محەمەد تەها حوسێن
نە هزرى چەپى کوردى توانى پڕۆژەى بۆ ڕزگارى نەتەوەیى و نیشتیمانى هەبێ و نە هزرى بەناو ناسیونالیزمى کوردى پێیکرا جولانەوەیەکى ناسیونالیستى خاوەن هزر گەڵاڵە کات توانیباى ڕاى گشتى نەتەوەیى و ناوچەیى و جیهانى بۆ ئەم دۆزە مێژووییە ڕاکێشێت و خۆى لە کاریگەرى پەیوەندیە فیوداڵیەکان کەمێک بە دوور بگرێ.
کێشەیەک تا ئێستا بێ پڕۆژە
محەمەد تەها حوسێن
بەتەمەنترین کێشەى نەتەوەیی لەم خۆرهەڵات و خۆرهەڵاتى نێوەڕاستەدا کێشەى کوردە، یەک سەدەى تەواو کرد. هیچ هێزێک نە جیهانى، نە ناوچەیى و ئیقلیمى، نە ئەو وڵاتانەى کوردستانیان بەسەردا بەشراوەتەوە، نە ناوخۆیى واتە (کورد خۆى)، نەیانتوانیوە بەلاى چارەسەردا بچن و تێز و پڕۆژەى ماقوڵ و بونیادى بخەنە ڕوو بۆ ئارامکردنەوەى ناوچەکە و هێنانە ئاراى کەشێکى هاوسەنگ کورد وەک هەر نەتەوەیەک سەروەرى سیاسى و کۆمەڵایەتى و فەرهەنگى و ئابوورى خۆى هەبێ و پەرە بە ڕیشەکانى بدات.
هێزە زلەکانى دنیا لە سەدەیەک بەر لە ئێستاوە تا هەنووکە هیچ ئامانجێکى تەنانەت درێژ مەوداشیان بۆ چارەى ئەم کێشەیە نیە و نەبووە و نابێت. هەر هەموویان بە پێى لۆژیکى هێز و چنینەوەى دەستکەوتەکانیان دواى هەر ڕێککەوتنێکى نێوان خۆیان و دواتر لەگەڵ کلکە ئیقلیمیەکانیان بێدەنگى لێدەکەن و بۆ ماوەیەک زەخیرەى ماشێنى ئابوورى و سیاسى خۆیان فەراهەم دەکەن.
ئەوان هەرگیز تێزێکى چارەسەریان بۆ کێشەى کورد وەک بابەتێکى سیاسى و نەتەوەیى نەبووە، مامەڵەیان لەگەڵ هەرچى زیڕوح هەیە لە خەڵکى ئەم ناوە وەحشەتگەریەکى بازاڕیانەى بێ متمانە و مۆڕاڵى سەرمایەگوزارى ڕووتبۆوە لە ئەخلاقى ئینسانى بووە. ئەمەیان ناو ناوە پراگماتیزم لە کارى سیاسى و دەوڵەتدارى، لە کاتێکدا لە پڕاگماتیزمدا (ئەخلاقى کار) لە چوارچێوەى (ئازادى کار) بۆ هەر مرۆڤێک پێوەرى پابەندبوونە بەو فەلسەفەیەوە و پراگماتیزم کە بە فەلسەفەى کار دەناسرێ و " لێیگەڕێ کار بکات و لێیگەڕێ تێپەڕێ" ى ئادەم سمیس یەکێکە لەو کۆجیتۆیانەى لادان لێى ڕاستەوخۆ لادانە لە ئازادى و تەسککردنەوەى بوار بۆ هەزاران و ملیۆنان، بەوەى با کار نەبێ بیکەن تاوەکو مرۆڤبوونى خۆیان لە بێکارى و بێ بازاڕیدا ونکەن.
