شرۆڤە

حیشمەت خۆسرەوی

کەسێک جوور ئولریش لە سەر ئەو باوەڕە بی ک یەێ جامگە وەختێگ گەرد ریسک یا خەتار خافڵگیر و پێشبینی نەکریاگ رویورەوی بووت توێنێد زنەی مودڕنیتە وە جوورێک بوەێتە ژێر سوئاڵ و  ک لە ئەنجامدا یەێ جامەی فەقیر، زامار، بێ دەسەڵات و لەتمەخواردگ(Vulnerable Society) وەل خوەیا تێرێت.

گیچەڵ واگیربین کۆرۆنا لە نووڕین جامەشناسیوە

نوویسەر: حشمەت خوسرەوی

مودەتێگە ڤایرۆس یا  پەتاێگ واگیر ک وە پاێ قسەێ کەسەێل ئکسپرت یا کارناس سەر وە خانەوادەێ ڤایرۆس یا پەتاێ کوروناس و وە کوڤید ١٩(Covid19) ناسیاس، ترس ئەڵاجەویک خستێەسە ناو دڵ ئاێەمەگان لە پەنج قاڕەێ جەهان. هەرچەن من لەی زەمینە کارناس نیەم و منیچ جوور فرە کەس چەووم ها دەس ئکسپرتەێل زەمینەی زانست پزشکی ک شایەت بتوێنن لە رێ مینەوانەوایەیل خوەیانوە بەشەریەت لە دەس ئی دەێدامە نجات بیەن وەلێ چشتێ ک من خوازم لە رێ ئی بابەتوە ئەنجامێ بیەم، ئانالیزکردن ئی پەتاێ واگیرەسە لە نوڕیین جامەشناسی لە ئاست ماکرو(Macro Analysis). هەر چەن نوویسان بابەتێگ لەیوا وە دیالکت کوردی خوارین ک هەمراێ نەویەس وە زوان زانست ئجتمایی و شایەت لە فرە شون ئەڕا پەێاکردن ئایدیومەێل زانستی یا ئەکادیمی وەل گیچەڵ رویوەروی بیمن ،وەلێ من تەقەلا کەم بازە کەلەمە یا ئایدومێگی زانستی وە شێوەی  لاتینیەگەی لە ناو پەرانتێز بنوویسم.  فرەیچ قەێرزانی لە هەر ئایەمێگ کەم ئەگەر بتوێنێ لەی بارەوە یارمەتیم بیەێت . هەر ئەو جورێگە لە بان کلک نشان کریا ئی ئانالیزە فنومێنن یا دیاردە کوڤید ١٩ و کارگەریەیلی لە سەر جامەێ ئنسانی لە سەتح ماکرو ئانالیز کەێت ک فرەتر چووتە قاڵب یەێ باس جامەشناسی تا ڕەوانشناسی ک زەمینەی من نیە. شاێەت خوەتان کەم تا کوت لە من خاستر بزانین ک زانست دەروینناسی  فرەتر سەروکار وەل رەفتار و هەڵس و بنیش فەردەێل یا تاکەێل ناو جامگە دێرێت یانێ کەسەێل دەروینانس رەفتار تاکەکان شییەو کەن وەلێ زانست جامەشناسی زوورم جامگە، سیستمەکان یا نەهادەێل گەورەو و بوویچک شیەو کەێت. ئیسە لەی دەروەچوە خوازم وە پشتیوانی چەن چمک جامەشناسی جواو پرسیار ژێر بیەموە ک هەڵبەت من جامەشناس نیەم و فرەتر لە بوار زانست سیاسی شارەزام وەلێ ئی دوو بەشە وەل یەکا فرە هاوپەێکی دێرن.

