سەباح ڕەنجدەر
ژنەکە بە شووەکەى گوت: با جێگۆڕکێ بکەین، پیاوەکە گوتى: شووەکەم چۆن؟ ژن بە خۆویستى ئاماژەى بۆ سەرووى برۆکانى و خوارووى پێیەکانى کرد و بە دەنگیش گوتى: تۆ هەمیشە لە سەروو بوویتە، ئەمجارە گۆڕانکارى، تۆ لە خوارەوەبە لەسەردابەکەدا، منیش لە بانەوە دەچمە بانەبان.
نامەى نێوان ئەدیبان
(نامەى عەبدوڵڵا سەڕاج بۆ سەباح ڕەنجدەر)
سەباح ڕەنجدەر
گیانەکەم رەنجدەر: گشت رێز و سڵاو و سۆزم بۆ تۆ و دایکى خەون و رۆڵەکانت، لە وشەى (گیانەکەم) دا خەستکردووتەوە، پترم بۆ ناوێژرێت.
دوایین کۆشیعرت: (حەزدەکەم ئەوەندە بژیم - 2015 )، ئەزى بە شیعرییەتى: (پووشکین و ئیلیەت و ئۆکتاڤیۆ پاز)ەوە، بەستایەوە و بەڕاستى لە کۆشیعرەکانى دیکەت ترازاویت و دەنگت سۆزناکتر و پاراوتر و جوداترە و ئومێدى داهێنانت لە دڵى گەورە و بەهێزى شیعردا دورست کردووە، بەتایبەتى لە کەڤاڵە وشەیییەکانت و سۆفیگەرییە شیعرییەکەت، تۆ هەشتا ساڵت بۆ تەمەنت نیشانداوە: ( 18/11/1965 - 18/11/2045 )، کە دەق دەکاتە تەمەنى ئێستاى من، ئایا لەو کۆتایییەدا، (عەبدوڵڵا سەڕاج)ى مامت لەکوێ دەبێت؟ پرسیارێکە خۆى لە زەینمدا سەپاندووە، وەڵامى لەلاى (الهو)وە، کە کەڤاڵێکمە، بەڵام بێ نیگاییە کێشاومە، ببوورە راستەوخۆ ئەم (شەتەحاتانە) دەنووسم و لە فەرموودەیەکى (ئەلنیفەرى) سۆفیدا ئاگادارت دەکەمەوە، کە پێمى گوت: (لە تاریکیدا جێگیربە، کە لە تاریکیدا نیشتم، خۆم بینى).
تۆ لێوڕێژى لە هێزى خودا، لەم شیعرانەتەوە خۆت ناسیوە و جەستە و گیانى ئۆقرەگرى خۆت دەبینى، بەختەوەر خۆت، ئارام خۆتى، نەک وەکو بەندە، لە بەرزەخى بڕوا و نابڕوادا، لە لێوارى گومان و یەقیندا گیرماوم، خەتاى من نییە، خەتاى ئەوەى سەرەوەیە، کە (مێشکم) و (هزرم) و (هۆشم)ى ئاوها داڕشتووە و هەمیشە لە سۆراخى کۆن و دەروازە و رێنمام بۆ نایدۆزمەوە؟ ئەمەیە ئەو پرسیارەى هەراسانى کردووم و بەگوناحى خۆمى نازانم.
گیانەکەم: ئەو ئافریدەى، کە لەسەرەوەیە، ئێمەگەلى ناچارکردووە کە هەڵبژێرین تێم دەگەى، کەوابوو، چاوەنۆڕى فریادڕەسم لە باوەشم بگرێ و سوکنایى بە گیانە رەوانە ناشادەکەم بدات بەر لەوەى (خۆڵ) دامپۆشێ، بۆ ئەوەى ئەم تەرمە پیس و بۆگەنەم رەگەزەکانى (خاک، با، ئاو) نەگڵاوێنێ، حەزم لە ئاگرە پیرۆزەکەیە، بمکاتە زووخاڵ و خۆڵەکەوە.
کتێب لە وەرگێڕاندا دووبارە لە دایک دەبێتەوە: داهێنان لە مانا هەرە تایبەتییەکەى خۆى داوام لێ دەکات و پڕ بەگیان و دڵ حەز دەکەم ئەم کۆشیعرەت بکەمە عارەبى، تا عەرەب داهێنانى داهێنەرى کورد ببینن. وەلێ ئاوها پرۆژەیەک کۆتایى ئەو لە 10% یەى تاکە چاوێکم، ئەویش چاوى چەپمە، گیانەکەم با قەرزبێت لەسەر تەندروستى و تەمەن. شانازى بەوە بکە، جیاوازى لەوانگەل، بەدەر لە پۆلى مەلانى ئاسایى، ناباو و پشت بە رۆحى خۆت دەفڕیت بەرەو دەربارى شیعر و ئارامگەى سیمرغ، لەم کۆشیعرەتدا بەتەواوى ترازاویت لە پێشینەى شیعرى خۆت و نەوایەکى نوێ، کەڤاڵگەلێکى دەگمەن و سۆزێکى پەرییانەت بەلاپەڕەکاندا پەخشاندووە، هەست و نەوایەکى سۆفى مەشرەبانەم لە نێوان دێڕە ورشەدارەکانت بینى، بەچاوى ناخم و هەم دیدى بینایینم. ئەوەى بەچاکیی لە ڕوانگەى جوانسازییەوە لە فەیزى شەتەحاتەکانت بنواڕى، دەگاتە ئەو ئاقارەى کە بێژێ: ئەوە (سەباح رەنجدەر) پەیتا پەیتا کەوڵە هزرى و هونەرى و جوانکارییەکانى دەشاخێنێ رووەو رۆحییەتى شیعر و ئێستێتیکا.
