شرۆڤە

حشمەت خوسرەوی

بڕێک کەس و لایەن لەیوا ئدئا کەن ک جامەی سیاسی ڕا تەمام دۆنیا ڕەواس بێجگە لە جامەێ یارسان. رووژهەڵات کوردسان هەمڕای ها لە ژێر دەس کۆلۆنیالیزم ئێرانی،وەلێ وە ناو بردن نەووت لە پلۆرالیزم سیاسی و فرە حزبی رووژهەڵات ها لە نواێ دموکراسی ئرووپاوە و ئیجورە دیارە تەنیا سازمان سیاسی جامەی یارسان ئزافیە لەی بەینە. قسەی ئەوەڵ و ئاخر ئەوەسە ک گشتمان کوردیمن و بایەس هاز و ئنرژی خوەمان وەرانوەر وە دووژمن هاوبەشمان یانێ جموری ئسلامی ئورگانیزە بکەیمن.

 جامەی یارسان و چارەنوویس "جونبش مقاومەت جامەی ئەهل حەق"

حشمەت خۆسرەوی

پێش وەتن:

بڕێک کەس و لایەن لەیوا ئدئا کەن ک جامەی سیاسی ڕا تەمام دۆنیا ڕەواس بێجگە لە جامەێ یارسان. رووژهەڵات کوردسان هەمڕای ها لە ژێر دەس کۆلۆنیالیزم ئێرانی،وەلێ وە ناو بردن نەووت لە پلۆرالیزم سیاسی و فرە حزبی رووژهەڵات ها لە نواێ دموکراسی ئرووپاوە و ئیجورە دیارە تەنیا سازمان سیاسی جامەی یارسان ئزافیە لەی بەینە. قسەی ئەوەڵ و ئاخر ئەوەسە ک گشتمان کوردیمن و بایەس هاز و ئنرژی خوەمان وەرانوەر وە دووژمن هاوبەشمان یانێ جموری ئسلامی ئورگانیزە بکەیمن. هەر وەخت جموری ئسلامی رمیا ئەوە وەخت کەێکە سیاسییەگە وەل یەکا بەش کەیمن. یا بازە لایەن و کەسەیلێگ تەقالا کەن ک جمشت سیاسی جامەی یارسان بخەنە پاڵ مەزەو یا دین و جوور یەی فرقەێ فاندمنتالیستی یا توندڕەو سەلەفی لە وێنەی داعش یا شیعەیزم ئێران  نیشانی بیەن. ئەو کەس و لایەنەیلە لە وەختێگا ئی تومەتەیلە خەنە پاڵ جامەی یارسان ک نیەتوێنن تاقە نموونەێگ لە کەڵامەیل، تکست یا دیسکورس یارسانی جوور نموونە بارنوە و نیشانی بیەن ک مەردم یارسان و ئاینەگەی هاتوویت جوورداعش، نمایندەێ خەت سەلەفیەت ناب بانگەشە ڕا تون و تیژی بکەێت یا جنایەتێگ دژ وە بەشەریەت ئەنجام داوویت. هەڵبەت تەنیا نموونەی سیە لە تاریخ مەردم یارسان چەک هەڵگرتن برێگ لە مەردم ئی کوومەڵگە ڕا "خێل سەردار جاف" و ئەنجام دان چەنان جنایەت دەرحەق وە مەردم مەدەنی و سەروازەیل کورد و ئێرانی بیەس ک باێەس لە ئایندەیا دادگاێ مەدەنی و ئەداڵەت لێپرسینەوە لەی کەیسە بکەێت و کەسەیل تاوانبار وە لایەن دادگاوە گەردیانا هەڵس و بنیش بکریەت.