ئایا پەتا یا ڤایرۆس کۆرۆنا وە تاێوەت کۆڤید ١٩ چوو کارگەریەێلێگ لە سەر جامەێ ئنسانی دێرێت ؟

جێ وەتنە جواوو داین وە سوئاڵ بان هەوەجە وە مینەوانی فرەێگ دێرێت و تەویسا ئی گیچەڵە لە چەن نووڕین یا زاوەیەوە ئانالیز بکریەت تا بزانیم چو کانسکوەنسەێل یا(عەواقبێگ) لە شون خوەێ وەجێ هیلیت، وەلێ من توام ئەگەر وە کوڵێیچ بیەس لە لاێکوە ئاماژە وە چەن خالێک بکەم ک لەی مودەتە فرە ئەڕام جێ تەفرەنج بیەس و لە لاێک تروە بزانم زانست جامەشناسی چە دێرێت ئەڕا وەتن لە باوەت  پەتاێ واگیر کۆرۆنا(Coronavirus Pandemic). نووڕین یا زانست جامەشناسی وەی خاترە جێ ئەهمیتە چوینکە فرەتر فوکوسێ ها لە بان ئەوەێکە ک بزانێت جامگە وە چو لەونێک ئەڕا وێنە گەرد یەی پەتاێ گشتگیر هەڵس و بنیش کەێت. وە گشتی ئی مەتڵەوە یەکمین تەقالای نوویسەرە ئەڕا حالی بین و شییەوکردن ئی پەتاێ ماڵ کاولکەرە لە دەروەچ ترمەێل جامەشناسی و هامێتەکردن تەجرەوگەێل رووژانەی نوویسەر وەل ترمەێل جێ باس. لە ئەنجام  چەووخشاننم  و خوەنستن کار چەن مینەوان جێ ئتوار ،وەی ئاکامە رەسیم ک شایەت موناسبترین چوارچوو تئوریتیک ئەڕا حالی بین لە پەتاێ واگیرە لە دەروەچ جامەشناسی پشت بەسان وە  کار دوو مینەوان ئونیک و بێ وێنەی ئی بوارە  بووت ک  یەکمیان وە لایەن فیلیپ سترانگ(Philip Strong) وە ئەنجام دریاس.جێ باسە ناوبریاێ نزیک وە ٣٠ ساڵ وەرجە ئیسە لە رێ یەێ مەتڵەو زانستی ک لە مەجەڵەی جامەشناسی تاێوەت وە سڵامەتی و نەخوەشی بڵاوبیەسوە، دەریخستیەس ک پەتا یا نەخوەشی واگیرێک ک وە سەوەو (HIV) لە دەیەی ‌هەشتاکان بڵاوبیەسوە هەڵەوگەردیەت ئەڕا لاێ پەێوەندییەیل دینامیکی ئجتمایی و دەستوورەێل ئجتمایی جامگە. یەێ چوارچوو تئوریتیک ترەگ ک لەی بارەوە توێنێد هامیارمان بووت چمکەێلێک لە وێنەی  جامەێ خەتەرناک(Risk Society)، جامەێ زامار و لەتمەخواردگ(Vulnerable Society)، ترس(Fear)، ناونیتکە دروسکردن(Stigmatisation)، مەسەڵەی ئخلاق(Moralisation).

وەر لەوەێکە بچمە سەر ئەسڵ مەتڵەو خوەش دێرم بویشم ک من وە پیچەوانەێ ویروڕای بازە کەسێک ک هوویشن دنیای ئیمە دومای هات یا زانست هوویچ وە پێ ناکریت یا ئیمە خەریکیم لە مەرحەڵەی پۆستمودڕنیزمە هەڵەوگەردیەیم ئەڕا لاێ مودڕنیزم یا ئایدگەێل ئاینی ، موخاڵفم و تا نوویسان ئی خەتەێلە تەنیا زانست وە تایوەت کارناسەێل زانست پزشکی و تواناییەیل فکری و جسمانی ئایەمەگان وە دەلیل بنەڕەتی قوتار بینمان لە دەس ئی پەتاێ واگیر و خەتارناکە زانم. یانێ من فرەتر باوەڕ وە کارەێل زانستی دێرێم تا چلچاوو و قسەگەێل دەسهەڵوەس.

هەر ئەو جورێگە زانین بڵاوبینەوەی پەتا یا ڤایرۆس  کۆرۆنا ک  ئەوەڵ جار لە وڵات چینوە دەسوەپێکرد وەلێ فرە وەپێ نەچێ  ک ئی پەتا بێ ئەوەێکە مەرز یا سنوورێک بناسێت یا لە بەین فەقیر و دەوڵەمەن تەوفیر دابنەێت، بی وە یەێ تفەنگ کوشندە و نەناسیاێ و  وەربیە گیان ئاێەمەگان . کارگەری ئی ڤایرۆسە رەسیەسە شونێک ک  ترس و لەرز بخەێتە دڵ جامەێ ئنسانی وەتایوەت سیاسەتمەدارەێل  بوار تەندرووستی یا سڵامەتی.