باوکى خەون، تۆ و منى نائارام لە گشت جێیەکانى ئەوێ و ئێرە، ناشاد لە گشت سات و زەمەنەکانى لاوى و تەمەندارى، لە (زەمەن)ێکدا بەڕێکەوت هەڵکەوتین، کە بەنا پیرۆز ناوى دەبەم، چونکە راستییەکان ترازێندراون و جوانییەکان دزێو لێدراون و ..... تاد، ئەدەبەکەش پووڵبازاڕییە. کا رەخنەى زانستى؟ کا جوانناس و کا رێز و کا مرۆى حەقشوناس. بەلامەوە، شاعیر گرێبەستیارى نێوان: زمان و مۆسقا و وێنەیە، بە واتایەکى رۆشنتر، کەڤاڵە زمانییە وشەیییەکان لە سیمفۆنیاى گەردوون هەڵدەکێشێ، چونکە نیگارکێشى بلیمەت، کەڤاڵە رەنگییەکانى ئاوێتەى مۆسیقا و زمانێکى پەیڤین دەکات، ئەم بۆچوون و هاوکێشەیە بۆ رەگەزەکانى دیکەى هونەر و ئەدەب، بە دراماشەوە ..... تاد، دەشێت ئا لێرەوە رۆحییەتى دەق چون کانیلەى سازگار هەڵدەقوڵێت.
ئافریدەکاران، هەڵگرى ئاگرى خودایین بۆ ئەوەى شارستانییەت دروست بکەن. شیعر شیلەى وشەیە، بەجۆرێکى دی، وتەی وتەیەکە قۆزراوى زمانى هۆز و زمانى سەردەمە. تۆ بزانە چەند سەردەمییانەیە، پێناسەى شێخ محێدینى عارەبى، کە فەرموویەتى: (شیعر خۆ دابڕینە لە ئاسایى باو).
بۆدلێر و رامبۆ و مالارمیە و سان جۆن پێرس و رێنى شار و نالى و مەحوى و گۆران و ناوى دیکەش. هەمان رێچکەیان گرت، بەبێ گوێدانە دەنگى ناڕەزایى ئەم و ئەوى سەردەمەکەیان، تۆش وەهابە، خۆ واتکردووە. من ئاسایى، کە نەکڵۆک بین لە چاوى قڕێژان و گەمژە بیران، پانتایى داهێنان بە ورشەى سەرشانۆ و پیاهەڵدانى درۆ، گیرفانمەندى و خەڵاتى پەرژەوەندمەندان قەتاوتەت هەڵناسەنگێندرێت. ئەوەى لە (بازاڕ)ەکەدا دەیبینین، بازاڕى گەوهەرناسى نییە، بەڵکو بازاڕى (هەڕاج) و گەندەفرۆشى و هەم خۆ فرۆشییە. ئەوەى پەنجە بخاتە سەر زامەکە، چارەنووسى وەک چارەنووسى رۆمانى: ( سلیکۆک هۆکلێر)ى من دەبێت، بریا سەد بریا بەر لەماڵئاوایى ژیانم، بەچاوى کراوەوە، کۆرۆمانەکانم بەبێ هەڵە دەبینین، خۆ دەزگاى ئاراس لە پرۆژە دابوو ئەم کارە بکات، بەداخەوە لە بەختى من ئەمیش داخرا، ڕەشبین نیم، وەلێ لەم ڕۆژگارە سەقەتەدا مەحاڵ و دژوارە ..... مخابن، بەڵام دواى مردنم ئومێدم بە خوێنەرى بە وەفا زۆرە.
لە ئازار و موعانات و ئەزموونى پیرۆزى رەوتارەوە، داهێنان، ئەفراندن، دێتە ناو کایەى هونەرییەوە، دەتۆ وردبەرەوە لە ژیانى (ڤانکۆخ) بۆ وێنە، لە ژیاندا تێرەسک نەبوو، کەچى کەڤاڵەکانى بە دەیان ملیۆن دۆلار دەنرخێنرێت. زۆرانى تر وەکو ئەو لە مێژووى ژیاریدا هەن. لە ئەمستردام دووبارە سەردانى نزیکەى (50) کەڤاڵى ئەو بلیمەتەم کردووە و رۆحمى چالاک کردووەتەوە، لە ساڵى (1890) و لە تەمەنى کورتى (37) ساڵیدا گوللەى بە خۆیەوە ناوە، بەر لەوەش گوێیەکى خۆى قرتاندووە، بۆم دەرکەوتووە، کە زۆرینەى نوێبەخشان و ئافریدەرانى بەدەر لەباو و ئاسایى و ژیانى خۆیان نیمچە شێت بوون. شێتى هونەر و جوانى و داد و هەق.
ئەمە چ شێتییەکى جوان و پیرۆزە کاکە (رەنجدەر)، بێمەوە سەر دەق بەواتا جوان و سەرسوڕهێنەرەکەى، بەگوێرەى شارەزایانى (زمانى دەق – Text)، حەفت پێوانەى بۆ دیار کراوە لەلایەن (رۆبێرت دى بۆجوان) و (دریسلەر)ەوە، کەوا لەزۆربەى توێژینەوەکانى زماندا، دانیان پێدانراوە:
1- سەبک (داڕژتە)، کە دەکاتە پێبەندى نەحوى ( گرامەر - Grammar) کە بە زاراوەى (Cohesion) دەناسرێت.
2- حەبەکە (تانوپۆ)، یان تێبەندى دەلالەتەکان ( Coherence).
3- ئامانج، یان مەبەست لە دەقەکە ( intentionality).
4- وەرگرتن (قبول) لەلایەن خوێنەر و بیسەر و گوێگرەوە (Acceptability).
5- راگەیاندن بە واتاى (الاخباریە) (informatively).
