فەڕۆخ نێعمەتپوور
دەتوانین بە جورئەتەوە بڵێین ئەو ئەدەب و هونەرەی نەتوانێ هاوکات لەگەڵ گرینگی دان بە رووداو، ئاورێکی قووڵیش لە کات بداتەوە، نوواندنەوەی رووداو تێیدا رووکەشیانە دەبێ و بینەری بەرهەم یاخود خوێنەری بەرهەم ناگرێ و نایورووژێنێ. کەواتە ئەدەب و هونەر، هەمیشە بە جۆرێک لە جۆرەکان هەڵگری مانایەکی فەلسەفی و قووڵ لە 'کات'ن، چ بە ئاشکرایی و چ بە شاراوەیی.
ئەدەب و رازی کات
فەڕۆخ نێعمەتپوور
ئەدەب و هونەر هەتا هەنووکە لە پاڵ زانستە سرووشتی و زانستە کۆمەڵایەتییەکان، رەوتێکی گرینگی دەربڕینی مرۆڤ بووە، دەربڕینێک کە هەم تەعبیر لە جیهانی دەرەوەی مرۆڤ بووە و هەم تەعبیر لە جیهانی ناوەوەی خۆی. لە راستیدا ئەدەب و هونەر شوێنی بەیەک گەیشتنی ئەم دوو دونیایەیە. شوێنێکە نووسەر یان هونەرمەند بە تێکەڵکردنی هەست و روانگەی خۆی، شێوازێکی تایبەت لە دیتن و رووانین بەرهەمدێنێ.
بۆیە لێرەوە لە رێگای ئەدەب و هونەرەوە مرۆڤ هەمیشە هەستی بە توانای خۆی کردووە بۆ دەسەلات بە سەر دەورووبەریدا. هەستی کردووە کە تەنیا بە شوێن رووداوەکانی ناو ژیانەوە نیە، بەڵکو دەتوانێ دوواتر بە تەعبیری خۆی و بە پیاچوونەوە پیایاندا، لە کردەیەکی زەینیدا، دەستەمۆیان بکاتەوە.
کەواتە ئەدەب وهونەر هەوڵێکە بۆ دەستەمۆکردنی نامۆکان، دەستەمۆکردنی ئەو رووداوە یاخیانەی کە رۆژێک لە رۆژان بە بەر دەمی دەرگا و پەنجەرەی ئێمەدا، بە ناو کۆڵاندا تێپەڕین، کاریگەرییان لەسەر ئێمە جێهێشت بە بێ ئەوەی لێمان بپرسن. لە راستیدا ئەدەب و هونەر بەگژداچوونەوەی دیکتاتۆریەتی رەوایەتە دەرەکییەکانی ژیانە. هەڵوەستەکردن لەسەر رووداوە بە رواڵەت راگوزەرییە گرینگەکانی ژیانمان.
بەڵام بۆ مرۆڤ پێویستی بە پیاچوونەوە بەو شتانەیە وا رابوردوون و نەماون؟ زۆر سادە لەبەر ئەوەی ئەو رووداوانە گەرچی خۆیان نەماون، بەڵام کاریگەرییەکانیان ماون. جگە لەمە ئەو رووداوانە تێکەڵن بە دیاردەیەک بە ناوی 'کات'. 'کات' ێک کە بەردەوام رازێکە و بیر لێدەکەینەوە و سەرەڕای هەموو ئەو وەڵامانەی لەسەری پەیدامان کردووە، بەڵام هەر وەک رازێک ماوەتەوە.
دەتوانین بڵێین ئەدەب و هونەر پیاچوونەوە و قووڵبوونەوە بە ناو کاتدایە بە بیانووی ئاوڕدانەوە بۆ رووداوەکان. ئەوەیکە دەمانەوێ بە بیانووی رووداوەکان، بە ناو کات دا رۆبچینەوە بەڵکو بە شێوەیەک بتوانین بگەیەنە رازەکەی.
دەتوانین بە جورئەتەوە بڵێین ئەو ئەدەب و هونەرەی نەتوانێ هاوکات لەگەڵ گرینگی دان بە رووداو، ئاورێکی قووڵیش لە کات بداتەوە، نوواندنەوەی رووداو (چ رووداوی دەرەکی و ج رووداوی ناوەکی) تێیدا رووکەشیانە دەبێ و بینەری بەرهەم یاخود خوێنەری بەرهەم ناگرێ و نایورووژێنێ. کەواتە ئەدەب و هونەر، هەمیشە بە جۆرێک لە جۆرەکان هەڵگری مانایەکی فەلسەفی و قووڵ لە 'کات'ن، چ بە ئاشکرایی و چ بە شاراوەیی.
'کانت' ی فیلسووف لە 'کات' و 'شوێن' ی وەک دوو دیاردەی زەینی دەڕوانی کە مرۆڤ پێیانەوە چەکدارە بۆ ئەوەی بتوانێ لێیانەوە دونیا ببینێ. لای ئەو، بە بێ ئەم دووانە رووانینێک بوونی نیە. رووداوەکان روودەدەن، بەڵام لە 'کات' و 'شوێن' دا کە تەنیا دوو دیاردەی دەروونین نەک دەرەکی.
بەم پێیە دەتوانین بڵێین، قووڵبوونەوە بە ناو 'کات' دا لە کاتی نووسین و خوڵقاندنی بەرهەمی هونەریدا، قووڵبوونەوەیە بە ناو ناخی خۆماندا. ئێمە لە رێگای قووڵبوونەوە بە ناخی خۆماندا رێک لەو کاتەیدا وا رووداوێک دەگێڕینەوە، لە راستیدا بە ناو خۆماندا و بە ناو ئەزموونە دەروونییەکانی خۆمان لەو رووداوەدا رۆدەچینەوە!
کەواتە ئەدەب و هونەر گوزەردانەوەی رووداوە دەرەکییەکانە بە قوولایی 'کات'دا وەک دیاردەیەکی زەینی. 'کات' ێک ژیانی ئێمەی وەک زەرفێک لەخۆیدا هەڵگرتووە و لە نێوان دوو پنتی 'دوێنێ' و 'داهاتوو'دا پێشکەشی کردووین بۆ ماوەیەک کە ناوی 'ئیستا'یە.