جامەێ خەتەر(Risk Society) و جامەێ زامار یا لەتمەخواردگ(Vulnerable Society)

یەکیک لە دڵەراوکیەێل پەتاێ کۆڤید ١٩ دروسکردن ترس و ناهوـمێدی لە بەین ئینسانەکان لە سوشیاڵ میدیا بیەس.  نگرانیەیل ئاڵودە بین وەی پەتاێ واگیرە نە تەنیا وڵاتەێل فەقیر گەرد گیچەلەێل فرەێگ رویوەروی کردیەس ،بەڵکەم ولاتەێل پێشکەفتگ جەهانیش ک زەمانێک لەیوا هویرەوکردن کە خاون خاسترین سیستم پارێزان سڵامەتین(Health Care) شوک کردیەس. ئەڕا وێنە ولاتێک جوور ئیتالیا ک خاون یەکیک لە پێشکەفتگ ترین سیستمەێل سلامەتی یا تەندروستی بیەس ، ئی ڤایرۆسە کارێک وەسەر ئی وڵاتە هاوردیەس ک لە شوون جەنگ دووێم جەهانی تا ئیسە شەڕ لەیوا نەویەسە تویشیوە. وەسەرهات و کارەساتەێل دەس کۆڤید ١٩ ئایەمەگان گەرد پەدیدەێگ وە ناو Risk Society  یا جامەێ ریسک یا خەتەر لە باوەت وەسەرهاتەێل مودڕنیتە دەسەویەخە کردێەس. جێ وەتنە لە پشت سەر ئی چمکە ویرمەندێل بوار مودڕنیتە لە وێنەی ئولریش بک(Ulrich Beck) و ئانتونی گیدنز(Anthony Giddens)  ویسیانەس. ئی چمکە ئەڕا جار یەکم لە دەیەی ١٩٨٠ سەر دەرهاورد و لە دەیەی نەوەدەکان وە خاتر باسەێل پەێوەس وە مودڕنیتە وەتاێوەت  لە بارەێ دەردویر یا ژینگە بی وە خاون شوون و لوونێگ  خاس.

