وتارەکان

لە فارسییەوە: حیشمەت خوسرەوی

مەیزوور مارکس لە پەێوەندی بەین بەرهەمەیل سەرمایەداری وەل کار و بارەیل هونەری وەو مانا نیە ک هونەر لە بنەواوە ئنقڵابی بوود ،بەڵکەم وەی دەلیلەسە ک لە چالاکیەیل ئازاد، خوڵقاندن کار هونەری مل ناخەفنێت ئەڕا دۆنیای سەندن و فرۆشتن.

مارکس جوور ئەدیب

ناسر ئێتمادی

هەڵەوگەردانن لە فارسی ڕا کوردی خوارین(جنوبی): حشمەت خوسرەوی

 پێش وەتن وەرگێڕ:

بڕێ کەس ک وە خاسی وەل بەرهەمەیل و ئەزەمەت "کارڵ مارکس" ئاشنا نیەن یا مارکس-فۆبیا دێرن ، فرە جار لە خوەیانوە ناونیتکە ژەنن و قسەی دەس هەڵوەس ڕا مارکس درووس کەن بێ ئەوەێگە بزانن ئی فیلسووف و ویرمەندە چ شونەوارێگ لە سەر بابەتەیل سیاسی، ئقتسادی ، فەلسەفی و  خسووسەن هونەری و ئەدەبی لە شوون خوەی هیشتیەسە جێ. فرە کەس مارکس گەرد سیستمەیل زووردار و شکستخواردگ هامێتە کەن یا کەسانیک بێ ئەوەیگە لە بەرهەمەیل مارکس حالی بوون یا بزانن مارکس چ کارگەرییک لە رووی زانستیوە دیرید کەنە جواو ک مارکس کومنیست بیەس و ئی پیاگە دی وە دەرد جامەێ ئیمە ناخوەیت. لە حاڵێکا تا نوویسان ئی خەتەیلە هەر دانشجوێگ بتواێد رشتەگەیل زانست سیاسی، جامەشناسی و ئقتساد بخونێد لە دانشگا باێس ترمەیل و واژەگەیل مارکس لە ناو ئەو رشتە یا دیسیپلینەیل زانستییە بخوەنید. هەر وەی خاترە، من بی ئەوەیگە خوەم وە مارکسیست بزانم یا بووم وە وەکیل مارکس، خوەش دێرم لە رێ هەڵەوگەردان بەشێگ لە مەقاڵەی " مارکس ادیب؟" وە قەڵەم (ناصر اعتمادی) وە بڕێک دەسکاریوە، ئەو کەسەیلە وە جوورێگ تر گەرد بەرهەم و کارگەرییەیل مارکس ئاشنا بکەم.

مارکس ئەو کەسە بی ک هەمرای سنێ لە بیست ساڵی نەگوەزریایوی ک گەرد کەتاو" مقدس و قوانین رومی" ، شێر کەڵاسیک و فەلسەفەێ ئەڵمان، خسوسەن فەلسەفەی "هێگڵ" وە خاسی ئاشنا بی.

مارکس بێجگە لە زوانەیل یونانی و لاتینی، وە تەمامی زاڵ بی وە سەر زوان فەرانسەویا. ئەو توێنست وە زوان فەرانسەوی کەتاو فەقر فەلسەفی(The poverty of philosophy) بنوویست. مارکس ئەڕا ئاشنا بین وەل بەرهەم ئقتساددانەیل رووسی دەس کرد وە یاێ گرتن زوان رووسی. وەختێگچ لە دەوران تەبعید لە بریتانیا وەسەر بردیا، توێنست زوان ئنگلیزی وە خاسترین شکڵ یاێ بگریت. ئەو هەر لەیوا توێنست جوور نموونە کەتاو هژدهم برومر (The Eighteenth Brumaire)وە زوان ئنگلیزی لە سەر روویداوەیل ئنقەڵاب فەرانسە بنوویسێد ک تا ئیسەیچە جوور یەکیک وە شاکارەیل تاریخی و ئەدەبی جەهان حەساو کریەت.

