ئارى زێندینى

ئەم سێ شێوە ئەدەبیاتەى کوردى کە بە زمانێکى پاراو و ڕەسەن و زمانێ زۆربەى ناوچەو دێهات و لادێ و زمانێ زۆربەى کۆمەڵگەى کوردیە بناغەیەکى باش و دەوڵەمەندەو پێنگاڤى ئێکەمە بۆ زمانێکى (یەکگرتى، ستاندارد).

 

زمانێ کوردى و ئەدەبێ کوردى

ئارى زێندینى

     زمان و ئەدەب،دوو کایەى فراوانن لە ژیانى مرۆڤ بە چەندین لق و پۆپ و بوار خۆیان دەخزێننە نێو ژیانى تاکەکان، زمان و پەیدابوونێ زمانێ مێژوویەکى نادیارى هەیە بەڵام لەورۆژەى مرۆڤ پەیدابووە لە سەر زەوى زمانیش پەیدابووە سەرەتا زمانێ نڤیسین نەبوویە تەنێ زمانێ وتوووێژولێکتێگەیشتن نێوان مرۆڤەکان بووە بە شێوەى جولانى جەستە و دەست و سەرو پاشى گەشەى کردوو بووە بەرەو ئەوە رۆیشت ئەو تشتەى مەبەستیانە وێنەى بکێشن لە سەر بەردودیواروئەشکەوتەکانن واتە لە زووەکەوە پاش زمانى وتوووێژوگفتوگۆ زمانى (نڤیسین) سەریهەلداوەوپەیدابووە تا بە رۆژى ئەڤڕۆ دەگات چ زمانێ وتوووێژى نێوان مرۆڤەکان چ زمانێ نڤیسین گەشەى کردووەوپەرەى سەندووە، ل هەمى زمانەکانى میللەتان و دونیا زمان دوو شێوەى هەیە:

یەکەم / زمانێ وتوووێژ، کە زمانێکى نێو خەڵکە هەرچەندى کە زمانێ ڕەسەنى میللەتەکەیە بەڵام زمانەکى نافەرمى (ناڕسمى) واتە زمانەکى ناوچەیى وباژێرى خۆیانە دویر لە پەیڕەوکردنى یاساودەستووروڕێزمانى زمانەکە کە زمانەکى ستاندارد نیە.

دووەم / زمانێ نڤیسین، ئەمەش دوو جۆرە:

1- زمانێ راگەیاندن و ئەدەب وهونەروهەزاران کتێبى چاپ کراو کە دەچێتە خانەى شێوە زمانێ نافەڕمى(ناڕسمى)، مرۆڤەکان گۆڕانکارى زوو تێدا دەکەن و تێکەڵە لە زمانێ گوندولادێ وشاروناوچەیى زاڵە.

2- زمانێ (ستاندارد – یەکگرتى)، کە زمانێکە کۆمەڵگەکەومیللەتەکە بە تێکڕا تێیدەگەن و دەشێن قسەى پێبکەن لە نووسراووداموودەزگاحکومیەکان بوارى کتێبى پەروەردە لە قوتابخانەکان لە سەرتاسەرێ دەوڵەت پەیڕەودەکرێت واتە زمانەکە دەستووریە ژ لایێ رێنووس و ڕێزمانەوە گۆڕانکارى درەنگ بە سەردا چێدبیت دچیتە خانەى زمانى (فەڕمى ، ڕسمى).