کەسێک جوور ئولریش لە سەر ئەو باوەڕە بی ک یەێ جامگە وەختێگ گەرد ریسک یا خەتار خافڵگیر و پێشبینی نەکریاگ رویورەوی بووت توێنێد زنەی مودڕنیتە وە جوورێک بوەێتە ژێر سوئاڵ و  ک لە ئەنجامدا یەێ جامەی فەقیر، زامار، بێ دەسەڵات و لەتمەخواردگ(Vulnerable Society) وەل خوەیا تێرێت. ئەگەر ئی ئستدلالەی ناوبریاگ وەل شێوەی بلاوبینەوەی پەتاێ کورونا بەراودبکەیمن لەیوا دوینیمن ک ئی پەتا جامەێ ئنسانی خستیەسە خەتەروە و جامەێک لەیوا پلکیەت وە گیچەڵێک وە ناو جامەێ زامار یا لەتمەخواردگ. ئەڕا وێنە ئمرووژ دوینیم ک زووورم ئنسانەکان، جامگەکان و تەنانەت فەردەێل جامگەیچ لە ناو دەردویر یەێ جامگەی خەتارناک و زامار زنەیی کەن. ئی پەتا کارێک وە سەر بەشەریەت هاوردێەس ک هەر شەخسێک لاێ خوەیوە هەست کەێت کە ولاتەگەێ، سیستم و نەهادەێل ئجتمایی و تەنانەت سڵامەتیچیان کەفتیەسە خەتەروە. شاێەت هەر وەی خاترە بوود ک جامەێ وەخەتەر کەفتگ ناچارە بوجەێ گەپ ئەڕا ناسین ریسکەێل ئی پەتا و چونیەتی پارێزان  جامگە لە وەرانوەر ئی بەڵا تەرخان بکەن. لە جامەێک لەیوا مەرزکان داخریەن و ئایەم لە ساێەر خوەیچی ترسیەت.  شایەت ئی پەتا و وەسەرهاتەکانێ بوود وە یەکیک لە گەوراترین روویداوەێل ئجتمایی لە زنەی بەشەریەت لە قەڕن ٢١.  سیاسەتمەدارەێل و ئسکپرتەێل بوار سڵامەتی شەوو و رووژ سەرقاڵ ئەوەن ک وە هەر لەونێگ بیەس تەخت پشت ئی پەتا بیەنە زەویا و جامگە لە خەتەر لە ناوچین رزگار بکەن. ئی دوژمنە وە پێچەوانەی کارەساتەێل زەمان جەنگ یەکم و دووێم جەهانی و جەنگەێل ترەگ ،ئەو قەرە بوویچک وەلێ خەتارناک و پێچیدەس ک تەنانەت گەوراترین قودرەتەێل سیستم مودڕنیتەی کاپیتالیزم لە وێنەی ئمریکا و وڵاتەێل ترەگ وەلەرز هاوردیەس و وە قەوڵ ئولریش جامەێ ئمریکایچ وە شێوەێک پلکیاس وەی گیچەڵوە ک ئمریکایچ جوور چین، ئیتالیا و ولاتەێل ترەگ بیەس وە یەێ وڵات زامار و لەتمەخواردگ. ئیمە رووژانە لە رێ کانالەێل جورواجوور و تەنانەت لە وڵاتەێل نیشتەجێ خوەمانیش  شایەتیمن ک ئایەمەکان ئەڕا قوتار بینیان لە دەس ئی پەتا  ئامادەن ک پەنا ئەڕا گشت کارێک بوەن و سیاسەتمەارەێل ولاتەکانیش ناچارن ئەڕا پارێزان خوەیان و شارومەندەێلیان لەتمەگەێل گەوراێ ئکنوومی قەبوول بکەن ک تا دویەکە شاێەت لەیوا هویرەو کردووین ک ئەگەر رووژێک پەتا یا ڤایرۆسێک باێت کارێک وە وڵاتەێل پێشکەفتگ، سەرمایەدارەکان و ئەو کەسەێلە ک لە ناو کاخەێل شاهانە و هوتڵەێل چەن هەسارەی دانیشتنەس نەێرێت وەلێ کۆڤید ١٩ نیشانی دا ک تەنانەت وڵاتەێل رووژئاوایش چەنێک خام گەرد روویداوەێل پێشبینی نەکریاگ و گشتگیر هەڵس و بنیش کردنەس.  ئەڕا وێنە سازمان بێداشتی جەهان (WHO) دەرێخست ک ئی پەتا یا ڤایرۆسە جورێک تازەس و لەیەوەر نەناسیاگ بیەس. ئی پەتا نیشانی دا ک زوورم کارەسەتەکان وە جورێک لە جوورەکان  وەل نورمەێل فەرهەنگی و ئجتمایی ئنسانەکان پەێوەسە یا هامێتە بیەس. یانێ ئەگەر تا دویەکە باس لە کاول بین دەردوویر یا ژینگە وە دەس ئنسان کریا ئەما ئمڕووژ دوینیمن خود ئنسان زەلیل دەس یەی پەتاێ گشتگیرە ک وەپێچەوانەی کارەساتەێل دەردویر یا ژینگە تا ‌‌هێمان سیاسەتمەدارەێل و تەنانەت ئکسپرتەێل بوار زانستیش فرە وە پارێزوە باس لە رێ چارە ، واکسین یا دەوا ئەڕا دەرچین لە دەس کورونا کەن. وڵاتەیلێک لە وێنەی ئمریکا، کاناد، ئەڵمان، فەرانسە و تەنانەت سکاندیناڤیچ ناتوانن وە تەمامی مژدەێ سەکەفتن وەسەر پەتاکەێ قەڕن ٢١ واتە پەتاێ کۆرۆنا و جورەکانێ بیەن. ئیە نیشانەی ئەوەسە ک جامەێ بەشەریەت وە بێ تەوفیر وەرانوەر وەی بەڵا واگیرە زامار و لەتمەخواردگن.