یەکیک ترەگ وە خسووسیاسەتەیل مارکس ئاشنایی ناوبریاگ وەل ئەدەبیاتا بی. ئەو فرە وە خاسی گەرد ئەدەبیات کڵاسیک ( شکسپیر، دانتە، سروانتس، دیدرو) و هەر ئەچنەو باێتوە وەل ئەدەبیات هاوچەرخ(معاصر) ڕا نموونە کارەیل (باڵزاک، دیکنز) و فرە کەس ترەگ ئاشنا بی.

مارکس گەرد ئەوەیکا وە سەختی سەرگەرم نوویسان کەتاو سەرمایە(Capital)  بی وەلێ لە وەختەیل ئازادا خەریک حەڵ کردن مەسەڵەگەیل ماتماتیک(ریاضی) و یاێ گرتن شیمی لە لاێ خاسترین دووسەیل خوەی بی.

مارکس لە رووی زانستیوە هوویچ وەخت لە قافڵە وە جێ نەما و یەکیک لە ئەوەلین کەسەکان بی ک گەرد کەتاو منشاء انواع(The Origin of Species) بەرهەم چارلز داروین ئاشنا بی و ناوبریای وە تەما بی ک بەرهەم ئەسڵی خوەێ ، کاپیتاڵ، پێشکەش وە داروین بکەید.

لە بار ئقتساد سیاسیوە(Political economy) توێنیم لە رێ خوەندن یاداشتەیل ناوبریای لە ژێر ناو" نظریەهای اضافی" و " گروندریسە" پەی وەو ڕاسیە بوەیمن ک مارکس خاستر لە  هەر کەسێک تر شارەزای ئقتساد سیاسی بیەس ئیە لە حاڵیکا  خود مارکس پا لە بان ئەوە داگەز ک بەرهەمەیل ئەدەبی فرەتر لە رەساڵەگەیل ئقتسادی ئەو گەرد جامەی مودڕن سەرمایەداری ، ئخڵاق، سیاسەت و ئستتیک(زیبایی شناسی_Aesthetic) ئاشنا کردنەس.

مەیلەوار بین مارکس گەرد ئەدەبیات رەسیە شوونێگ ک ئەو لە مانگ فوریەی ١٨٦٧ یانێ کەمێک وەر لە چاپ جەڵد یەکم " کاپیتاڵ" ،مارکس وە نوویسان نامەێگ ڕا "فردریش ئنگلس" داوا لە ناوبریای کەید ک رومان " شاهکار ناشناختە" بەرهەم ئونورە باڵزاک بخوەنێد ک وە باوەڕ مارکس ئی بەرهەم باڵزاکە یەی شاکار ئەدەبی و بێ وێنەس. ئەڕا پشتیوانی لە قسەی مارکس، کەسێک جوور "مارشاڵ برمن" فیلسووف ئمریکای لە کەتاو خوەێ وە ناو " تجربەی مدرنیتە" ئاماژە وە نامەگەی مارکس ڕا ئنگلس کەید و هوویشێد ک رومان " شاهکار ناشناختە" ک لە بنەڕەتا شیەوکردن یا ناساندن تابلۆێگە، توێنید وێنەیگ ئەبستراکت لە قەڕن بیستم نیشانمان بیەید هەر چەن لە نووڕین برێک وە نوویسەرەیل هاوچەرخوە، باڵزاک وە نوویسان رومان" شاهکار ناشناختە" دۆنیاییگ شێویای و بێ نەزم نیشان دەید.

چشتێگ ک شاێەت ڕا فرەمان تازە بوود ئیەسە ک مارکس کەتاو کاپیتاڵ  گەرد شاکارێگ ئەدەبی بەراورد کردیا. ئایا ئیمە زانیمن مەیزوور مارکس لەی کارە چە بی؟

مارکس وەخت خوەی لە نامەێک تر ڕا ئنگلس لە ساڵ ١٨٦٥ نوویسێد:

" ئیسە توام لە باوەت بەرهەم تازەم حەقیقەتێگ ڕات باس بکەم. خاسی نوویسراوەیەیلم وە چەوپووشی لە کەموکورتیەیلی ، ئیەسە ک یەی بابەت وە تەمامی هونەری لە خوەی گرێت".