هەڵبەتە خاڵى یەکەم و دووەم گرینگترن لە وانەى دى، دەگەڕێمەوە سەر ئەفراندن و داهێنانى ئەفسوونى وێنە و ئەفسوونى زمان و چندراوى سفتوسۆڵ، ئەو کارەى کە پێشتر گوتم: شیعر واتاى، یان وشەى سەرووى واتا و وشەکانە و بێجگە لەوەش، پاڵاوتەى زمانى بازاڕى و فەرهەنگە، رۆچوون و بەقووڵداچوونى شاعیرە لەگەڵ جیهانبینینى بۆ بوونەوەرى (الوجود) لەهەردوو دیوى (زاهیر و باتین). هەڵبەتە بە مەنتیقى جوانکارییەکى ناباو و سواو بووەوە. درەوشانەوەى ئەزموونى وشە ئارایى و پێچراوى روئیاى نیگایى و شۆڕبوونەوەى ناخیى و دەروونیى، وا لەو شاعیرە دەکا و باڵى پێدەگرێ بۆ هەڵفڕین، لە وێنەیەکى هزرییەوە (image) بۆ وێنەیەکى دیکەى ئاخڵەدارتر و کانگەى ورشەدانەوە، چوون (گیا)یەکەى رۆمانى: (سۆناتای رۆح) و دووبارەبوونەوەى لە رۆمانى: (ئەژدەر)دا، یان وەک گیاى نەمرى گەلگامێش کە نەیگەیشتێ، وەکى دیکە، کە نووسەرە نەناسراوەکەى دەقە سۆمەرییەکە پێى گەیشت و بە گوماناوى نەمرە.
ئەم هەموو تێپەڕاندن و داهێنان و هونەرە دانسقەیە، لەڕێى هێماکارى و خوازە و بە ئەفسانە کردنەوە، قۆزاخەکەى دەترەکێ و ئاوریشمى دانسقە و نەبیندراو خۆى نمایش دەکات، لە چرکەیەکى (تەجەللى) و زەینێکى شەفاف و کریستاڵیى دەردەپەڕێ وەک ماسییە نەرموشل و فسفۆرییەکانى هەرە قووڵایى و پەنامەکییەکانى ئاوە بێگەردەکان.
نووسیوتە (سوپاس بۆ ئەو دڵەى خۆم ــــ هەزار رێگاى هەیە بۆ گەیشتن بە ناوکى رووناکى) لەو رێیە سەختەش، لە ڕاماندا خۆبینین و خۆناسینە وەک پێشتر ئاماژیەکم پێداوە. لە کۆتایى ( شیعر ئەى ناوى خۆم)دا، هەم بە بۆچوونى جوانسازیى ــــ بەراوردکاریى و هەم تەریب بوون، دەبوایە لەگەڵ چوار رەگەزە دێرینەکانى گریکدا، چوار دەقى پیرۆزت نیشان دابا، نەک (سێ)، بۆوەى هاوسەنگ، هاوتەریب بێ لە دیدى ئێستێتیکاییدا وەکو:
تەورات ئاڤێستا
زەبوور تەورات
یان
ئینجیل ئینجیل
قورئان قورئان
باوابێ، خۆت لە هەڵبژاردندا ئازادى.
لە ڕۆمانێکمدا (لەیادم نەماوە کامیانە) ئەو چوار رەگەزەم تاوتوێکردوون و بەلاى (ئاگر)دا شکاومەتەوە و هۆیەکانیشم دەراندووە بۆ؟ لە گەرمیان و کەرکووکدا بەو (بزنمشکە)ت ئێژن (بزنمژەک)، گوایە گوانى بزنان دەمژێ و لە کونى گواستانان دەژیت.
گیانەکەم رۆحمان ئارام ئارام لە نێوان تەونی نەگریسى جاڵجاڵۆکەکانەوە تریفە دەدەن و بینایى گەندەڵ ویستان لێڵ و پڕ خوێ دەکەن، حەزدەکەم خۆت زۆر بەو شکڵبازى و خانە دامەیییانەوە....for mali form، خەریک نەکەیت و ئەو چرکە قۆناخە جێبهێڵە، ئەرێ (بازنە) بەو نەمرى و پیرۆزییەى بۆ لە لات، لە کۆ شیعرەکانت نیشتەجێ نەبووە (0) خاڵ هەرچەند کۆشا و رەنجى دا، دەرفەتى لەو دیواربەندییە ــــ کە سەرەتاى کۆتایەتى و بەپێچەوانەشەوە، نەدۆزییەوە، بۆیە نافڕ هەڵفڕى و لە چەقى بازنەکەدا خۆى چەقاند. دەبزانە (0) چەند مەزن و سەرەکییە، ئاخر گشت هێڵەکان : راست ــــ چەماوە و شکاوەکان بەو خاڵە موبارەکەوە دەست پێدەکەن و بەویش کۆتایییان دێت، لە دەقێکم لە یادم چووە (هەى هاوار لە دەست و چنگی بیرچوونەوەى تەمەن) گوتوومە: کۆتایى جەستەیى سێ مەوداى ـــ درێژى ـــ پانى قووڵایى، یان بەرزى، بەڕووبەر تەواو دەبێ، کە تەنیا دوو مەوداى پانى و درێژى هەس. ئەم رووبەرەش بەهێڵ بە کۆتا دێ، ئەگەریش لە هەموو جۆرەکان هێڵ بن، (یەک) مەوداى هەیە. کۆتایى ئەم جۆرە هێڵانەش (0) خاڵى نوقتەیە: ئەوجا بزانە کە خاڵ کەرستەى هەموو شیعرە ئەندازەیییەکان بوو، چون مارێک، باز کلکى خۆى مژیوە و داخراوە، بەسەر جیهانى کامڵ و جاوید و نێرڤاناى خۆیدا ئەمانەت بیر دەخەمەوە. چونکە لە دەقەکانمدا تاوتوێم کردوون و تیۆرى خۆم دەراندووە. ئەمە بەسەر ڕەنگەکانیشدا دەسەپێت. تۆ خۆت چاکتر لەمن ئەوانەت لەیادە و دەشێن بۆ کاکڵەى نامیلکەی هزرى هونەرى شێوەکارى – ئێستا هەندە (شت)م دێتە زەینەوە، کەچى هەتا یەکێکیان ڕاو دەکەم، ئەوانی تر لە شەققەى باڵ دەدەن، ئاى تەمەنی پاش هەشتایى، خۆزگە سێوێک دەبوویت. بتخواردایە و ئەوەی تر بژیابامایە، کوڕە نیو هەندە، قسەی خۆمان بێت بە چارەگێکى هەشتاکەش قایلم.