جێ وەتنە ک مودەتێگ وەر لە ئیسە لە کاناڵ ئنترنێتی دەنگ و ڕەنگ جامەی یارسان یانێ "یارسان ڤۆیس"، چەن بەرنامەی موستەنەد و چاووپێکەفتن وەل چەن چالاک سیاسی و مەدەنی یارسانی ک وە جوورێگ لە جوورەکان ئاگادار فەئالیەتەیل "جونبش مقاومەت جامەێ ئەهل حەق" بینەس، ساز کرد. من کارە ئەوە نەێرم ک قسەی ئەو کەسەیلە چەنێگ لە سەر بنەوای فاکتە و سەنەدەیل جێ ئتوار بیەس، وەلێ بازە کەسێک ک جوور ئادەت هەمیشەییان یارسان-فۆبیا دێرن وە بەهانەی قسەی ئی ئەزیزەیلە جارێگ ترەگ قسە بێ بنەوا و دوویر لە زانستییەکانیان دژ وە هێزگردن سیاسی جامەێ یارسان دوارە کردنوە. دیارە جامەی یارسان فرە ساڵە سیمای واقعی بڕیگ لەو کەسەیلە ڕای ئاشکەرا بیەس و دی تاریخ مەسرەف سیناریووەکانیان دژ وە مەردم یارسان و ئایین یاری تەمام بیەس. ئەو کەسەیلە باێەس جارێگ ڕا هەمیشە لەی حەقیقەتە حالی بوون ک هوویچ کەسێگ لە خود مەردم یارسان خاستر نیەتوێنید تەشخیس بیەیت ک یارسان جامەێ سیاسی یا فەرهەنگ سیاسی دێریت یا نە. هوویچ کەس و لایەیەنێگ لە مەردم یارسان و چالاکەیل سیاسی و مەدەنی ئی کوومەڵگە خاستر نازانێت نوسخە وە مودڵ یارسانی ڕا ئی مەردم بێبەشە بنوویسیت. تەمام ئەو کەسەیلە ک توان ئیمە بخەنە پاڵ داعش و شیعەیزم ئێرانی، باێەس شەرم لە ناو و سجیل خوەیان بکەن ،چوینکە ئایین یاری لە زەمان پەێدایش خوەی تا ئیسە هوویچ وەخت عامل تون و تیژی یا خشونەت نەویەس ک هەڵبەت لە درێژەی ئی بابەتە وە  هاوردن نموونە لە چەن بەندێگ وە کەڵامەیل یارسانی رەوشەنگەری کەم. من نمایندەی جامەی گەورای یارسان نیەم ،وەلێ چشتێگ ک وەیرە خوازم  ئاماژە وەپێ بکەم ئیەسە ک جمشت سیاسی یارسان نە تەنیا گەوراترین چەتر و فاکتورە ڕا پاراستن جامەێ یارسان و ئایین یاری بەڵکەم خود ئی حەرەکەتە، ستارتێگە ڕا تەمام کوردەیل خوارین لە ئوستانەیل کرماشان، ئیلام، لوڕستان، هەمەدان و تا رەسێتە لای چەن بەشێگ لە یارسانیەیل دانیشتگ باشوور کوردسان. ئیسە بەندە جوور نوویسەر ئی خەتەیلە خوازم لە چوارچوو بابەتێگ دوویر و درێژ باس لە دامەزرانن یەکمین سازمان سیاسی - نزامی جامەی یارسان جوور پەدیدەێگ بکەم. مەیزوورم لەی کارە هەم ڕا رەووشەنگەرییە لە سەر ئی پەدەیدە و هەمیچ ڕا ئەوەسە ک بزانیمن ئی سازمانە لە چ شەرایەتیگ دامەزریاس، هەدەفێ چە بیەس، کی رابەر ئی حەرەکەتە بیەس و لە شوونی ڕا چە ئی جمشتە لە دویای مودەت کوڵێگ لە مەێان سیاسەت کوردسان حەزف بیەس. هەر لەیوا لە ڕێ ئی بابەتوە باس لە رابتەی بەین سیاسەت و ئایین لە جامەی یارسان کریەت وە پشت بەسان وە کەتاو پیرووز ئایین یاری "سەرەنجام" و چەن سەرچەمەی ترەگ. لە بەشێگ تر لەی بابەتە تەقالا کەم ک وە پشتیوانی کەڵامەیل ئایین یاری، مەسەڵەی فەرهەنگ دووسی و بەخشین شیەو بکەم. لە بەشێگ ترەگ جامەی سیاسی و سیاسیەو کردن کوومەڵگە ئانالیز کریەت. لە ئاخریچووە ئەنجام بابەتەگە کەفێتە وەر چەووتان. وە کوڵی، ئی بابەتە تەقالا یا کوششێگە ڕا حالی بین و شیەو کردن یەکمین تەجروەی سیاسی جامەی یارسان و پێشهاتەیل شوون ئی سازمانە.

دامەزرانن " جونبش مقاومەت جامەی ئەهل حەق" لە ئەوەلەیل دەیەی ١٩٨٠

خوەش داشتوویمن و نەیاشتوویمن "جونبش مقاومەت جامەی ئەهل حەق" وە سەرکەفتن و شکستەیلیوە، وە خاڵەیل قەوی و زەیفیوە جوور یەکمین تەجروەی سیاسی و نزامی جامەی یارسان حەساو راێ کریەت. ئەیەر ئی جونبشە لە سالەیل ئەوەڵ دەیەی هەشتاکان میلادی دامەزریایوی ئەو وەخت سن من لە بەین ٨ تا ١٠ ساڵان بیەس و پەس منیش سەر وە نەسڵ شوون ئی جونبشمە.