هاووەخت فرە کەمن ئەو کەسەیلە ک کەتاو کاپیتاڵ مارکس جوور یەی بەرهەم هونەری بووینن، وەلێ بەش فرەێگ لە بەرهەمەیل و خوەندنەوەی مارکس لەی کەتاوە وە تەمامی باس لە مەفهووم و ترمەیل ئقتسادی کەید. گەرد تەمام ئیانە، جەڵد یەکم کاپیتاڵ پڕە لە نەقڵ قەوڵەیل و کەڵک وەرگرتن لە " کتاب مقدس"، شکسپیر، گوتە، میلتون، باڵزاک، ولتر، هومر، دانتە، شیلر، سوفوکل، ئەفڵاتون، ئەرەستوو، توسیدید، گزنفون، سروانتس، هاینە، تامس مور، ساموئل باتلر و ئەدیبەیل و نوویسەرەیل ترەگ وە ناو دەنگ جەهان.

ئاێەم توێنید بوویشێد ک کەتاو کاپیتاڵ، رومانێگ گوتیگ ئاساس ک کاراکترەگەی، پرولتاریا، ئەسیر دەس هیولایگە ک "خود" درووس کردیەس، دەقیقەن چشتێگ لە وێنەی فرانکشتاین( وە قەوڵ مارکس: " کاپیتاڵ وەل ئارەق، خوین و لەجەنا لە داڵگ بوود").

مارکس وە تەمام مانا یەی نوویسەر کڵاسیک بی. ئەو لە رێ گرنگترین بەرهەم خوەی " کاپیتاڵ" ک لە بار کەیفیەت زانستی و لە دروسکردن و وەکار هاوردن مەفهووم سازی، خوڵقاندن هونەری، زوان متافوریکی(Metaphorical language) و خەیاڵ فرە دەوڵەمەنە، رەسیە قولە. مەیزوور بنەڕەتی مارکس لەی خەڵاقیەتە(هامێتە کردن زانست و خەیاڵ) ئەوە بی ک پرولتاریای تازە بتوێنید وە زانایی لە مکانیزمەیل سەرمایەی خوەیان شوڕشەیل کوور(زەلیل) ئاڵشت بکەید وە مقاومەت یا تێکوشانەیل ئاگاهانە ئەڕا رزگاری،  ئورگانیزە کردن بەرهەم و سازکردن جامەی بانان(ئایندە).

لە ناو کار و چالاکییەیل ئنسانی، خوڵقاندن کار هونەری مارکس ئونیک یا بێ وێنە تێتە وەر چەوو. نوورگەی مارکس لەی بارەوە گوزارشت لە کەم و کورتیەیل پێشکەفتن فەردی و ئشتمایی کەید ک لە بنەڕەتوە سەرچەوە لە ئمکانات تاێوەت وە هەل و مەرج ئیسە وەرگرێد. بێخود نەوی ک وەخت خوەی مارکس وەتیا: " بەرهەم سەرمایەداری گەرد بەشێگ لە بەرهەمەیل رووشنویری جوور نموونە هونەر و شێر(شێعر) سەر و کار دێرید. ئی مەسەڵە وە خاسی لە نووڕین " پەدیدەشناسی روح" هێگڵ مایەی حالی بینە. مەیزوور مارکس لە پەێوەندی بەین بەرهەمەیل سەرمایەداری وەل کار و بارەیل هونەری وەو مانا نیە ک هونەر لە بنەواوە ئنقڵابی بوود ،بەڵکەم وەی دەلیلەسە ک لە چالاکیەیل ئازاد، خوڵقاندن کار هونەری مل ناخەفنێت ئەڕا دۆنیای سەندن و فرۆشتن. ئەو وەتیا ک بەرخەڵاف کاڵا، قورب و قیمەت یەی کار هونەری ئەوە  نیە ک لە سەر بنەواێ کەمیەت کارێگ تەجسم کریاگ بنوڕیمە پێوە، بەڵکەم چالاکیەیل هونەری سەرمەشق و هێمای کارەیل ئازاد ، ئنسانی و دوویر لە جەهان تجارەتن.