ئەڕا خاستر حالی بین لە‌ی پەتا واگیرە لە دەروەچ جامەشناسیوە هەوەجە وەوە دیریمن ک سێ چمک ترەگ ئەڕا وێنە ترس، ناونیتکەژەنین یا مەسەڵەی ئخڵاق لە پەیوەس وەل مەتڵەو جێ باس شیەو بکەیمن چوینکە وە پاێ قسەێ کەسەێل جامەشناس ئی سێ چمکە پتانسیەل یا زەرفیەت ئەوە دێرن ک لە سەر گشت جامگەێک کارگەری خوەیان داشتوین و ئیسەیچە ک ئی پەتاێ گشتگیرە بڵاوبیەسوە با بزانیم ئی چمکەێلە وە چو لەونێگ توێنن یارمەتیدەرمان بوون ئەڕا حالی بین لە کارگەرییەێل ئی ڤایرۆسە لە ناو جامەێ ئنسانی.

ئاپیدمی ترس(The epidemic of fear)

هەر ئەو جورێکە باسکردیمن یەێ جامگە وەختێگ  بکەفێتە حاڵەت ترس و لەتمە بخوەێت یا زامار بووت دووچار دیاردەێک تێت وە ناو ترس. ئیسە لەیوا دابنەیمن ک جامەی بەشەری پلکیاس وە یەی ترس گشتگیر ئەوەیچ وە خاتر بڵاوبینەوەی پەتاێ کورونا. روویداوەێل دومای نیشانی دەن ک ئاپیدمی ترس بیەس وە دەلیل یا سەوەو ئەوەێکە ک هەر جامگەێک وە مودڵ ئاتفی، رەفتاری و فیزولۆژیکی خوەێ گەرد ئی پەتا هەڵس و بنیش بکەێت. لە لایك تروە، ئی ڤایروسە نە تەنیا لە بەین وڵاتەکان شک و گومان دروس کردێەس و دی ناتوانن جوور جاران وە شێوەی فیزیکی یەکتر بوینن ،بەڵکوو ترسێک دروس کردیەس ک ئایەم زاورێ چووت وەل نزیکترین کەسەێل خانەوادەێ خوەیچی نزیک بووتوە.  یەکیک تر لە تاێوەتمەندییەیل ئی ترسە ئەوەسە ک ئایەم دووچار فکر و خەیاڵ یا خوتورە کەێت ک هەرچێکیچ دەسیچمان وە ئاو سابوون بشوریمن هوویچ قانجازێک نەێرێت مادام جامگەکەمان یا سیستم بێداشتی یا سلامەتی وڵاتەکەمان وەرانەرە وەی ڤایروسە فەقیر و دەسەپاچە بیەس. یانێ یەکیک لە فانکشنەێل یا کارکردەێل ئی پەتا دروسکردن جەنگ رەوانی دژ وە جامەێ ئنسانیە. کارگەری ڤایروس کورونا کارێک کردیەس کە حووکمەتەکان، نەهاد. سازمان و گروپەێل ناو جامگە هەست وە بێ ئەمنیەتی بکەن و هەمیچ نازانن ئی بەڵا کەێ و لە چوو رێکوە زەفەر بەێتە پیان و گیان چەن ئایەم ترەگ خەێتە خەتەروە؟

ناونیتکە ژەنین  (Stigmatisation)