ڕەنجدەر گیان: هێشتا کانیلەی ئەفراندنم قوڵپ دەدا، غەدرم لێکرد بەنامەیەک بۆ جەنابت - چیمەنتۆڕێژم کرد، ئەوە با بە نامە تۆڵەی خۆم بکەمەوە، دەمەوێ ئەو تیترواسکەى بۆمى دۆنایدۆن بکاتەوە بۆ کەوڵى مرۆیى، بەڵکو تینوویەتیم بە دەربڕینى بڕێ وشەى ڕەنگاڵە و نیوە بازنەى رەنگینکەوانان بەسەر زێدداچوون، خوداى ئاسمانى فیرعەونى سەیوانێک هەڵبدەم، هەرنەبێ چەترۆکەیەک.
خوداکەى ناو کۆشیعرى: (حەزدەکەم ئەوەندە بژیم) ى رەنجدەر، ئادەى تیشکێک بۆ دیدەم بنێرە و بەسە ئەم (حاڵ)ەى کە خاڵ و وێرگوڵ و کەوانە و تەنانەت (پیت)ەکانیش بە حەزى خۆیان لەسەر پانتایى کاغەزدا دەنیشنەوە و نایانبینم، سوپاس بۆ دەست و پەنجەم، لە ئەزموونى زۆر و چڕەوە ئەرکمان تۆزۆکەیەک سانا و هاسان دەکات. چەندى دەکەم بۆم ناکرێت، بۆم ناکرێت بگەڕێمەوە سەر دێڕ و لاپەڕەکان و هەڵەچنییان بکەم. ئەوە ئەرکى جەنابتە پارەکەى دڵم، باوکى: (Yad pilot/ یاد فڕۆکەوان). فڕندە ئەوە هەتا دێت، هێما و وشە و دێڕەکان لە نیگامدا کاڵ و کاڵتر ئەبنەوە، لەوانەشە رۆژێک ئاوابن و رەشایى تاپۆ دایانپۆشێت، واى واى لەم دۆزەخەم.
(رەنجدەر) ئازار دەنووسێت، بەڕەنگ و هێڵ دەکێشرێت، یان بەڕیتم و زایەڵە و سەدا لە سیمفۆنیایەکى نەمردا دەتوێتەوە، هەنووکە لەناو چوار وەرزەکەى (ڤیڤاڵدى)دا لە درەوشانەوەى (رووناکیى مانگى) (بێتهۆڤن)دا پێمەلە دەکەم خۆزیارم لە ڕەوتى رەنگە راچەنیوەکانى(ڤانکۆخ)دا بخولێمەوە، دیارە (وشە)ى بێوەفا بەهانامەوە نایەت، بۆیە زمانى رەنگ و دەنگم کردە ئارامگەى گیانم، خۆ ئەز لە بەرهەمەکانمدا بە ڕەنگ نووسیومە، بە وشە نیگام کێشاوە، هێشتاکەش تاسەم دانەمرکاوە وەلێ، دەوامى حاڵ مەحاڵە وەک دەگوترێ هەستەکان لە کار دەکەون و تاریکایى ئاکامە.
باوکى خەون و یاد: ئەمێستا خۆم بە (ئەبو عەلائى مەعەڕى) ى زەمانە تێدەگەم، چونکە چاڵى چاوم بۆتە بەندیخانەى نیگام، لەشە پیسەکەم بۆتە حەپسخانەى گیانم و خانگەکەمیش تاراوگەى لەشمە، گوێبگرە:
ڕرانی فی الپلاپە من شجونی فلا تسڕل من الخبر النبیپ.
لفقدی ناڤری ولزوم بیتی وکونً النفس فی الجسد الخبیپ.
مەگەر وەک کوڕە نازدارەکەى (یەعقووب) لە تاریکى بیرەوە، ئەستێرەى (بیرۆ)م لێ هەڵبێ، هەڵدێ؟ دڵنیام هەڵبووە، ئەى ئەوە نییە دەست و پەنجەکانم بە دەنیگاوە دەپەیڤن، دەنووسن، دەڕەنگێنن و دەئاوازێنن، ئەوە نییە تاپۆ و تارمایى دەتارێنن، ئەمەیە رووناکیى لە دوورەوە، کە تۆ جوان جوان لە شیعرەکانتدا، سەرپۆشیان لەسەر هەڵدەدەیتەوە. لە ناخدا سێبەر و تارمایى و رەشایى هەرگیز نییە، چونکە ئەو سێیە (رەش ـــ تارمایى ـــ سێبەر) رەنگ نەبوونە و نابن وەکو لە نووسینێکمدا یەکاڵام کردۆتەوە. ( نا... هەرگیز، رەش و سپى رەنگ نین) لێرەدا سپییەکە واتا فزیکییەکەى مەبەستمە نەک نوور و رووناکى. جا ئەمە شکۆمەندیى و جاویدیى نییە؟ ئەمە بوونە سەمەندەر نییە، پاش بوونە تیترواسک؟ تۆ ئاسایى نەک ریخۆڵەى ناوکم بووبێتە پەروازەى ورد چنراوى رۆخى دەف، بەڵکو بوومەتە دەف و هەم ترپە سۆزناکەکانى لەو پیرۆزییەدا، لەگەڵ لەرەى پەنجەى دەفژەن و هەم لەگەڵ پەنجەى سەر کونەکانى شمشاڵى: ( دەروێش عەبدوڵڵا)دا دەلەرێمەوە، ئاى خۆ: ( قالەمەڕە )م بیر چوو، خۆ ئەگەر سەداى شمشاڵى یەکەم لە شیعرى: (گۆران)دا بەر گوێم کەوتووە. کەچى بەهەر شەش هەستەکانم لە توونى کوناوکونى شمشاڵە میتاڵەکەى خاڵە قالەدا هەناسەى ژیان و مردن دەدەن، ئەدى بەقا و مانەوە بۆ کێیە؟ بۆ یەزدان و جوانى و دادە. گەیشتمە ئاکامێک لە شیعرەکانتەوە، خودا شیعرە، کە چقڵى چاوى دووپشکان و بزنمژانە. شیعر تریفەى زبانە ناخییەکانە، بەر لەوەى لەسەر کاغەزى بێگەرددا ئۆقرە بگرێ بۆ چەند ساتێک، دەنا جیوەیییانە ئەو شیعرە سرەوتى بۆ نییە و ..... نییە.