   ژ لایێ زۆربەى نەتەوە و وڵات و کۆمەڵگەکاندا لە زووەوە هەوڵ هاتیە دان کو زمانەک سەرتاسەرى (ڕسمى – فەڕمى) بە شێوەى ستاندارد بێتە بەکارئینان پەێڕەوى بکەن کۆکردنەوەى هەمى تاکەکان لە چوارچێوەى ئێک زمانێ یەکگرتى ئەمەش لە ڕیگایى (ئایین ، سیاسەت ، نەتەوەپەرستى ، دەسەڵات، زۆردارى) یانژى زمانەک ستاندارد ژێدەرێ کتێبێکى پیرۆزى ئاینى بێت وەک (قورئان) یان کتێبێکى ئەدەبى و ئەدەب هەروەک لە کۆنە زمانێ (لاتینى) زمانەکا فەڕمى و ئەدەبى سەردەمى خۆى بوو ژبەر زۆرى بەر هەمێت ئەدەبی.زمان سامان و گەنجینەیەکى کەلتووریە لە ناڤچوونى ئەڤ سامان وگەنجینەوکەلتوورە نەتەوەیە مەرگى بەشێک لەو سامانە کەلتوورەیە مەرگى بەشێک لە شارستانیەتى مرۆڤە ، بەداخەوەش لە ڕابردوو بە هۆى داگیرکەرانەوە بە شێکى زۆرى زمانەکەمان ل ناڤچوو، زمانێ دایک و زمانى خوێندن و زمانێ نڤیسین ئێک ل  بنەمایەترین مافەکانى تاکە لە کۆمەڵگە ،میللەتى کوردیش بە درێژایى چەندین ساڵ بەشێکى زۆرى مافەکانى پێشێلکراوە زمانەکەى قەدەغە کراوە بۆى نەبووە بە زمانى خۆى ئاخافتن بکات منداڵى کورد لە یەکەم رۆژى لە دایکبوونیەوە بە زمانێکیتر مێشکى پڕدەکرێت، زمان ل نهادا تەنێ فاکتەرێکى کەلتوورى نیە بەلکى زمان فاکتەرێکى سیاسى هەیى چونکى لەناوبردنى زمانێک وسووک تەماشا کردنى زمانێک هەوڵدانە بۆ نەهێشتنى سەرتاپایى ژیان و کەلتوورو خودان کارانى ئەو زمانەیە. زمان دەمرێ و  دێتە ل ناڤچوون  بە هۆى لە ناڤچوونى میللەتەکەونەبوونى کەلتووروئەدەبێکى کێم بەرهەم و بێهێز بۆیە گەر میللەتیش لە ناڤ بچێت کەلتووروبەرهەمى ئەدەبى لایەنێکێ گرنگى زیندووکردنەوەى ومانەوەى زمانە،میللەتێکى وەکو میللەتێ کورد لەو وڵاتانەى کە کوردستانیان بەسەر دابەشکراوە لە کۆنەوە هەتا نووکە هەندێک لە پارچەکانى کوردستان کە ڕیگە نەدراوە زمانەکەمان قسەى پێبکەین و لە ناوچە کوردنشینەکان بەشێوەیەکى ڕسمى (ستاندارد) بێتە پەویڕەکرن  بەڵام بە هۆى بوونى ئەدەبێکى کوردى بەبەرهەم وزۆروزەوەند بە پیت بە تایبەت لە (شیعروپەخشان) زمانەکەمان هەمى گاڤا پێشدەکەوێت و زیندووە دویرە لە فەوتان و نەمان،بەتایبەت ل باشوورێ کوردستانێ (هەرێمێ کوردستانێ) نیمچە سەربەخۆیەکا وەرگرتیە ژ لایێ ئیدارى وسیاسى لە راگەیاندن و داموودەزگا حکومیەکان وبوارى کتێبە قوتابخانەکان زمانێکى ڕسمى (فەڕمى) پەیڕەودەکرێت زۆربەى خەڵکى کوردستان لێکتێگەیشتنیان هەیە بۆ زمانەکەمان کە شێوە دیالێکتى کرمانجى ناوەڕاستە،ئەمە حاڵى زمانى کوردیە لە نهادا پێتڤى بە بیرکردنەوەوتوێژینەوەیە نوێیە چونکى هەرسەردەمەو شتى نوو وگۆرانکارى نوو ل زانست و بوارەکانى ژیانى مرۆڤ کاریگەرى بلەز هەیە بۆ سەر زمان دبیت بە پێوەرى ئەڤ گۆڕانکاریانە تەماشایى زمان بێتە کرن، لە سەردەمى ئێستادا گەر میللەتیش لە ناو بچیت و مافى قسەکردنى زمانى خۆیى نەبێت ئەدەب و کەلتوورەکە دەمێنێت وەک کەلەپووروبەڵگە بەهۆى هەزاران کتێبى چاپکراورۆژنامەى بڵاڤکراوەوچاپکراو وەک ئەرشیفێکى نووسراو.