بایەس بوویشم ک چل ساڵ وەر لە ئیسە بەشێگ وە مەردم ئەهل حەق(ئەو مەوقە کەس جوور ئیسە نەزانست یارسان چەس) وە بێ هەدەف جوور باقی مەردم تر دەروەدەر بیمن. ئەوەڵ جار لە شوونەێلیگ جوور "چوارکەڵاو" ، "بەردەلی"، "ناحیەی قورەتوی و هاجی لەر و دەورە" نیشتەجێ کریایم.ئەو وەخت جوور ئیسە نەووی ک ئاێەم ئەو قەرە باسەواد بوود. هوویچ ئامارێگ رەسمی و زانستی لە دەس نەێرم ک بزانیم ئەو وەختە ئامار کەسەیل باسەواد لە چ ئاستیگ بیەس. وەلێ وە پاێ قسەی کەسەیل جێ ئتوار،زوورم ئەو مەردمێگە ک دەروەدەر یا ئاوارە بووین، لە وەر دەلیلەیل فرەێگ لە خوەندن و نوویسان مارووم بینەس و تەنیا دەرسەد کەمێگ خاون سەواد بینەس. ئاوارە بین ئیمە هاووەخت بی وەل چەن ساڵ لە شوون جەهاد سیاسی -دینی خومەینی دژ وە مللەت کورد لە رووژهەڵات کوردسان. هەر وەی خاترە حزبەیل کوردی ڕا وێنە دموکرات و کومەڵەیچ وە جوورێگ لە جوورەکان ئاوارە بووین و بەش فرەێگ لە نیروو ئنسانی و ئمکانیات نزامی خوەیان هاوردوینە ناو باشوور کوردسان. وە شاێەتی تاریخ ئەو وەختە سەر لە ئیمەی دەوەدەر و حزبەیل کوردییچ شێویایوی. من ئەو قەرە ڕام باس کریاس ک رووژێگ چەن نەفەرێگ لە مەردم یارسان وە دزیوە لە ماڵ... لە ناحیەی قورەتوی جەمەو بن و لە شوون راوێژ و مشویرەت فرەێگ" جونبش مقاومەت جامەی ئەهل حەق" دامەزرنن. دیارە ڕا شیەو کردن یا ئانالیزکردن پەدەیدەێگ سیاسی، نزامی و ئشتمایی هەوەجە وە ماتریاڵ خام، دەیتا و سەنەد، بەرنامە و ئەساسنامەی فڵانە جەریان دێریمن، وەلێ وەداخوە لە شوون گوەزەریان چوار دەیە وە سەر دامەزرانن یەکمین جمشت سیاسی- نزامی جامەی یارسان ئەمانێ دەیتا یا مەتریاڵ فرەێگ لە وەردەس نەێریمن ڕا ئانالیز کردن. لە گشتی ناخوەشتر ئەوەسە ک چالاکەیل سیاسی، مەدەنی و ئەکادیمی یارسان تا هێمان نەتوێنستنە تەنانەت چەن خەسارناسی زانستی و ئەکادیمی لە نووڕگەی زانست سیاسی، جامەشناسی یا پەدەیدەشناسیی لە سەر ئی کەیسە ئەنجام بیەن. شاێەت هەر وەی خاترە بوو ک فرە جار وەختێگ باس لە کەیس جونبش کریەت دەیتاێگ جێ ئتوار لە وەر دەس نیە کە جوور رفرنس ئستفادە لە لێ بکریەت.

ئیجورە دیارە ٤٠ ساڵ وەر لە ئیسە کوومەڵێگ  یارسانی لەو شەرایەتە سەختە دەرک ئەو حەقیقەتە کردووین ک مادام هەر جەریان و لایەنێگ تواستێە هاز یا هێز ئنسانی ئەو پەنابەرەیلە ڕا لاێ خوەێ بکیشێت پەس ئەڕا چە مەردم یارسانیش خاون سازمان سیاسی- نزامی خوەیان نەوون؟ ئیە بەرداشت منە جوور  هیپۆتیزمێگ تاقیەو نەکریاگ و تا لە بار زانستیوە تاقی نەکریەتوە پەس ئەرزش ئلمی نەێریت.