شاعیر لە بۆسەدایە بۆ راوکردنى وشە ورشەدارە نێچیرەکان، بە تۆڕى ئاوى بووبێت، یان تۆڕى زەوینى. مەلەوان راو بکات، یان فڕندە و باڵندەکانى زەریاى رۆحى رەوان. خدر زیندانە، جۆشا و خرۆشا و خۆى لە کەنارەکانى ئەم مەڵبەندەى جوانییە نزیک دەکاتەوە و تەلیسمان دەپێکى، ئەوساکە رەنجدەر (هەڵۆ) دەبێتە (دڵ) و دڵیش دەبێتە قەقنەسى: سووتان + بەخشین بۆ زمانە پاراوەکەت، دەبێتە مووچڕکى دیدارى (دڵبەر). ئەمە شکۆیە لە شانەشینى شالیارى شێوە شینە شاهۆى شانەکانى هۆشدا لە شەققەى باڵ بدات. تەماشا..... تەماشا، شینەکانى زمان لە دۆخى (پیت)ەوە، کراسگۆڕى دەکەن و ناو شینایەتى شینە ئاسمان و کووژەکە و یاقووتى شینە لاجیوەردییانەوە، ئەو شینانە شەرمنانە شەپۆل دەدەن و خۆ نیشان دەدەن بە ئێمەگەل، ئەمەشە شیعر کە دەخوازێ بیکەیتە نقێمى هەر دە پەنجەکانت بۆ درکاندنى پەنهان و رازەکانى بوونەوەرى. مەگین ئەو دەمە هێلکەى دیودەرى دانسقەى جوانیى بترووکێ.
ئەدى شوێن، بێگومان پێگەى دیارى هەیە لە پاڵ کاتدا، چونکە، یەکەم: رێگەى داهێنانە، دووەم: کانگایەتى، سێیەم: رێژگە و ئەفراندن و ئیبداعەکەیە، ئەوە دەبینم ئەو جێکاتە ئەزەلى و سەردەمییە لە لات چڕ و خەست بۆتەوە بۆ ناو ( خود ) و لەوێوە بڵاچە دەدەیت و دەدرەوشێیتەوە. دڵ، دەروون ، ناخ لە کنت بۆتە ئەلتەرناتیڤى کۆستارەکان و یونیڤێرس universe...، دەک ئافەرین، ئەو جیهانە هەتا هەتایى و زەبەلاحەت لەو دڵ و رۆحەتدا هەڵگرتووە، ئەمە کارى پێغەمبەران و نوێبەخشانە، من ئاسایى، نەک خۆم بە پەیامبەر، بەڵکو بە خوداش زانیوە، ئەى ئەڤین بە واتا رۆحییەکەى وابزانم مەیی ناو سوراحییەی جوانسازیى و خەڵقاندنە. (خەمر) هەوێنى نوێبوونەوەیە چ خودایى بوو، یان خەمرە رژاوەکەى (خەیام)، چونکە هەردووکیان مەستمان دەکەن و دەمانبەنە سەرووى واقیعى خۆم و خۆت و خۆیان ..... تاد، لەوێوەش و ئارەزووە دزێو و نەوسنەکان، وەک ئەوەى بە پۆشاکى رۆحمانەوە لکابن، ئاوهایە. دەخۆت راوەشێنە و وردبەرەوە لەو تاقیگە یەکلاییکەرەوەیەدا. هەڵبەتە رێچکە شکاندنت و رێچکە شکاندنم، قیڕەى قەلەڕەشەکانى لێ ورووژاندین و دیارە سزامان، هەمان سزاکەى (سینمار ) دەبێت.
بنیاتنانى کۆشکى گەوهەرنگینى جوانیى و هونەر، چاوى ناحەزان و کورتبینان ئەبڵەق دەکات، نایانەوێ شانەشینى ورشەدار ببینن، رەخنەش کەم دەست و کۆڵەوارە لەعاست نۆ کۆشیعرى تۆ و شەش کۆچیرۆکى بەندە، مەگەر ترووسکایییەکى کزیان بەرکەوتبێت. قەڵەمێکى بوێر لاى لە ڕۆمانى: ( پەرتەوازەى ئێرە و ئەوێکانى ئەوان) نەکردووەتەوە. کە موناقەشەى هزرى فەلسەفەى گریکم کردووە و جیهانبینیم لە زۆر رووەوە دەراندووە. کەوا ناچار بوومە لە دەقى رۆماندا رەخنە لە رەخنەگر بگرم و تیۆرەکانى ئەدەب شى بکەمەوە. میتا رۆمانییەتى دەقەکانم هێشتا مافى خۆیان وەرنەگرتووە، چوون دەقە ناوازەکانى جەنابت. چاک لە قەسیدەى: ( تاک و جووت) بۆى چوویتە ( ئەوانگەل ) لە قووڵایى دڵیانەوە تاساون، بەڵام ( ئومێد ) هەزاران باڵى هەیە. لە تەک هەزاران خاڵ و تاج و باج و..... ئەمنیش هەزاران پشکۆ و پەنگر و سکڵ، کانیلەیەک لە هەڵقوڵان دواناخەن، ئێمە جوانیناس و ماندوونەناسین، ئێمە شەهیدى وشەى ڕاست پەرستیی و ناسکگۆین. دیارە ئاشەکەت، لە دزێویدا، لەجیاتى گەنم، دانەوێڵە، (نمەک = خوێ) دەهاڕێ. دەبیهاڕە، زیخ و بەرد و ژەنگى رۆژگار بچێژە تامى خۆنیگاراندن و بڵاچەکردن و فەیزى سرووشان.