لە پراگماتیزمدا ئەم پرسیارە سەرەکیەى (چارلز پێرز1878) دەبێ بە بنەمایەکى ئەخلاقى {چۆن وا بکەین هزر و بیرمان ڕوون بێ؟}، ئەم پرسیارە لاى پراگماتیە ڕەسەنەکان عەقیدەیەکى سیاسیە و لە کارى سیاسەت و دەوڵەتداریدا دەبێ پیادە بکرێ. هەمیشە لە پراگماتیزمدا کارەکان بە ئەنجامەکانیان دەپێورێن، ئەگەرچى فەلسەفەى کار هەردەم بەرژەوەندى خاوەن کار لە نەزەر دەگرێ، بەڵام ئازادى جووڵەى کارکەر جۆرێک لە گرەوە لەسەر ئەوەى تا چەند کەسەکان بۆ گەیشتن بە ئەنجامى باش ڕەفتارى جوان و هاوسەنگ دەگرنە بەر. لە پراگماتیزمدا ماکیاڤیللیەت جێینابێتەوە، چون پیادەبوونى پراگماتیزم ئاڵۆزى قبوڵ ناکات و هەمیشە نەخشەى کار بە ڕوونى نمایش دەکات و هەم هۆکار و هەمیش ئامانج دیارن و هیچیشیان پێچەوانەى یەکتر نین، یەکێکیان نەشیاو و ئەوەى تر شیاو بێت.
کار یەکێکە لە فاکتەرە سایکۆلۆژیە ئینسانى و وجودیەکانى بوونى هەر تاکێک، ئەوە ئەدلێرە جەختى لێدەکاتەوە و ئەوەش فڕانکل و ڕۆلۆ ماى و بەر لەوانەش فڕۆید و بەر لە فڕۆیدیش هیگلە بە مەرجێکى سەرەکى وجوودى دەزانن.
سیاسەتى ئەمریکا هەرگیز لەگەڵ پراگماتیزمدا یەکناگرێتەوە، ئەگەر دەستوور و یاساکانى ئەو وڵاتەش پراگماتیانە ڕێکخراون نەزعە و ئیرادەى هێز و هێزمەندى زۆر جار مەیلى خۆفوودانیان لا درووست دەکات، ئەگەر وا نیە کام لەم سەرکردانەى ئەم سى چل ساڵەى ئەو وڵاتە تەنانەت ئەوانەى بەر لەوانیش زانیویانە پراگماتیزم چیە؟.
ئەم بە ناو پراگماتیستانە تەنها پڕۆژەى چارەسەرى کێشەکانى خۆیان و نێوان خۆیان هەیە کە ناوە ناوە بە ڕێککەوتنى ئاشتیانە و ناوە ناوەش بە شەڕ دەیچەسپێنن، ئەوان کە خۆیان بە پارێزەرى ئارامى و ئاسایشى دنیا ناساندووە کوا پڕۆژەکانیان بۆ کێشە نەتەوەیى و مەزهەبى و ئەتنیکیەکانى دنیا؟.
جگە لەوە زلهێزەکانى بەرانبەریشیان نە کۆمۆنیست بوون و نە سۆشیالیست و نە دیموکرات، ئەگەر وانیە کوا پڕۆژە ئەوروپى و کۆمێنتێرنى و سۆشیالیست ئەنتەرناسیونالیست و دیموکراتەکان بۆ چارەى کێشەى کورد و نەتەوە و ئەتنیکەکانى تر لە دنیا و بە تایبەت ناوچەکەى ئێمە؟ ئایا کێشەى کورد ئەوەندە ئاڵۆز بوو بە سەدەیەک چارەسەر نەکرێ؟ ئایا تەسلیمکردنى ئەو دۆسێیە هەرە گرنگە بە تەنگنەزەرە ئیقلیمى و ناوچەییەکان بوار ڕەخساندن نەبوو بۆیان تاوەکو بەردەوام ئەم کێشەیە لە هەڵایساندا بێ و ئەوانیش هەمیشە کەلێن و قەڵشى هاتنە ژوورەوەیان بۆ کراوە بێ؟ ئایا نەیاندەتوانى هەلومەرجێک لە ناوچەکە بێننە ئارا لە جیاتى شۆڕش و بەیەکدادانە چەکداریەکان بەیەکگەیشتنە فەرهەنگى و کولتووریەکان بسازێنن و پاشان فیدراسیۆن و کۆنفیدراسیۆنى کولتوورى جێگەى ئەم هەموو قەوارە سیاسیە بەیەک هەڵپژاوانە بگرێتەوە؟
ئەمانە و زۆرى تریش دەکرا بکرێن، بەڵام ملدانە غەریزەى دەسەڵات و موڵکدارى و پاوانخوازى و شەهوەتى خواردن و گلدانەوە لە ئاست درووشمەکانى عەقلانیەت کوێرى کردن و ئەوەى لەوەتەى هەن دەیکەن هیچى لەگەڵ مۆدێرنیزم و فەلسەفەکەى و لەگەڵ عەقلانیەت نایەتەوە، ئەوان خراپ سوودیان لەهەندێ قسەى نافەلسەفى وەرگرتووە جا ئەگەر ئەو قسانە هى فەیلەسوفانیش بووبن، خۆ فەیلەسووف و زانایان هەرچى وتوویانە فەلسەفە نیە و نەبووە، "مەترەقەکەت بیر نەچێ کاتێ دەچیتە لاى ژنەکەت" با هەر قسەى نیچە بێ، ئەمە هیچ پەیوەندى بە فەلسەفەوە نیە و ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە سایکۆلۆژیاى کەسى فەیلەسووف لە هەڵوێستێک لە هەڵوێستەکانى ژیانى خۆیدا.