ئیسە وەخت ئەوەسە ک چمك ناونیتکەژەنین یا نەنگی لە پەێوەندی وەل پەتاێ گشتگیر کورونا ئانالیز بکەیمن.  وە پاێ قسەی کەسەێل جامەشناس چمکەێل نەنگی یا ستیگما و هەمیچ زنوفوبیا(Xenophobia) دووان لە نیشانەگەێل و کارگەرییەێل ئجتمایی بڵاوبینەوەی پەتاێ گشتگیرن( کورونا جوور نموونە). جێ باسە ک هەڵس و بنیشێکی لەیوا هەر ئەو جورێکە لەیەووەر باسکردیمن هەڵەوگەردیەت ئەڕا لاێ مەسەڵەی ترس و رەفتارەێل نائەقڵانی. لەێرە خوەش دێرم سەرنج خوەنەرەێل ئی بابەتە ئەڕا لاێ یەێ مەسەڵەی ترەگ رابکیشم ئەویچ ئەوەسە ک بازە کەسێک وەختێک باس لە سیستم وەرگری یا ئیمەنی بەدەن کەن هویشن ک تەنیا ئەوە بەس نیە ک وە سیستم ئیمەنی یا بیولوژکیمان نوا لە ئینفەکشن یا تەشەنەێ ئی ڤایروسە بگریمن ئیەیچە هەڵەوگەردیەت ئەڕا لاێ ئەوەێکە ئایەمەکان توانای ئەوە نەێرن ک چشتەێلێک لە وێنەی میکروب، باکتریا یا پەتا بوینن.  ئەما توێنیم هەمان رەفتار لە بارەێ کەیس میلەتەکان و کووچبەرەێل بوینیمن. ئەڕا وێنە مودەتێگ وەر لە ئیسە رەیس جمور ئمریکا یانێ دوناڵد ترامپ پەتاێ کورونا لکان وە وڵات چین و هەر وەی خاترە وەپێ هوویشێد The Chinese Virus  واتە ڤایروسەگەێ چین. لەو لایچووە چین پەنجەێ تومەت ئەڕا لاێ ئمریکا درێژ کەێت و بڵاوبینەوەی ڤایروسەکە خەێتە پاڵ ئەرتش ئمریکا بێ ئەوەێکە هوویچ  کامیان بەڵگەێک جێ ئتوارێک ئەڕا راێ گشتی دەربخەن. لە وڵاتێک جوور هەنگاریا یا مەجارستان رابەر حزب پوپولیستی و دەسڕاس ئی وڵاتە ک سیاسەتەێل خوەیان لە سەر دژایەتی وەل کوچبەرەێل تەنزیم کردنەس، بێ ئەوەێکە سەندێک زانستی داشتتویت هوویشێد ک یەی پەێوەندی ئاشکەرا لە بەین ئی ڤایروسە و مەهاجرەێل هەس و هەر وەی خاترە بەسان مەرزەکان وەرانوەر وە کوچبەرەێل خاسترین ئەڵتەرناتیڤە وە باوەڕ رابەر حزب ناوبریاگ. هەر ئەچنەو باێتوە ئی پەتا واگیرە بیەس وە باێس دروسکردن دووچەووەکی یا دیسکریمنەیشن نژادی لە بەین ئنسانەکان.  وە خاتر بڵاوبینەوەی ڤایرۆس کورونا لە شار وەهان  چین مەوج وەروڵاوێک لە ناونتیکە ژەنین، ترس و ئیسولەکردن مەردم چینی دەسوەپێکردیەس. من خوەم چەندین جار لە شار ستۆکهۆڵم سوئد  وە کووڵ دووچەرخەکەموە  شایەت بیمەس ک فرە کەس خوەیان لەو ئایەمەێلە ک شێوەیان لە مەردم لاێ ئاسیا و وەتایوەت چین چووت، دویر گرن. ئەزنەو لە وڵاتێک جوور ئمریکا داوا لە خوەندکارەێل چینی کریاس ک بچنوەو ئەڕا وڵاتە ئاڵودەبیەکەیان و فرە لە مەردم ئاسیا لە وڵاتەێل ترەگ لە وێنەی ئنگلستان گەرد مەسەڵەی نژادپەرەسی و زنوفوفیا رویوەروی بینەس. ئی رەفتارەێلە کارێک کردیەس ک کەسەێل چالاک دروشمەێلێک لە وێنەی ئەوەێکە ئیمە تەویسا گەرد مەسەڵەی واگیر بین ئی ڤایروسە بجەنگیەیم نەک بیمن وە دوژمن میلەتەێل ترەگ، بەرزەوکردنەس. هەر لەیوا هوویشن ئیمە تەویسا لەی راسییە حالی بیمن ک وە چەوو رێز و هورمەتوە بنوڕیمە راسیەکان و زانست نە ئەوەێکە وە تاسبات و قەزاوەتەێل بێ بنەوا گەرد ئی گیچەڵە رەفتار بکەیمن چوینکە ڤایروسەکان دووچەووەکی لە بەین ئایەمەکان ناکەن و ئیمەیچ نیەوت ئەو کارە بکەیمن. چشتێ ک مایەی دڵخوەشیە ئەوەسە ک وە سیاسی کردن ئی پەتا گشتگیرە و هاوردنە سەر زوانێ جوور یەێ ڤایروس چینی لە لایەن سازمان بێداشتی یا سلامەتی جەهان(WHO) و سازمانەێل ماف بەشەروە رەدەو کریاس.