شیعر پەیامى هەیە؟ وەڵام: نا. خۆى لە خۆیدا پەیامە و هەم باڵاڕووانى ناخ و دەر. هەتاکو ئێستا باسم لە هەستەکان کردووە، ئەى نەست و ئەودیوى هەستە ناسراوەکان. مەگەر شیعرییەتى زمان لە دەقدا لێوەى نزیک بێتەوە و وێنای بکات، بۆیە زۆرجار بەو زمانە چڕ و وێنەکارى و هزر ئامێزە دەگوترێت زمانى نوخبە و تاکە تاکە، هەقیانە و زۆریش، چونکە شیعر ئامراز نییە لەم سەردەمەدا، بەڵکو ئامانجە، ئەمەش ڕاستییەکە و نکۆڵى لێ ناکرێ، واش پێشبینی دەکەم دروشمى هونەر بۆ هەموو. لە ئایندەدا خۆی لە بەرزەخی جوانیدا بشارێتەوە. دەبێ شیعر جۆرێک نەبێت لە پەرستنى خودایی؟ وێنا کردنی ئەم ڕۆژانە جودایە لە وێناکردنی کلاسیکى، کە (لێچوو) و (لێچوێندراو) پێکیان دەهێنا.
شاعیرى نوێنیگای ئەوڕۆکە، بەرجەستەکردنی وێناکردنەکەیان مەبەستە لە مەودای بینیندا. ئەوەتە وتووتە:( سەرە پەنجەکانت گەرم دەبن ـــ ئاوازى هەموو گۆرانییەکت دێتە گوێ ) + ( چاو چراى سەرى مرۆڤە ) بەنموونە، یان ( کێڵگەى پەراسووت پڕ شیرترین گوڵەگەنمى هەست دەگرێ ) و زۆرى تریش لە سەوزگاى چاوى ناخت دەپشکوێن و چرۆ دەکەن، باش بۆى چوویتە کە ( نە ژیان بردنەوەیە، نە مردن دۆڕان )، بەڵام گەمەیەکى کۆمیدى - تراژیدییەکى هەڵنەهێندراوە و منیش پەیتا پەیتا باجى تەمەنم دەدەم، بە کێ؟ خۆشم نازانم، ئا، ئا، بە هونەر و بە جوانیى، تۆ بنواڕە، سیزیفى ئەفسانە بەردى سەر شانى دەهەورازێنێ، کەچى من ئەو بەردەمە کە بە تاوتل دەدەم و غلۆر دەبمەوە بەرەو نادیار. گیانەکەم، ( کەڵەکێوى لە تەمەن درێژیدا شاخى جوان دەبێت) ئەوە بۆ هەڵواسینە بەدیواردا گوللەی گڕدار سینگى دەپێکێ، خۆزگەم چەند بارە، بەو جوانبینییەت سەرسامم کەوا لە چاوەڕوانیى ( بەخششى ئەشق و خەڵاتى دیدار و مەئواى جاویدانى و خەرمانى خودایى)ت، بە واتایەکى روونتر بە ئاواتى پاداشت و قەرەبوویت. ئەز، بە پێچەوانەوە. ئەوم لەخۆمدا ناسی و دوور لە چاوەڕوانیى ( گۆدۆ )ى بێهوودە، دڵت لێم نەڕەنجێ هەى رەنجدەرى داهێنەر و ئازاردراوى دەستى رۆح پیسەکان، خۆت وتەنى: پاشخاپەرۆکەکان: دە گوێ بۆ ئەم چیرۆکەى: ( رابیعە عەدەوى ) سۆفى هەرە مەزن بگرە. سەتڵێ ئاو و باوەشێ پووشى پێبوو، کە کابرایەک پرسیارى لێ کرد: ها بۆ کوێ دەچیت؟ وەڵامى دایەوە: بەم ئاوە دەچم دۆزەخ خامۆش بکەم و بەم پووش و پەڵاشەش بەهەشت بسووتێنم. کابرا واقى وڕمابوو، کە گزارەى کێشا: بۆ ئەوەى ئیتر پەرستنى خودا نە لە ترسى (ئاگر) بێت و نە بۆ پاداشتى (بەهەشت)ى دڵارا، تەنیا بۆ خودى خودایى ئەو بێت و بەس.
ئەوەیە مێرگى راز و هێما و شتە بێناوەکان. ئەم جاویدییە بە کێ دەستەمۆ دەکرێت، براکەم. لەو دەمەى تلاوتل لەناو تەونى تەمەندا دەتوێمەوە. تۆ خاڵان بهۆنەوە و بیکە ملوانکەى گەردنى قەتێى گەرمەسێر و لەسەر باڵ و ژێر باڵى خاڵخاڵۆکاندا بخاڵێنە، پێشتر نەمگوت خاڵ پیرۆزە، چوون پەلکەزێڕینە و ئاوى بەقا. خاڵ، خاڵبوون، خۆت، خۆم...خ خ خ، خەون، خودا، خزان، خەزان، خۆر، خەڵوەت، .... ئاخ، داخ، خ خ خ تۆ بە تاسەوە (سەماى نووسین) بگرە و منیش بیناییم هەڵخستووە بۆ ترووسکەیەکى گیانبەخش، موژدەکانم بوونەتە تۆڕى ڕاوکردنى پەلکەڕەنگینەکان نەبادا بەیەکجارى لێم ون و ئاواببن، ئەوسا نقوومى عەدەم و تاریکیى، بریا ئەم تۆزقاڵە رەشکە و پێشکەیەم دەرفەتى چەپکێ وشەى تەلیسمدارى بۆ دەڕەخساندم، خۆزگە ئەم لاپەڕانەش دوا تۆمار نەدەبوون چاوەکەم رەنجدەرى شیعر رۆشنا و ئارام.
باوکى خەون و یاد، پێنج چیرۆکۆکەم لە مێشکدایە، ناوێرم بیانخەمە گەرووى چاپخانەوە، نەبادا پەیمان شکێن بم، تۆ کەسی یەکەمى خوێنەریانیت:
1- سێو و سیاسەتمەدار:
دەرفەتى گوێ گرتنم نەبوو لەو سیاسەتمەدارە سەر و ریش – بە بۆیاخ - قەترانییە، وەلێ لە رۆژنامەدا دەستکەوتم دەیان هەڵەى زمان و رێنووس بوو، لێرەش لە بازاڕە کراوەکەدا بە فرۆشیارەکەم گوت: کیلۆی (ئۆمینا/ omena) بە چەندە؟ گوتى: ئۆمینام نییە، پەنجەم بۆ سێوەکان درێژ کرد و چاوى سەرسامیم لێنا، گوتى: ئا من (ئۆمێنا/omena)م هەیە، نەک ئەوەى تۆ داواتکرد، لە بازاڕان وانەى زمان دەڵێن.