"هەموو واقیعێک عەقلانیە" با هەر قسەى هیگل بێ، ئەمە لە ساتەوەختى تایبەت وتراوە و لەوانەشە قەناعەتى خودى هیگل بووبێ ، بەڵام ئەو گەندڵستانەى ئێمە و دەوروبەرمان بە گوێرەى ئەم قسەیە بێ دەبێ واقیعى بێ؟
ئەم هێزمەندانە تاوەکو ئێستا عەقڵ هەڵیان ناسووڕێنێ بەقەد ئەوەى غەریزە و شەهوەتە ناعەقلانیەکەیان، هەر بۆیەش قەتاو قەت پڕۆژەیان بۆ چارەسەر نیە و ئەگەر نەخشە و هەنگاوگەلێکیشیان ناونا پڕۆژە ئەوا پڕۆژەى خۆیانە و تۆ تیایدا تەنها فاکتەرێکى هاوکارى.
ئەو زلانە کە پڕۆژەیان نەبووە بۆ چارەى کێشەى کورد، نە عێڕاق و نە تورکیا و نە ئێران نە بەیەکەوە و نە هەر یەکەش بە تەنها ڕۆژێک لە ڕۆژان نەک پڕۆژەیەکى گەڵاڵەکراویان نەبووە، بەڵکو بیریشیان لێنەکردۆتەوە ئەم کێشەیە وەک دۆزى نەتەوەیەکى گەورەى ماف زەوتکراو ببینن و با جۆرێکى تر لە چارەسەر بخەنە ڕوو چیدى نە ئەوان و نە ئێمەش لە نائارامیدا نەیبەینە سەر.
ئەوان هەمیشە بەیەکەوە کۆدەبنەوە و تا ئێستاش بۆ چنینى پیلانى شەڕانگێزى و دۆزینەوەى پلانى جیاجیا تاوەکو هەرچى زووتر و باشتر دەنگمان کپکەنەوە و نەکا بیر لە تەنانەت هاوڵاتیبوونیشمان لە سەرزەمینى خۆمان بکەینەوە، ئەمە لە جیاتى ئەوەى هەر چوار لەو دەوڵەتە ناهاوسەنگە ئیقلیمیانە بەیەکەوە ئیش بۆ ئەوە بکەن تێزێکى هاوبەش بکەن بە پڕۆژەیەکى کردارى بۆ چارەسەرێکى بنبڕ بۆ ئەو کێشەیەى یەک سەدەیە ئارامى لە خۆمان و لە نەیارانیشمان بڕیوە.
ئەگەر پڕۆژەى چوار لایەنەى ئیقلیمیش بۆ چارەى کێشەى کورد نەبووە، هیچ یەکێکیشیان بە تەنها ڕاستگۆیانە پڕۆژەى چارەسەرى ئەم گرفتەیان نەخستۆتە ڕوو، مەگەر نا ئاشتى و ئارامى بەردەوام لە بەیەکەوە ژیانى دانپیانراو دێتە ئارا، دەکرا چارەى عەرەبى بۆ کێشەى کورد لە مێژ بوو پێشنیاز کرابا یا بە کردار بینیبامان لە جیاتى پڕۆژەى بە عەرەبکردن و تاواندنەوەى نەتەوایەتى، دەکرا چارەى ئێرانى بۆ کێشەى کورد هەبوایە نەک بە فارسکردنى کورد هەروەک چۆن ڕەشیدى یاسەمى واى ڕێنمایى سەرانى خۆى دەکرد، دەکرا چارەى تورکى بۆ ئەو کێشەیە لە تورکیا هەبوایە لە جیاتى بە تورککردن و سووربوون لەسەر بڵاوکردنەوەى کولتوورى ڕق و نەفیکردنەوەى نەتەوەیى.