ڤایروس کورونا و مەسەڵەی ئخلاق(Moralisation)

هەر ئەو جورێگە زانیمن خواردن شەمشەکوورە، پشی، سەگ، مویش، مار و مارمویلک و جانەوەرەێل ترەگ لە فەرهەنگ، ئایین  ، ئاداب و ڕسوم(Folkways) و تەنانەت قانوون بنەڕەتی وڵات چین ئازادە ،وەلێ شاێەت هەمان رەفتار لە دیدگاێ ئایەمێگ رووەک خوەر(Vegan) یا مەردم و گرەوێل ترەگ چشت پەسەن کریاێگ نەووت لە بار موراڵ یا ئخڵاقوە.  یا ئیمە دوینیمن ک نورمەێل ئجتمایی لە ولاتێک جوور ئێران وەتاێوەت لە شار قوم جوور یەکیک لە گەوراترین ناوەندەێل شیعیزم ئێرانی بی وە سەنتەر بڵاوبینەوەی ڤایروس کورونا لەو وڵاتە و تا ‌‌هێمان دەوڵەت جموری ئسلامی و ناوەندەێل پزشکی و تەندروستی ئێران نەتوێنستە زال بن وە سەر ڤایروس کۆرۆنا  یا خەتەرەکانێ کەمەو بکەن.  لە وڵاتێک جوور ئمریکا ک خاون بەشێک لە بێتەرین دانشگایەێل جەهانە و فرە کەسیان ئفتخار وەرگرتن جایزەی نوبڵ دێرن، فرەترین بەشەێل مینەوانی یا رسرچ زانستی دێرین و وڵاتێکە ک وەختێک تێتە سەر مەسەڵەی پروفیشنالیسم کەم وڵات وە قولیا رەسێت ،وەلێ ئایەم شوک بووت وەختێک شایەتیمن ک لەیوا وڵاتێک بازە کەسێک کوشش کەن ک ئتوار ئیلاهی و جورێگ لە موقەدەسات خوایی ئەڕا ئی پەتاێ واگیرە داتاشن. ئەڕا وێنە هەفتەێ گوزەشتە کەسێک لە وێنەی رابرت جفرس(Robert Jeffress) کەشیش ئاشق ئنجیل لە یەی خوتبەێ مەزەهەبی پرسیار گرنگێک روی وە ترامپ کەێت:

ئایا ڤایروس کرونا دەوا یا بریارێگە وە لایەن خواووە هاتوویت؟

 جواو ناوبریاگ ئیە بی:

ڤایروس کۆرۆنا یەکیک لە گرفتارییەیل ناو کەتاو مکاشفە یا کەتاو ئاخرزەمان(The book of Revelation) نیە وەلێ ناوبریاگ کلک نیشانی کرد ک ئایەم توێنێد رەدپاێ تەمام کارەساتەێل سرووشتی لە رێ گوناوە پەێا بکەێت.

هەر لەی بارەوە یەی مینەوان ئسلامی سەر وە مەزەو شیعەی عەراق وە ناو هادی المدارشی ک نیشتەجێ شار قومە لە هەڵکەفت ٢٨ فوریەی ٢٠٢٠ لە باوەت واگیر بین ڤایروس کۆرۆنا وەتیا ک  بێ هوویچ گومان و دوودڵێیک بڵاوبینەوەی ڤایروس یەێ کار خواییە. یانێ تەنبی کردن خوایی دژ وە چینیەکان وە خاتر رەفتار و تویلەکی کردن و بێ هورمەتیان وەرانوەر وە مەردم بسەڵمان و ئسلام. لە لاێک تروە ئیمە لە رێ سوشیاڵ میدیاوە شایەت بیمن ک وڵاتێک جوور ئێران ئەڕا بەرخودان و پاوەگەرزدانیان وەرانوەر وە ڤایروس کورونا وە خوەنستن گورانی و هەڵپەرگە توان جەنگ مان و نەمان خوەیان دژ وەی دەێدامە دڕیژە بیەن.