2- شاعیرێک:
برا گچکەکەى شاعیرى بەرهەڵستکار و ئاشتیخواز شانەى دەمانچەکەى لەو مێردمنداڵە بەتاڵ کرد، چونکە لە خۆشی بەفر، تۆپەڵێکى لە ئۆتۆمبێلەکەیان گرتبوو.
3- دەمانچە:
لە خواردنگەکەدا، ئەمیندارى گشتى حیزبەکە دەمانچەکەى لەسەر مێزەکە جێهێشتبوو، شاگردەکە بەخۆشى خۆشی و هەڵەداوان، دەمانچەکەى بۆ درێژکرد، کەچی پاسەوانانى ئەمیندارى گشتى دایانە بەر رێژنەى کلاشینکۆف .
4- جێگۆڕکێ:
ژنەکە بە شووەکەى گوت: با جێگۆڕکێ بکەین، پیاوەکە گوتى: شووەکەم چۆن؟ ژن بە خۆویستى ئاماژەى بۆ سەرووى برۆکانى و خوارووى پێیەکانى کرد و بە دەنگیش گوتى: تۆ هەمیشە لە سەروو بوویتە، ئەمجارە گۆڕانکارى، تۆ لە خوارەوەبە لەسەردابەکەدا، منیش لە بانەوە دەچمە بانەبان .
5- تەورێکى ژەنگن:
نەمامێکى ناسکى جەنگەڵە چڕەکە، تەورێکى ژەنگنى لە ڕێرەوە تەسکەکەدا دى، هاوار و فیغانى بەرز بۆوە و لەشى خەڵتانى ئارەقە و لەرزین بوو! دارکاژێکى بە تەمەنى ئەزمووندار، ئاوها هێدى هێدى، هێور و ئارامى کردەوە. ((ئەگەر تۆ و برالە جوانمێردەکانت نەچنە کونە ژەنگنەکەیەوە و یاریدەى هەڵسانى بدەن، هەرگیز ئەو ببڕ و بکوژ نابێت.
بەدڵتن؟ ئاشنام بکە بە ( نا.. و .. بەڵێ )ت، بەهەردووکیان ئاسوودە دەبم، چونکیە ئەوەى دەبوایە بمگوتبا، گوتم و خۆم خستە سەر کاغەز و لە نەیار و ناهەق و ناقۆڵا نەسڵەمیمەوە. بێ ئەوەى چاو لەڕێى ئافەرین و (مایە) و (سایە) و (پایە)بم. ئەوانەیش، کە لایەکیان لە حەرفەکانم کردووەتەوە، ویژدانیان هانیانى داون و هیچ ئاماژەیەکى بەندەى لە پاڵدا نەبووە و ناشبێت. بەیارمەتى شوانى نۆبەرەم ( ز: 1958 ) وەڵامى ڤیدیۆیى کاکە: (عەبدوڵڵا سلێمان مەشخەڵ)م دایەوە و کاشکێ دەتبینى، هەروەها (سەربەست کەرکووکى) لەڕێگەى مۆبایلەوە چەند پرسیارێکى خێزانى هەبوو. وەڵامى ئەویشم دایەوە بەڕاستەوخۆیى لە ناکارایى دیدەمدا. ئەوجا شوان دەزانێ لە کام فەیس بووک/Facebook دایە .
رەوایە گەر بڵێم لەم (80) قەسیدەیەتدا گزینگت داوە، گڕت بەرداوەتە زیوانگە و دڕکەجاڕى وشەفرۆشیى و هەرزەگۆیى و تەنافبازیى و پیت و فەڕ زیندەبەچاڵکردن، زیندەبەچاڵکردنى جوانیى، جوانیى، جوانیى ..... تاد، ئەوپەڕى جوانیى. مەوداى هەڵفڕینى ژەنگنووسان، دووپشکنووسان، قەوزە نووسان زۆر کورتە و دەبنە خڵتە و رەشایى ژێر مەنجەڵ، ئەوانگەل میدۆزا و ئەهریمەنى وێژەن. هەموو جوانناسێک تووک و نەفرەتیان لێ دەکات نا..نا.. ئیتر سکاڵا لە شیعر مەکە، نەکەى.. ئەوە نییە نەک (پێکى ئەشق، بگرە گۆزەى پڕى بۆ هێناویت.) بە تاراى سرووش و تاسەى وێناندن و تەزووى خۆدۆزینەوە دایپۆشیویت. لە بەرزەخى بوونژیان + نەبوونمردندا لایەلایەت بۆ دەکات. لەو ئانەیدا خەریکى دۆنایدۆنیت بۆ بوونە: (هەڵۆ مێرد)ى چوون هەڵۆ قژ چەرمووى ڕۆمانێکم، بەختەوەر خۆت. تاکە جوانى لەوەدایە خۆ بناسی و گوێ بۆ زەنگى ناخ بتەکێنى هەى بەهرەمەندى گۆڕانکار. بە سەد و بیست و چوار هەزار سروەت دەسپێرم. گیانەکەم، لە دەقێکمدا هەیە کە پێش وشە جوانیى هەبووە، ئا ئەوە جوانییە بێ هاوتا و بێ مانەندە وشەى ئەفراندووە و وشەش ئێمەى هاویشتووەتە ناو کایەکەوە تا وەک کەلایەک بین لە کریستاڵ.. ئا.. ئا.. کەلایەک و بەس.
لەو گەمەیەدا کەلا دەبێتە گرۆڵەبەن و پەیتا پەیتا غلۆر دەبێتەوە هەتا ئەوسەرى دیکەى بەنەکە، بە واتاى تەجریدabstract هەمان دوو خاڵەکەى دەسپێک و کۆتایە.
