دڵشاد کاوانی
سۆشیاڵ میدیا بە یەکێک لە گرنگترین تەکنەلۆژیاکان دادەنرێت کە بەکار دەهێنرێت بۆ بەشداریکردنی بیرۆکە و زانیارییەکان لەسەر کۆمەڵگە گریمانەییەکانی نێو تۆڕی ئینتەرنێت، بە جۆرێک بەردەستبوونی ئەو ناوەڕۆکانە ئاسان دەکات کە زانیاریی تایبەتی و ڤیدیۆ و وێنەیان تێدایە، هەروەها نامە ناردنی نێوان تاکەکان ئاسان دەکات، بە تایبەتی کە سۆشیال میدیا زۆر باڵاو بووەتەوە.
(سۆشیال میدیا ڕۆڵ و پێگە و کاریگەرییەکانی، لەسەر ڕەوتی ژیانکرن لە کۆمەڵگەی هاوچەرخ دا)
لیکۆڵینەوە دڵشاد کاوانی نووسەر و ڕەخنەگر
پێشەکی:.
سۆشیال میدیا ئەم فاکتە گشتییەیە کە لە ئاکامی هاتنە کایەی جیهانێکی بەرفراوانی بەیەکەوە گرێدراوی تۆڕه‌كانی كۆمه‌ڵایه‌تییە، کە له ئەنجامی پێشكه‌وتنی سیستەمی ته‌كنه‌لۆژیای ئینته‌رنێت و زیدەتربوونی خواست و ویستی تاکەکان بۆ ڕزگاربوون لە چه‌قبه‌ستوویی میدیای فەرمی و ئاڕاستەکار هاته ئاراوه. پاش ئه‌وه‌ی میدیای کلاسیک، تاكه‌كانی به‌ره‌و بێزاری و ونبوونی دید و شوناسی تاکەکەسی و توانەوەی بۆچوونی تاک، لە ڕوانینی دەستەجەمعی جلەوکراو و به‌لاڕێدابردنی مه‌عریفەی زاتی، لەهەمبەر لەدەستدانی شوناسی ڕاسته‌قینه‌ی میدیا برد. بۆ ئەوەی تاکەکان لە فەزایییەکی فروان و ڕەها دا، ئاسنتر و ئازادانە بڕوانن و ڕاسته‌وخۆ و بێ بوونی هیچ فلتەرێک و بەربەستێک ئاوێتەی جیهانی زانیارییەکان و گەیشتن بە دەرەوەی خۆیان بن، پەنا بۆ سۆشیال میدیا دەبەن، ئەمەش كاردانه‌وەی میدیای تاکەکەسی دروست ده‌كات.
پێناسە:.
سۆشیال میدیا لە ڕووی زاراوەیەوە لە (Social Media) هاتووە، واتا میدیای کۆمەڵاییەتی، یان میدیای خەڵک. کە ڕاستەخۆ، بەکاربەر یان فان دەتوانی مامەڵە لەگەڵ هەر پێشهات و پێوستییەکانی پەخش و بڵاوکردنەوە لە چوارچێوەی سیستەم و یاسا و ڕێنمایەکانی هەر ئەپێک دا بکات، کە تێدا وەک هەر تاکێکی دیکەی بەکار بەر مافی خاوەندارییەتی بەکارهێن بە یەکسانی و ئاسانترین شێوە وەردەگرێت.
سەرەتا:.