ئەمانە هەموویان نەبوون و نەکران هەر بۆیەش لەوەتەى کورد و کوردستان بەسەریاندا بەشراوەتەوە نە ئێمە خۆشیمان لە خۆمان بینیوە و نە ئەوانیش بۆ ساتێک حەساونەتەوە، ئەم دۆخى نەحەسانەوەیە بەم هەڵچوونە دەمارگیرى و ڕاسیستیانە چارەسەر ناکرێ، چارەسەر بینینى یەکترە وەک خۆیان نەوەک شتى تر، ئەگەر نا تا سەدەیەکى تریش هەر لەم زەلکاوە دەمێنینەوە و ناچینە دۆخێک لەوە ئارامتر.
کە ئەمانە هیچیان چارەى کێشەى تۆیان پێنەبوو، ئەى خۆمان وەک کورد و وەک بژاردەى سیاسى لە نێو جوڵانەوە جیاجیاکان ڕێگە چارەى کوردانەمان هەبووە؟ ئایا چارەى کوردى هەبووە بۆ کێشەى خۆى؟، بە دڵنیاییەوە جولانەوە کوردیەکان لە هەموو پارچەکان بە درێژایى ئەم سەدەیە لە دۆخى پەرچەکردارى تێیان نەپەڕاندووە و لە بەرانبەر پڕۆژەى ڕمان و وێرانسازى نەیاران و داگیرکەران پڕۆژەیەک بۆ بیناکردن و هەڵنانى نەتەوەیى نەبووە و نەکەوتۆتە بەر هەست و عەقڵ.
سەد ساڵە ئەم ناوچەیە لە هەڵچوونێکى کار و پەرچەکردار بردوویەتە سەر، سەد ساڵە سۆزى سەردارێتى نەتەوە سەردەستەکان و هەڵچوونى شۆڕشگێڕى ئێمەى ژێر دەست دوو هێزى بەرانبەر یەکترى لە شەڕدا بوون، سەد ساڵە نە کۆمۆنیزم کێشەى کوردى وەک کێشەیەک بۆ چارەسەر خوێندەوە و نە ناسیونالیزمى عەرەب و فارس و تورک، نە بزاوتە سیاسیە دینیە کۆن و تازە سەرهەڵداوەکانیش توانیان لەگەڵ وجودى راستەقینەى نەتەوەییمان بجوڵێنەوە.
سەرەڕاى هەموو ئەمانە نە هزرى چەپى کوردى توانى پڕۆژەى بۆ ڕزگارى نەتەوەیى و نیشتیمانى هەبێ و نە هزرى بەناو ناسیونالیزمى کوردى پێیکرا جولانەوەیەکى ناسیونالیستى خاوەن هزر گەڵاڵە کات توانیباى ڕاى گشتى نەتەوەیى و ناوچەیى و جیهانى بۆ ئەم دۆزە مێژووییە ڕاکێشێت و خۆى لە کاریگەرى پەیوەندیە فیوداڵیەکان کەمێک بە دوور بگرێ، لە سەرەوەى ئەمانەش هزرى دینى سیاسى کوردیش ئەوەندەى ئیشى لەسەر کاڵکردنەوەى بوونى ڕاستەقینەى نەتەوەیى کردووە و ئەوەندەى چووەتە خزمەت پڕۆژەى عەرەبى و فارسى و تورکى لە بینینى ئیسلامى ئەوەندە نەیویستووە بە دین و هزرى دینى کێشەى نەتەوەیمان زەڕڕەیەک بەرێتە پێش.
کەواتە ڕەگى کێشەکە لە ونبوونى پڕۆژەى عەقلانیە لاى هەر هەموو ئەو لایەنانەى لێرە قسەم لەسەریان کرد و تا ئێستاش ئەوەى دەگوزەرێ هەر هەمووى ململانێى دەمارگیرین و هەڵچوون و سۆزى هۆزگەرایى و تایفى و نەتەوەیى پریمیتیڤ هەڵیاندەسووڕێنێ.