  زمان و ئەدەب

   زمان و ئەدەب خزمەتێکى زۆرى ئێکترى دەکەن پاش ئەوەى مرۆڤ پێشکەوت و بیردەکاتەوە بەرهەمى ئەدەبى و بوارى راگەیاندن (میدیا) خزمەتێکى گەورەوباشى زمان دەکەن،زمانى کوردێ وئەدەبێ کوردیش یەک لەو زمان و ئەدەبانەى سەر رووى زەویە،گەر زمانى نڤیسین نەبوایە ئەدەبیش نەدەبوو بە هەمى لقەکانیەوە لەم سەردەمەى ئێستاش ئەدەبیش بە هەمى لقەکانیەوە لە خزمەت زمانە وەک فەرهەنگێکى زاراوەووشەوپەیڤ ژ بو زمان .زمانێ ئەدەبى زێتر زمانێکى پاراوڕەسەن وپەتى پڕ فەرهەنگى زۆربەى ناوچەکانى کوردستان و گوندولادێکانى کوردستان پاڵنەرێکى بەهێزى دەوڵەمەندکردنى زمانێ کوردیە پەیوەندیەکى بەهێز هەیە لە نێوان زمان وئەدەب،ئێک لە هۆکارە هەرە سەرەکیەکانى مانەوەى زمانێ کوردى و دەوڵەمەندى زمانێ کوردى کە پێویستمان بە هیچ وشەوزاراوەیکیتر نیە لە زمانى بێگانە دەوڵەمەندى ئەدەبى کوردیە بەتایبەت (شیعروپەخشان) هۆزانڤان و شاعیران ونووسەرانى کۆن و نوێ کە لە چوارچێوەى زمانێ ( نڤیسین) هەژماردەکرێت پێنگاڤەکێ گرنگ و سەرەتاییە بۆ زمانێکى (ستاندارد) بێجگە لە مەش بوونى زۆرى وشە و پەیڤى نوێ لە کەلتووروناوچەکانى کوردستان وکۆمەڵگەى کوردى زمانێ کوردى جوانتر دەکات.زمانێ کوردى بە هەمى شێوەولق و شێوەزارودیالێکتەکان گەنجینەیەکى ب نرخە ل وتەوواژەو پەند و بەیت و شیعروگۆرانى وفۆلکلۆرولاوک و حەیران ئەمەش بەرهەمێ میللەتى کوردە ل بوارەکانى ژیانى خۆیدا پاشان زمانێ کوردى دەوڵەمەندەکات و جوانى دەکات ئەمەش پەیوەندیەکى بە هێزى زمانێ کوردى وئەدەبێ کوردى بە دیار دەئیخیت. لە مێژوویى زمانێ کوردیدا بە( سێ) شێوە زمانى ئەدەبى کوردى نووسراومان هەیە کە بوونەتە دەوڵەمەندى و بناغەى زمانێکى ستاندار کوردى لە نها و لە داهاتوودا، وەک:

شێوەى ئێکەم/ شێوەى ئەدەبى (هەورامى یان گۆران)، کە سەر بە دیالێکتى کرمانجى خوارووە ،ئێکەم بەرهەمى ئەدەبى هەورامى یان گۆرانى دیالێکتى کرمانجى خواروو شیعرەکانى (بابا تاهیرى هەمەدانى) پێش هەزار ساڵ لەمەوبەر شیعرى پێ نووسیوە پاشى ل سەدەکانى ناوەڕاست بەرەو دوماهى سەدەى (19) شاعیرانى وەکى (خانایى قوبادى، کاردۆخى) بە شێوەى (هەورامانى و گۆرانى) شیعریان وتووەونڤیسیە،وى دەمێ هەم زمانى وتوووێژوخەلکى بووە هەم زمانێ نڤیسین وەکى (شیعر) بەڵام زمانێ ستانداردوزمانى داموودەزگایى میرى نەبووەو ناشزانین وەکو مێژوویى دەسەڵاتدارێتى بە تەواوى کێ حوکمى کردووەوچەند بووە. شێوەى ئەدەبى هەورامانى زمانێکى کوردى ڕەسەن وپڕوپاراوبووە ڤێگاڤێ زۆرینەى خەلکى ئاخافتنى پێکردووە لە هۆزان وشیعرى کوردى ڕەنگیداوەتەوە دەوڵەمەندە وشەوپەیڤ وزاراڤەو فەرهەنگ وکەلتوورى ناوچەودێهاتەکانى کوردى وى سەردەمێ،ل سەردەمى ئێستاشدا شێوەى هەورامى زمانێ قسەووتوووێژى ناڤ خەلکیە لە ناوچەکانى خۆیان لەسەر سنوورى وڵاتى (ئێران) کەدابەشکراوە کە بەشێکى کێم کەوتۆتە سنورى باشورى کوردستان کە خۆى دەبینێتەوە لە چەند شارۆچکەولادێیەک ژ لایێ ئەدەبیات ژى بەشێکى کێم شیعروپەخشان دهێتە نڤیسین جاربەجاریش لە ستڕان و بەدیاردەکەوێت نەبۆتە زمانێ داموودەزگایى حکومى، واتە زمانێ هەورامانى ماوەونەفەوتاوە وەکو ئەدەب وکەلتوورێک ماوە دەتوانرێت سوودى لێببینرێت بۆ دەوڵەمەندکردنى زمانێ کوردى و فەرهەنگێ زمانێ کوردى بناغەى زمانێکى ستانداردى کوردى.

  شێوەى دووەهەم/ شێوەى ئەدەبى (کرمانجى سەروو- ژوورو) کە دەبێژنێ (بادینى) بە شێوەیەکى گشتى، ئەم شێوە ئەدەبە هەمى زمانێ کوردى لە شێوەزاروناوچەزاروگوندولادێ کە سەر بە دیالێکتى کرمانجى (ژوور ، سەروو) ئەوبەشەى کوردستانەش کەوتۆتە سنوورى وڵاتى (تورکیا) کە ناوچەیەکى فراوانى کورد دەژى کە پێکهاتیە لە چەند شارى گەورەوبچووک و زۆرى لادێ وگوند،ل نهادا زمانێ زۆربەى خەلکیە ژ ئەدەب وهونەروستڕان ورۆژنامەوتەلەڤزیۆن ڕەنگیداوەتەوە بەڵام بەرى نووکە لە ناڤە ڕاستى سەدەکانى ناڤەراِست تا کۆتایى سەدەى (19) زۆرترین بەرهەمێ ئەدەبى پێ نووسراوە لە شیعروپەخشان وبوارى رۆژنامەوانى بە پیتى (عەرەبى و لاتینى)، شێوەى ئەدەبى کرمانجى ژوورو-سەروو (بادینى) ئەدەبێکى دەوڵەمەندى زمانى کوردیە چەندین سەدە شیعرى پێ نووسراوەوزمانى وى دەمى خەڵکى بووە بووەتە زمانێ میرنشینەکانى (بادینان و بۆتان وجەزیرەوهەکارى) ل باکورێ کوردستانێ مەزن هەروەها بەشێکى کێم ژى کەوتۆتە وڵاتى (سوریا) کە لە چەند شارۆچکەیەکى وەک( قامیشلۆ وعفرین و کۆبانى) چەندین گوندولادێ کە تەنها زمانێ خەلکى بووە بوار نەهاتیەدان بۆ نڤیسین، تاکو نها ژى ئەڤ شێوە ئەدەبەوزمانە بەردەوامە لە زمانى قسەکردن و زمانى نڤیسین لەو بەشەى کوردانى وڵاتى( تورکیا) لە بوارى شیعروگۆرانى و رۆژنامەوانى و تەلەڤزیۆن کە پڕیەتى لە هەزارەها وشەوپەیڤ و زاراوەى پەتى و ڕەسەنى زمانێ کوردى. ئەڤ شێوە زمان وئەدەبى کوردیە شاعیرانى وەکو ( مەلاى جەزیرى و عەلى حەریرى و ئەحمەدێ خانى و فەقێ تەیران وپرتەوێ هەکارى و جگەرخوێن و قەدرى جان ) شیعریان پێ نووسیوە ک بوونەتە ئەدەبێکى دەوڵەمەندوفەرهەنگێکى ڕەسەن بۆ زمانێ کوردى بناغەک بۆ زمانێکى ستاندارد رۆلێکى کاریگەرى هەبووە لە مانەوەونەفەوتانى زمانێ کوردى بە گشتى و زمانێ دیالێکتى کرمانجى (ژوورو- سەروو).