هەر جوورێگ بوود کەسانێک یارسانی لەو مەوقە سەختە تەقالا و تەڵاش کردنەس ک ڕا پاراستن مەردم یارسان ئتیاج یا هەوەجە وە سازمانێگ تاێوەت وە کەیس یارسان داستتنەس. هەر وەی خاترە،  باێەس جونبش گەرد تەمام کەم و کورتیەیلی جوور یەکمین سازمان سیاسی و نزامی مەردم یارسان گشت ساڵێک یاد لە لێ بکریەت. پرسیارێگ ک فرە جار لاێ نەسڵێگ جوور ئیمە مانان  درووس بوود ئەوەسە ک ڕا چە ئی جونبش ئەزیمە بەرنامە و ئەساسنامە نەیاشتیەس؟ یا شاێەت ئەو کەسەیلە وەخت خوەێ لە ناحیەی قورەتوی ئی جەریانە دامەزراندنە خاستر بزانن لەی بارەوە. هەر وەی خاترە ئەگەر بیا و بەسێگ یا رێکەفتنێگ لە بەین ئەو چەن نەفەرە وەرێوە چیەس باێەس تەڵاش بکریەت ئەو بیا و بەسە بنریەتە خزمەت ئەکادیمیەیل یارسانی تا بتوانن وە زەرەبین زانستی و ئەکادیمی و وە پشت بەسان وە متودۆلۆژیی و تئورییەیل موناسب چەنان خوەندنەوەی زانستی و ئەکادیمی ڕا ئی کەیسە بکریەت. ئەگەریچ ئی کارە نەکریاس پەس من ئامادەم وە خەرج و مەسرووفات خوەم ئەو کەسەیلە ک وەخت خوەێ ئی جونبشە دامەزراننە و هان لە قەید حەیات وە پیم مارفی بکەن تا لە ناو یەێ ساڵا وە بەشداری چەندین ئەکادیمسیون یارسانی یەی تاقیقات یا مینەوانی مەێدانی لە سەر ئی کەیسە ئەنجام بیەیمن. چوینکە فرە سەختە ک ئیمە بتوایم تاقیقات کەتاوخانەیی لەی بارەوە ئەنجام بیەیم چوینکە دەیتا یا رفرنسەیل فرەێگ لە وەردەسمان نیە.

 وە پاێ تەماسێگ تلیفونیم وەل یەکیک وە دامەزرێنەرەیل ئی جونبشە ک داوا کردیەس ناوەگەێ جارێ ئاشکەرا نەکەم، زەمانێگ ئەوان ئی رەساڵەت تاریخییە هەڵگرتنەس دەسڕەسی تایپ و چاپ نەیاشتنە و ئەو مەوقە کەسیچ نەویەس لە بار تکنیکوە هامێارییان بکەێت .ئەو هوویشێد ک هەدەفیان فرەتر ئەوە بیەس ک لەو شەرایەتە مەردم یارسان وەرانوەر وە خەتەرەکان چواردەوریان بپارێزن، چوینکە ئەو بەشێگە لە مەردم یارسان ک دەروەدەر باشوور کوردسان بووین لە چەوو مەردم شوونەیل ترەگ لە ئەقلیەتا بینەس و وە خاتر دەلیلەیل فرەێگ ک لەێرە جێ باسکردن نیە لە گشت لاێکوە گیانیان لە خەتەر بیەس.

رابەریەت جونبش مقاومەت جامەێ ئەهل ‌حەق و جیایی دین لە سیاسەت

وەختێگ باس جوبنش تێتە نوا ، گەرد پەدیدەی رابەری یا لیدرشیپ(Leadership) ئی جونبشە رویوەروی بیمن. رابەر ئەو وەخت جونبش کەسێک نەویەس بێجگە لە بەرێز سەی "فەرهاد حەیدەری" سەر وە خاندان حەیدەری، یەکیک وە گەوراترین خاندانەیل ئایین یاری و جامەێ یارسان. وەختێگ چەوو خشنیم وە ناو سەنەدەیل ئایینی یاری و مەسەڵەی رابەری سیاسی فرە وە خاسی توانیمن حالی بیمن ک یەی رابەر ئایینی ئەو حەقە دێریت ک هەم رابەر ئایینی بوو و هەمیچ رابەر سیاسی مەردمەگەی. وە پاێ بینش و باوەرەیل یاری، هەم رابەری ئاینی و هەمیچ قەێر ئاینی توێنید رابەریەت سیاسی جامەی یارسان وە شکڵ دموکراتیک بگرێتە دەس. ڕا ئی کاریچە شەرایەت تایوەتێگ هەس ک وە رووشنی کلک نیشان کریاس. ئەڕا نموونە شەخشێگ بتواێت لە مەرحەڵەێگ رابەر سیاسی یارسان بوود بایەس ئی شەخسە خاون ذات، کەرامەت و قابلیەت یا  تەقریبەن هەمان شاێستەسالاری(Merocrati) ماکس وێبری بوود. ئی شەخسە شەرت نیە ک سەر وە خاندانێگ یارسانی بوود بەلکەم هەر شەخسیگ یارسانی ک خاوەن ئەو تایبەتمەندییەلە بوود توێنید جوور رابەر سیاسی یارسان هەڵوژیەت. ڕا سابت کردن ئەوەێگە ئتیاج نیە سەر وە خاندان بوود توێنیم "هەفت تەن" جوور نموونە باریموە ک هوویچ کامیان سەر وە سادات یارسانی نەوینەس. لە لاێک تروە، وە پاێ باوەرەیل یاری زەمانێگ مەسەڵەی "تجلی ذات" ناێتە نوا، رابەری کردن مەردم کەفێتە وەرسەی کەسێک ک لە سەر بنەواێ فاکتورەیل  قابلیەت شناسی یا هەمان شایستەسالاری دیاری کریەت.