ئەنجام:

لە ئاخروە، ئەنجامەێل ئی پەتا  واگیرە وە خاسی خەێتەی هویرمان ک جامەێ ئنسانی لە حاڵ و رووژ ئیسە گەرد کوشش و تەقەلای سیاسەتمەدارەێل، سازمانەێل جەهانی و ناوەندەێل پزشکی و سلامەتی وەلێ تا ‌هێمان نەتوانستنە زاڵ بوون وە سەر ئی ڤایروسە بویچکەڵە وەلێ کوشنندەیە. ئەنجامەێل ئی مەتڵەوە و روویداوەێل پەیوەس وە ڤایروس کورونا نیشانی دەێت ک جامەێ بەشەری چەنێگ لە بوار بیولوژیکی و زەینیوە زامار و لەتمەخواردگە. هەر وەی خاترە جامەێ بەشەری تەویسا جارێک ترەگ چەوو بخشنێت وە ترمەێل بیولوژیکی و دی زنەیی خوەمان نە تەنیا لە سەر بنەواێ بیولوژیکی تەنزیم بکەیم بەڵکوو ئاست تواناییەێل خوەمان و جامگەیچ لە بوارەێل روحی، ئجتمایی و مانەیچ بوەیمە بان. لە لاێک تروە دوینیمن ک کۆڤید ١٩ بیەس وە باێس چەندین گیچەڵ گەورا لە وێنەی دروسکردن جامەێ خەتەر، زامارکردن جامەێ بەشەری، دروسکردن ترس و بێ ئەمنیەتی لە بەین ئایەمەکان. هەر لەیوا بیەس وە یانکەێک ئەڕا جەنگ قودرەت لە بەین ولاتەێل ستاتویس خواز و هەمیچ جوور یەێ کارت سیاسی دژ وە یەکتر کەڵک لە لێ وەرگرن. حزبەێل دەسڕاس و پوپلیست و دژ خارجیەیل لەی دەروەچە کەڵک وەرگرتنەس ئەڕاێ ئەوەێکە واگیر بین ڤایروس کورونا بخەنە بان مل کوچبەرەێل. کەسەێل مەزهەبی خەریکن وە خوتبەگەێل مەزهەبی خوەیان پوستمودڕنیزم و زانست بوەنە ژێر سوئاڵ و ئی پەتا هەڵەوگەردنن ئەڕا لاێ خوا و بویشن خوا ئی کارە ئەڕاێ تەنبی بەنەکانی کردێەس یا خوا مەردم چین تەنبی کردیەس چوینکە وەل مەردم بسەڵمانا خەراو بینەس. هەر جورێگ بووت دەوا یا قسەێ ئاخر ها لاێ کەسەێل ئکسپرت لە زەمینەگەێل جورواجوور زانستی وەتایوەت زانست پزشکی. دێر یا زووی زانست تەخت پشت ڤایروس کورونا دەێتا زەویا و جامەێ بەشەری جارێک تر چووتوە زەمان وەر لە هاتن ئی ڤایروسە واگیرە. وە گشتی راسە فرە کەس وەخاتر ئی ڤایروسە گیانیان لە دەس دانەس و فرە کەسیچ لە پەنج قارەێ جەهان شەوو و رووژ لە ناو نگرانی و ترس ئی دەێدامە ژیان وەسەر بەن ئەمانێ ئاخرەگەی زانست ئی جاریچە جامەێ بەشەری لە دەس خەتارناکترین ڤایروس قەڕن بیست نجات دەێت ئەگەر ڤایروسێک لەیە خەتەرناکتر نەوتە تویشمانوە.

سەرچەوە:

Beck, Ulrich (1992). Risk society: towards a new modernity. London: Sage

Wimmer J, Quandt T. Living in the risk society. Journalism Stud. 2006;7(2):336-347. Available from:

https://doi.org/10.1080/14616700600645461

World Health Organization. Coronavirus. 2020. Available from: https://www.who.int/health-topics/coronavirus.