 شێوەى سێ هەم/ شێوەى ئەدەبى کرمانجى ( ناڤەڕاست) کە بە زمانێ (سۆرانى) ناڤ زەدکراوە، شێوەى ئەدەبى ناڤەڕاست ئەدەبێکى زۆروزەوەندى هەیە، کە بەشێکى زۆرى لە کوردانى وڵاتى (ئێران ، ئێڕاق) قسەى پێدەکەن و پێیدەنڤیسن لە شیعروپەخشان وگۆرانى و رۆژنامەوانى و هونەر، هەرچەند زمانێ ڕسمى ستانداردى خەلکى و داموودەزگایى حکومى نەبووە بەڵام ل نهادا پشتى سەرهەلدانا خەڵکى کوردستان لەو بەشەى وڵاتى ئێڕاق زمانێ ڕسمى خەلکى و داموودەزگا حکومیە و لە بوارى خوێندنى قوتابخانەکان دێتە پەیِرەوکرن، شێوەى ئەدەبى کرمانجى (ناڤەڕاست) شاعیرانى وەکو ( نالى و سالم وکوردى وحاجى قادرى کۆیى و گۆران وفایق بێکەس ودڵدار و پیرەمێرد و هەژارموکریانى وهێمن موکریانى) چەندانى دیکە شیعروپەخشانى پێ نووسراوە کە ئەدەبێکى دەوڵەمەند بە وشەوپەیڤ و زاراوە فەرهەنگى زمانێ کوردى پێش ئێخستیە ژ فەوتان رزگارى کردووە کە بناغەیەکى پتەوە بۆ زمانێ ستانداردى کوردى لە نهاوداهاتوودا. ئەم سێ شێوە ئەدەبیاتەى کوردى کە بە زمانێکى پاراووڕەسەن و زمانێ زۆربەى ناوچەودێهات ولادێ و زمانێ زۆربەى کۆمەڵگەى کوردیە بناغەیەکى باش و دەوڵەمەندەو پێنگاڤى ئێکەمە بۆ زمانێکى (یەکگرتى، ستاندارد) هەرچەند ئەرکێکى قوِرس وزەحمەتە بەڵام زمانەکەمان دەپارێزى لە فەوتان و ژ ناڤچوون، هەرچەندە لە سەردەمى نهادا هەمى تشت وەکى پەڕاونووسراوى کۆن ونوو نافەوتێت بە هۆى ئەو پێشکەوتنەى زانست وتەکنۆلۆجیا هەمووى دەمێنێتەوە وەکى خۆى ئەگەر میللەتێک داپڵۆسێنى و لە ناویشى ببەى بەڵام زمانەکەى بە هۆى ئەدەبە نووسراوەکەى دەمێنێت واتە جگە لە ئەدەب وکەلەپوورى چەندین ساڵە بوارى تەکنۆلۆجیا زمان دەپارێزێ گەشەشى پێدەدات بە تایبەت ئەو ئامێروتەکنۆلۆجیایەى لە بوارى راگەیاندن بەکاردێت لە رۆژنامەوگۆڤاروتەلەڤزیۆن و رادیۆ کەزمانێ کوردى بۆ خەڵک و دونیایى دەرەوە بڵاڤ دەکاتەوە کە زێتر ئاشنا دبیت بە مرۆڤەکان.