لە لاێک تروە جواوم ڕا ئەو کەسەیلە ک هوویشن جمشت سیاسی یارسانی نیەوت تاسیر یا کارگەری لە ئایین یاری وەربگرێت، خوەش دێرم بوویشم ک هەر ئەو جورێگە جاڕنامەی حقوق بەشەر، قانوون بنەڕەتی فرە لە وڵاتەیل ترەگ خسووسەن وڵاتەیل سکاندیناڤی کارگەری لە دین مەسیحەت وەرگرتنەس هەر وەی جووریچە کەس نیەتوێنید ئنکار تاسیرات باوەرەیل ئایین یاری لە سەر جمشت سیاسی جامەی یارسان بکەید.ڕا ئەوەیگە ئستدلال زانستی ڕا جواوەگەم داشتوویم خەراو نیە ک پەنا بوەیمە سەرچاوەگەیل و سەنەدەیل ئایین یاری. جێ باسە ک لە دەوران دووێم جمشت پەردیوەر و هاوەخت وەل هاتنە مەێان کەسێک جوور "شاە وەیس قولی" ئالۆگۆڕ وە سەر  هەل و مەرج رابەریەت (Leadership) لە یارسانا تێت. لەی دەورانە،فەزاێ ئشتمایی و رەفتار جامەێ یاری ئاڵشت بوو وە یەێ فەزاێ سیاسی.شاە وەیس قولی وە تەقالا و کوشش خوەێ توێنێد ئەلەویەیل ئاناتۆلی، حروفیە، مشعشعیە، نوربخشیە وە شکڵێگ وەروڵاو لە ژێر چەتر جامەی یاری هەر لە باشوور سیبری تا شەماڵ خوزستان ئورگانیزە و رابەری بکەید. ئیە نیشانەی ئەوەسە ک ئایین یاری گەرد سیاسەتا سازگارە. لە گشتێ موهمتر وە پاێ بینش یا نووڕین جامەی یارسان و باوەرەیل ئایین یاری، مەسەڵەی رابەری سیاسی یا حوکمڕانی سیاسی لە جامەێ یارسان لە ڕی نزام یا پرنیسپ " پیر و پادشا" وە جێوەجێ کریەت. ئیە ماناێ ئەوەسە ک بل فەرز هەر پادشا یا وەزیرێگ ک لە ناو حكومەتا جێ گرن وە ئجازەێ پیر و پادشا وە دەسڵات رەسینەس.

جوور بەراودردێگ لە بەین ئایین یاری وەل ئاینەیل ئبراهیمی لە رابتە وەل مەرز بەین دین و سیاسەت و یاری جوور ئاینیگ توانیمن وەو نەتیجە بڕەسیمن ک رابەری سیاسی لە ئنجیل جیا لە رابەری دینی بیەس هەڵبەت ناووت لە فکرمان بچووت ک لە مەرحەڵەێگ لە تاریخ، رابەر سیاسی لە مەسیحیەت جوور رابەر دینیچ حەساو ڕای کریاس. قودرەت سیاسی ئەو وەختە لە دەس حوکمەت و کلیسا بیەس بێ ئەوەێگە گەرد ئنجیلا هاوپەێکی داشتوویت. لە تەوارتیش ئایەتەیل فرەێگ هەس ک وە خاسی نیشانی دەیت ک دین لە سیاسەت جیا نیە و رابەر دینی توێنید رابەر سیاسیچ بوو و ئی کاریچە هەڵەوگەردیەت ڕا لاێ فەئالیەتیەیل دین یەهوودیەت. لە دین ئسلامیش هەر لە زەمان وە قودرەت ڕەسین حەزرەت مامەد ئی دینە وەل سیاسەت یا حوکمڕانی لە سەر بنەواێ دین سازگار و هامێتە بیەس ک ئی داستانە هیلموە ڕا وەخت خوەێ.