ئازیزەکەم. تۆ وتەنى: بەتاڵ. بەتاڵ. بەتاڵ. بەتاڵ ئەو دوو خاڵە.
هەمان دووخاڵى سەر جووتە نوونى: (ژیان و مردن)ەکەى: (دوا تاریکى)تە. ئا.. ئا.. خاڵە مەزنەکەى و لە منى بژنەوە: گشت ڕووەو ئەو خاڵە دەچین. هەم لە خاڵەکەش پەیدا بووینە، تیۆری (Big Bang)یش واى گوتووە، ئەوجا بە (ڕاستى) وەربگریت، یان (نموونەیی).
خۆ ڕاستیشە وتووتە: (جوانى هەموو کات هى من بووە) سەنگ و مەحەکە. ئەمیش (شکۆی) پەیامەکەتە.
لەدوا ئاواتمدا دەخوازم لە بەندە زیاتر بژیت و (80) ساڵ تێپەڕێنى. دێمەوە سەر کرۆکى ڕۆمان، کە دامێنى تەمەنمم بۆ تەرخانکرد، هونەرێکە سەربەخۆى خۆى. دەڵێم: ئامانجى نووسەرەکەى هەر ئەوە نییە، کە بڕوا بەو عالەمەى بکەین و لەگەڵ کەسێتییەکانى بژین، بەڵکو دەشبێ لایەنى: 1- چێژ. 2- سەرسامیى لەلامان دروست بکات، ڕێگەى بۆ ئەم مەبەستە. 1- شەپۆلى ئاگایی. 2- گێڕەرەوەى ناوخۆى. 3- چیرۆک لەناو چیرۆک. 4- دەقئاوێزانیى لە هونەرەکانى تروووو.....، چونکە هونەرەکان – لەوانیش ڕۆمان – زەروورەتى خۆى لە موغامەرەى بێکۆتایی دەدۆزێتەوە، بۆیە بەهیچ شێوەیەک (تەعریف)ێکى سەقامگیر نییە بۆ ئەم هونەرە ڕوو لە پێشە. ڕەگەزەکانى بەند ناکرێن لە قاڵبى ئاساییدا. شێوە لە هونەردا بە هیچ جۆرێک پیرۆز و موقەدەس نەبووە و نابێت بەمەرجێک، ئەگەر ئەو شێوەیە لە بەرژەوەندیى بابەت بووبێت. بەڵام ڕۆمان کەڵکمەند بووە لە جۆر و شێوەى پیتەکان و دامەزراندنیان لە پانتایی لاپەڕەدا، بەکارهێنانى وێنە و نیگار و قەرزکردنى دەقی تر و ..... تاد، وەک ڕەخنەگر دکتۆر: ( یومنى العید) دەڵێت: (خوێندنەوەى ڕەخنەیی ئاگادار لە پەیکەرى دەقی نوێ، دەخوازێ یارمەتى خوێنەر بدات لە چێژ وەرگرتن و زانینى نهێنییەکانى گەمەکە و هونەرى داڕشتنەکان).
لەڕێگەى خوێندنەوەى زانستى (شێوە)وە، خوێنەر دەگاتە ناوەرۆک و بابەت و بەهیچ پێودانگێک گەمەیەکى شکڵبازى نییە... نا، بە نموونە: جیاوازى ئۆکسجین و ئۆزۆن لە ژمارەى گەردیلەکانیاندا نییە، یەکەمیان دوو گەردیلەیە و دووەم سێ گەردیلەیە، بەڵکو جیاوازییەکە لە (پەیوەندى ناو خۆیى ئەو گەردیلانە)دایە. هەڵبەتە بە زیادکردنى گەردیلەیەکى، ئۆکسجین نابێتە ئۆزۆن. ئەمەیش لەم بەراوردەماندا دەکەین، ناشێت دوور لە (ناوەرۆک) بڕوانینە ( شێوە)، چونکە لە بنەمادا نووسین بەرجەستەکردنى مانایە و ناشکرێ چڕى بکەینەوە لەو مانایەدا و بەس. کەواتە: دوو ڕەگەزى پێکهێنەرن. دابڕاندنى ئەو دوو ڕەگەزە، بەلامەوە مەودا جەوهەریى و هونەرییەکە لە دەست دەچن، دەمێکە (هینرى حجى) گوتوویەتى: (گرینگ ئەوە نییە چى دەنووسیت، بەڵام چۆن دەنووسیت.) لەم سۆنگەیەوە (باختین) بۆچوونێکى ڕاستى دەراندووە: (ڕۆمان تاقە ڕەگەزێکى ناتەواوە، واش دەمێنێتەوە، ئەزموونێک لە ئاستى شکڵدا بەرەو پوختبوون (کمال) دەبات، ڕێگەى دیش هەن.) ئەمەش وا لە خوێنەرى ئەمڕۆ دەکات، کە واز لە (بێ لایەنى)ى خۆی بێنێ و وەکو بەشدارێک ڕۆبچێتە پێچاوپێچى دەقەکەوە، وەکو بەشدارێک لە تەک کەسەکاندا و تێهەڵکێشى جێکات و (فەزا)کان.
حەزمدەکرد دووبارە بە ئەزموونە ڕۆحى و هونەرییەکەمدا بچیتەوە لە ڕۆمانى: (ڕەنگستانى ئەفسانە، یان ئەفسانەى ڕەنگستان). چاوى داهێنەران ماچ دەکەم و رێزم بۆ داهێنان هەیە. بەتایبەتى چاوى: (تۆ و ئەحمەدى مەلا)، هەردووکتان لە پلەى باڵاى داهێنانى شیعردا و (ئەدیب نادر) لە پلەى باڵاى داهێنانى چیرۆکدا و: (کاروان عومەر کاکەسوور)یش لە پلەی باڵای داهێنانی رۆماندا دەبینم. هیوام بە گەنج زۆرە و نیشانەى گۆڕانکارین.
تێبینى: من شێوە رۆمانێکم هاویشتە ناو کایە هونەرییەکەوە،کە سەربەخۆمە.
عەبدوڵڵا سەڕاج
18/6/2016 فنلاند