  زمانەکەمان و ئەدەبەکەکان لە ئێستادا:

 پشتى گردووگۆو شیکردنەوەى مێژووى زمانێ کوردى وئەدەبێ کوردى بەشێوەیەکى پوخت،دگەهینە ئەنجامێکى واقیعى و بەردەست کە شێوەى ئەدەبى کرمانجى سەروو- ژوورو خزمەتکارى زمانى کوردى دیالێکتى ژوورو- سەروو بووە لە فەوتان رزگارى کردووە هەروەها شێوە ئەدەبى کرمانجى (ناڤەڕاست) هەروەتر خزمەتێکى زۆرى زمانى کوردى دیالێکتى (ناوەڕاست)ى کردووە لە ئێستاشدا هەردوو شێوە ئەدەبى و زمانى کوردى دیالێکتى ( ژوورو- ناوڕاست) زۆربەى کۆمەڵگەى کوردى قسەونووسراویان هەیە بەو دوو شێوە زمانە واباشترەوچاکترە بناغەى زمانێکى (ستانداردى کوردى) لەو دوو دیالێکتە پێکبهێنرێت کە شێوە ئەدەبیەکەیان فەرهەنگ و وشەوپەیڤ و زاراوەى کوردى ڕەسەنى زۆربەى ناوچە کورد نشینەکانى ئاکەنجیە. زمانێ کوردى ناسنامەى میللەتێ کوردە، زمان واتە نەتەوە، ئەدەب واتە کەلتووروکەلەپوورى نەتەوە، زمان وئەدەبەکەمان بوونەتە بوونمان و مانەوەمان لە مێژوودا، زمانێ کوردى زمانێ زۆربەى خەڵکى کوردستانە پێوستیمان بە زمان و ئەدەب و وشەوپەیڤى زمانانیترى بێگانە نیە، زمانێ کوردى لە سەردەمى ئێستادا لە ڕێگەى (ئەدەب و راگەیاندنەوە) چۆتە ڕیزى زمانانى جیهان چەندین کتێب ونامیلکە ئەدەبى لە زمانێ کوردیەوە وەڕگیِڕڕاون بۆ زمانانى (ئینگلیزى وفارسى وتورکى) کە ئەدەب رۆلێکى سەرەکى بینى لە ناسین و دەوڵەمەندکردنى زمانێ کوردى،ئێکەم پێنگاڤیش بۆ بەرەوپیشڤەچوونى زمانێ کوردى و لێک نزیکردنەوەى زمان وئەدەبەکەمان نڤیسەران و رەوشەنبیران وخوێندەڤانان، با وازبهێنین لە زمانى ناوچەیى و ئەدەبى ناوچەیى و میزاجى بەلکى زیاتر لە هەوڵى زمانێکى (یەکگرتى)ى سەرتاسەرى بین بۆ زمانێ کوردى لە بەرهەمە ئەدەبیەکانیش ڕەنگبداتەوە کە دڵنیایى و بناغەیەکى پتەووقایمە بۆ زمانى کوردێ، دەشێن پێنگاڤەکان بۆ ئێکخستن و تێکەڵاوى هەردوو دیالێکتى ( ژوورو، ناڤەڕاست) ل چەند خاڵێک کۆم بکەینەوە وەکى :

1-شێوەى ئەدەبى کرمانجى( ژوورو ، ناڤەڕاست) ئێکبخرێت لە بەرهەمە ئەدەبیەکان ڕەنگبداتەوە.

2-لە داموودەزگا حکومیەکان بە تایبەت لە باشوورى کوردستان تێکەڵاوى و ئێکخستنى دیالێکتى ( ژوورو و ناڤەڕاست)  بهێتە پەیڕەوکرن.

3-ل کتێبى قوتابخانەکان ل حکومەتى هەرێما کوردستانێ پەیڕەو بکرێت کە چینێکى خوێندەوارورەوشەنبیرى داهاتوون.

4-ل سەردەمى ئێستادا کە ڕاگەیاندن (میدیا) رۆلێکى کاریگەروسەرەکى دەبینێت بەشێوەى پەیڕەوکردنى هەردوو دیالێکتى (ژوورو ، ناڤەڕاست) زمانێ کوردى پەخش و بڵاو بێتە وەشاندن.

5- گرنگترین پێنگاڤ چاپکردنى کتێب و نامیلکە ل شێوەى (فەرهەنگى پەیڤ و وشە= قامووسى وشەوپەیڤ) کە هەردوو دیالێکتى (ژوورو، ناڤەڕاست) کۆم بکاتەوە.