ئیسە لە شوون ئەو بەراوردکارییە بایەس تەقالا بکەیمن ک بزانیمن رابەر سیاسی ئەو وەخت جونبش مقاومەت جامەێ ئەهل حەق چ جوور رابەرێگ بیەس. فرە وە چالاکەیل سیاسی و مەدەنی جامەی یارسان لە شوون گوزەریان چل سال وە سەر دامەزریان ئی جونبشە هەمراێ وێڵن وە شوون جواو فرە سوئاڵەیل گرنگ و چارەنوویس ساز ک چ جووری بی رابەرێگ لە تەبار سادات حەیدەری وەی ئاسانیە ئاشبەتاڵ وە جونبشێگ سیاسی-نزامی کردیەس یا بێ ئەوەێگە کەس وە پی بزانێت وە شکڵ مەخفی لە وڵات فەارنسەوە سەر دەر تێریت. چەن نەفەر وە چالاکەیل ئەو وەخت جونبش هووویشن ک ئەو فرە ئەهل مشویرەت، جەم، کار شەورای و راوێژ کردن ک بەشێکن لە فەرهەنگ یاری  نەویەس. باس لەوە کەن ک ئەوان تا ئیسەیچە نیەزانن ک پەیوەندییەیل بەڕێز حەیدەری گەرد دموکرات، کومەڵە، موجاهدین خەڵق و تەنانەت رەژیم سەدام حوسەین لە سەر چ بنەواێگ بیەس. چەن نەفەر وە شایەتحاڵەیل ئەو وەخت جونبش باس لەوە کەن ک ئی جونبشە کەمتر ئەهمیەت وە ساختار تەشکیلاتی و ئورگانیزەیشن  دایەس و بێجگە لە کوومەڵێگ پێشمەرگە چشتێگ وە ناو کومیتەی مەرکەزی نەیاشتنەس.

ئیسە وەخت ئەوەسە ک بزانیمن لە تاریف زانستی یا ئەکادیمی بەرێز حەیدەری فرەتر لە چ جوورێگ لە جوورەیل رابەرییوە نزیک بیەس یا کەفێتتە ناو چ کاتاگوریکوە ڕا تاریف کردن رابەر سیاسی.  ویرمەند ئەڵمانی ماکس وێبر باس لە چوار جوور رابەر کەێت . رابەرەیل رووشنویر(Intellectual Leaders)، رابەرەیل ریفورمخواز(Reforms Leaders)، رابەرەیل ئنقلابی(Revolutionary Leaders)  و هەر لەیوا رابەرەیل کاریزماتیک (Charismatic Leaders).جێ وەتنە ک لەی بابەتە تەنیا کەڵک لە ترم یا واژەێ رابەر کاریزماتیک وەرگریەت، چوینکە ئی واژە تا ئەنازەێگ نزیکە یا هەمخانی دێرێت وەل پروفایل سیاسی رابەر ئەو وەخت جونبش مقاومەت جامەێ ئەهل حەق. کاریزما لە بار ماناوە یانێ "بەشان و شکۆ" یا وە ماناێگ تر یانێ زانا و بێ وێنە یا ئونیک یا کەسێک ک توێنێد لە وەر پلە و پاێەی سیاسی و ئایینی مەردم فرەێگ را ڵای خوەی رابکیشێت. خود کەلەمەێ کاریزماتیک کەلەمەێگ یونانییە  وە ماناێ "بەخشش و کەرامەت" لە نوورگەێ ماکس وێبروە. واژەێ رابەر کاریزماتیک وە کەسێک هوویشن ک لە نووڕین کەسەیل تروە خاون هژموونی و رابەریکردن وە شکڵ تاێوەتە و ماکس وێبر وەیجوورە رابەر کاریزماتیک تاریف کەید: "تاێوەتمەندی تاێوەت لە شەخسیەت پەدیدە یا دیادەردەێگ". یا وە مانایگ تر ،رابەر کاریزماتیک وە کەسێک هوویشن ک وە ئبتکار و تواناییەیل ئونیک خوەی ئامادە بوود ک خاونداریەتی لە کەسەیل ژێر دەس بکەیت و هەر لەیوا تەقالا و تەڵاش بکەید ڕا گورانکاری لە کوومەڵگە. دەلیل فرەێگ هەس ک بوون وە باێس پەێا بین رابەر کاریزماتیک ڕا نموونە هەل و مەرج ئشتمایی و تاریخی. وە پاێ قسەی وێبر زوورم رابەرەیل کاریزماتیک لەوەر شەرایەتەیل تاێوەت پەێا بوون.بەشێگ لە مەردم یارسان لە وەر تایووەتمەندیەیل شەخسیەتی و ئشتمایی بەرێز سەی فەرهاد حەیدەری جوور ئەندامێگ لە خاندان گەورای حەیدەری بێ ئەوەێگە فرە کەس زانستووین رابەر کاریزماتیک ماناێ چەس، شانسێک تاریخی داوینە ناوبریاگ. وەلێ وەداخوە وە پاێ قسەی بڕێگ لە چالاکەیل سیاسی و مەدەنی جامەێ یارسان بەڕێزیان نەتوانستنەس ئەو رەساڵەت تاریخییە جێوەجێ بکەێت. لەێرە سەی فەرهاد گەرد دوو گرفت گەورا رویوەروی بوود. یەکم، ئەو ناکەفێتە ناو ئەو تاریفێگە ک ماکس وێبر ڕا رابەر کاریزماتیک کەێتەی، چوینکە ئەو نەتوانستیە ئەو خسووسیاتەیلە ک وێبر ڕا واژەێ رابەر کاریزماتیک باسێ کەید لە رەفتار سیاسی، ئشتمایی و ئەخڵاقی خوەیا جێ بخەێت. دووێم: شان خالی کردن سەی فەرهاد لە ژێر مەسئولیەت تاریخی و چارەنوویس ساز وەرانوەر وە جامەێ یارسان ناوبریای خەێتە وەردەم گرفتێگ ئخڵاقی. ئی گرفتیچە ڕا کەسێک کە سەر وە خاندانێگ بوو و لە سەر ئتوار خاندان یا سادات بکریرت وە رابەر سیاسی جامەێ یارسان یا مقامێگ وەربگرێت  بایەس بتوێنید وە خاسترین شکڵ وەزیفەگەیل خوەی جێوەجێ بکەێت. ئەیەر ئی کارە نەکەیت ئەو وەخت ئی رەفتارە وە خەیانەت و فڕ و فێڵ حەساو کریەت. شاێەت فرە کەس نەزانن ک لە ئایین یاری وەختێگ یارێگ خاون پلە و پاێەیگ بوود، نیەووت لە هیچ شەرایەتێگا بیلێت ک ئەندیشەی باتڵ و پوویچ زاڵ بوو وە سەریا یا شک و گومان لاێ چواردەورەگەی درووس بکەیت. هەر وەی خاترەسە ک باباناوس مەرەمۆ:

" ئەو یەک مەویندی خیانەت وە چەم                              چە یانەی یەکتر مەبۆ دێ بێ زەم"

یا پیر نەجمەدین پارسی مەرەمۆ:

"جەوزشان وە دەستەن سەرچشمەی نیڵێ                        یاری نەکەران وە فەند و فیڵی"

ئێرەنگە تواستم وە هاوردن نموونە لە کەڵامەیل ئایین یاری بوویشم ک بەرێز سەی فەرهاد بەرئەکس پرنسیپەیل ئخڵاقی لە سەر بنەواێ ئایین یاری لەو مەرحەڵە تاریخییە هەڵس و بنیش کردیەس. ئەو نەک وەزیفەگەیل تاریخی بان شانێ ئەنجام نەیاس بەڵکەم ئتماڵ هەس ک ئەو  تەنیا تواستیە ئستفادەی ئەبزاری لە ناو  ئەهل حەق ئەو وەخت بکەێت یا ئەوەێگە خوەی جوور رابەرێگ کاریزماتیگ نیشان بیەیت لە تئورییا تا بتوانێ وە هەدەفەکان خوەی بڕەسێت. ئیە تەنیا ها لەر چوارچوو سیناریوو یا ئتماڵ چوینکە هوویچ سەنەدێگ ڕا سابت کردن ئی ئدئاێ منە لە وەردەس نیە.

سیاسیەوکردن کوومەڵگە(Political Socialization)

سیاسیەوکردن کوومەڵگە یانێ ئنتقاڵ یا ناردن فەرهەنگ سیاسی لە نەسڵێگوە ڕا نەسڵێگ تر. لە هەل و مەرج ئیسە یەکیک وە گرنگترین کارەیل دەوڵەتەیل، حوکمەتەیل و سازمانەیل سیاسی ناردن و وەروڵاو کردن ئەرزشەیل سیاسی و ئشتمایی نزام سیاسی خوەیانن ڕا نەسڵەیل بانان یا ئایندە. ئەیەر هەر کام لەو ئەکتورەیلە نەتوێنن ئی رەساڵەت تاریخییە ئەنجام بیەن، ئتماڵ دێرێت گەرد گیچەڵ سیاسی رویوەروی بوون. ناردن فەرهەنگ سیاسی ئەڕا لاێ نەسڵ ئایندە فرە هەوەجەس، چوینکە شەخسیەت سیاسی هەر فەردێگ لە ناو کوومەڵگەی خوەێ لە رێ ئی فەرهەنگوە بەرجەستە بووت. جێ باسە ک یەکمین باس جێ کەفتگ لە بارەی سیاسیەوکردن کوومەلگە هەلەوگەردیەت ڕا لاێ زاناێ وە ناو دەنگ بوار زانست سیاسی وە ناو " هربرت هایمن(Herbert Hyman) لە ساڵ ١٩٥٩ و لە شوونی لە دەیەیل ٦٠ و ٧٠ی میلادی ئی واژە فرەتر بی وە جێ تەفرەنج ساێونەزەرەیل زانست سیاسی. لە بار  تئوری سیاسیوە، زاناگەیل بوار زانسی سیاسی خاون تەرح و پروژەگەیل جورواجوورن ڕا رێکخستن و کلک نیشان کردن سنوور مینەوانی لە سەر سیاسەوکردن کوومەڵگە. یەکەمین مودڵ لەی بارەوە وە لایەن "دیوید ئیستون" و "رابرت هس" ئامادە کریاس. ئی مودڵە دابەش کریاس وە سەر دوو بەشا:

یەکم: سیاسیەوکردن کوومەڵکە لە سەتح ماکرو(Macro-کوومەڵگە)

دووێم: سیاسیەوکردن کوومەڵگە لە سەتح میکرو(-Microفەرد، تاک)

سیاسیەوکردن لە سەتح ماکرو پێکهاتیەس لە:

ئنتقاڵ فەرهەنگ سیاسی لە نەسڵێکوە ڕا نەسڵێگ تر(مللەت، گروەکان، قەوم و...). تەمام ئەو ئەکتورەیلە لە ڕی ئستفادە کردن لە سیاسیەوکردن کوومەڵگە ، نمادەیل سیاسی، فکری، باوەڕی و رەفتار سیاسی خوەیان هەنێرن ڕا نەسڵێک ک لە شوون ئەوان تێت.

سیاسیەوکردن کوومەڵگە لە سەتح میکرو: یانێ فەردێگ یا شەخسێگ لە دەروەچیگوە بەشێگ لە دیدگا و ویراوراگەیل سیاسی لە بارەی جامەێ خوەێ وە دەس خەێت. جێ وەتنە ک ئی دوو مودڵە یا متودە هەردکیان یەکتر تەمام کەن و فرە زامەتە ک لە یەکتر جیایان بکەیمنوە.

ئیسە وەخت ئەوە هاتیەس ک جوور نموونە کەیس "جونبش مقاومەت جامەێ ئەهل حەق" لە سەر بنەواێ سیاسیەوکردن کوومەڵگە لە سەتح ماکرو و میکرو وە کوڵی ئانالیز بکەیمن. مەیزوور لەی کاریچە تەنیا ڕا ئەوەسە بزانیمن یەکمین جەریان سیاسی-نزامی جامەێ یارسان چەنێگ توێنستنە نمادەیل سیاسی، فکر و رەفتار سیاسی خوەیان  بنێرن ئەڕا نەسڵ ئیمە مانان ک لە شوون دامەزریان جونبش هاتیمەس. لە لاێک تروە، بزانیمن فەردێگ یارسانی چ جووری دەسێ رەسیەسە نووڕین و ویراوراگەیل سیاسی لە سەر جامەێ خوەی.

ئەگەر جونبش جوور یەی سازمان سیاسی لە سەتح ماکرو بوینمین ئەو وەخت باێەس نەسڵێگ جوور ئیمە لاخوارەگەی ئەو چەوەڕوانیە لەی سازمانە داشتووین ک پروفایل سیاسی، سمبوڵەیل سیاسی، رەفتار و بیرو و باوەرەیل سیاسی خوەێ لە رێ بەرنامە و ئەساسنامە ک موهمترین دکومێنت یا سەندە ڕا هەر سازمانێگ هەناردویت ڕا نەسڵ ئیسە. وەلێ وەداخوە تا ئەو شوونێگە من پەیجوور بیمەس جونبش خاون هوویچ بەرنامە و ئەساسنامەێگ نەویەس و ئەسڵەن مالووم نیە ک ئی سازمانە لە سەر چ بنەوا و پرنسیپێگ دامەزراننە. ئەگەر کەسێک سەنەدێگ لەی بارەوە دێریت با بخەیتە وەرچەوو راێ گشتی.

وەختێگ سازمانێگ بەرنامە و ئەساسانامە یا بەرنامەێ سیاسی یا مانیڤستو نەیاشتوویت پەس ئیمە ناتوانیمن باس لە سیاسیەوکردن جامەێ یارسان لە رێ جونبش مقاومەت جامەێ ئەهل حەق بکەیمن، چوینکە هوویچ دکومێنت یا سەنەدێگ ک ئیمرووژ جوور رفرنس ئستفادە لە لێ بکریەت لە شوون خوەی نەهیشتیەسە جێ. هەر وەی خاترە ئەو کەسەیلە ک وەخت خوەی وەل بەرێز سەی فەرهاد حەیدەری بینەس و ئی جونبشە دامەزراننە باێەس ئی مەسەڵە را نەسڵ ئیسەی جامەێ یارسان رووشن بکەنوە.

لە لاێک تروە، ئەیەر ئی گیچەڵە لە بار میکرو وە ئانالیز بکەیمن باز هەم گەرد گرفت رویوروی بیمن چوینکە فەرد یارسانی لە سەر بنەواێ کام دیسکورس ، گفتمان یا دکومێنت بتوانێد شناخت تەمام لە سەر بیروراگەیل سیاسی یا رەفتار سیاسی کوومەڵگەی یارسان وە دەەس بارێت؟

ئیدامە دیرە ...