گەر بمانەوێت بە وردی لەسەرئەوە بووەستین ئایە بەدیاری کراوی سۆشیال میدیا وەک پێوستییەکی حەتمی هاتۆتە بەرهەم و خۆی خزاندۆتە نێو فەرهەنگی ژیان، یان لەئەنجامی گەشەسەندن و پێشخستن و داهێنانی زانستی بووە، بە بەشێک لە ژیانی کۆمەڵایەتی مرۆڤ. لەمەش دەمانخاتە بەردەم پرسێکی تر کە سۆشیال میدیا جیهانێكی گریمانەییە یان بەرنامە بۆ داڕێژراوە. دەركەوتنی سۆشیال میدیا بەرهەمی میدیا خۆیەتی یا ئەوەتە پاشەكشەی میدیای باوە! بۆ هاتنەکایەی سۆشیال میدیا حەقیقەتێک هەیە، ئەمیش لەگەڵ هەر جۆرە پێشكەوتنێكی تەكنەلۆژیای ئامێری زیرەک، میدیا و ڕوانینەکانی گۆڕانكاری بەخۆوە دەبینێت، جۆری بەکاربردن و مامەڵەی خەڵكیش لەگەڵ میدیا گۆڕانكاری بەسەردا دێت، شتێك هەیە لەبواری میدیادا، که هەمیشە قەسەی لەسەر دەكەین، ئەویش حەتمەیەتی تەكنەلۆژییە، زۆرجار تەكنەلۆژیا كە سەرهەڵدەدات بەتایبەت لە بواری میدیا لەگەڵ خۆیدا كۆمەڵێك گۆڕانكاریش دەهێنێتە ئاراوە، ئەویش رەنگدانەوەی بووە لەسەر ژیانی ئێمە لەسێ بواری سەرەكیدا، ئەوەی سۆشیال میدیا ئێستا هێناویەتە ئاراوە دەتوانین لەسێ روانگەوە تەماشای بكەین، یەكێكیان ئەوەیە دەتوانین بڵێین دنیایەكی گریمانەییە، یەكەمیان بەجەمسەربوونی تاكە، ئەم سۆشیال كۆمەینیكەیشنە تاك دەكات بەجەمسەر بەو مانایەی مامەڵەی لەگەڵ تاك دایە، راستە مامەڵەیەكی راستەوخۆی لەگەڵ تاكدا كردووە، بەڵام ئەگەر دیقەت بدەیت، ئەگەر مامەڵەی خەڵك مامەڵەیەكی دەستە جەمعی بێت لەتەماشاكردندا یان رادیۆ بەهەمان شێوە گوێگرتنێكی دەستەجەمعی بێت، ئەگەر دەستاودەستكردنی رۆژنامەیەكیش مامەڵەیەكی دەستەجەمعی بێت، بەڵام مامەڵەی ئێمە لەگەڵ سۆشیال میدیا مامەڵەیەكی تاكە، واتە تاك دەبێت بەجەمسەر.
دۆخێكی تر كە دروستی دەكات كە كۆمەڵێك شتی تر لەتاك دەسەنێتەوە، گرنگترین شت سەندنەوەی تایبەتمەندی تاكە، ئەم تەكنەلۆژیایە بەتایبەتی لەسەردەمی سۆشیال میدیادا، تاك بەخۆی نازانێت تادێت تایبەتمەندی خۆی لەدەست دەدات، حاڵەتێكی تریش نامۆبوونی تاكە، چونكە ئەو لەدۆخێكدا دەژی كە گریمانەییە، دۆخێكی واقیعی نییەو مامەڵەكردنەكەش گریمانەییە، پەیوەندییەكان گریمانەییە، تادێت ئەو دۆخە گریمانەییە زیاتر خۆی بەرجەستە دەكات.
بەواتایەکی دی تۆڕەکۆمەڵایەتیيەکان ، ئەو پەیوەندیە خێرایەیە کە بەکەمترین کات و کورترین ڕێگە، بە شکاندنی سەرجەەم سنوورەکان خەڵکەوە دەمانبەستێتەوە. لە کاتێکا ئەمڕۆی سەردەمی خێراییە و بۆ بەڕێکردنی ژیانی ئاسایی تاکەکان، کاتی ئەوەمان نیيە تەنانەت پەیوەندییە ئاساییەکانمان لە دەرەوەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان ببەستین ، بۆیە ھانا و پەنامان بۆ ئەم شێوازە لە پەیوەندیکردنە دەبەین و بە زۆر شێوازی جۆراوجۆر بەکاری دێنین. که‌سه‌کان به‌بێ بوونی هیچ سنورێک له ته‌واوی دونیا پێکه‌وه ده‌به‌ستێته‌وه و دەکرێت بە رەهایی و بێ سنوریش کاری لەگەڵدابکەیت ، گەر بەکۆمەڵی و پێکەوە بوونبێت یان بۆ ڕاپەڕاندنی کاروباری کۆمەڵایەتی و خێزانی بێت، یان چاڵاکی و ڕۆشنبیری و سیاسی و ئابووری و ئایانی و هەربوارێکی دیکە بێت، لە ھەموو کاتەکاندا بەکارھێنەری ئەو تۆڕە کۆمەڵایەتیيانەین . لە یه‌کتر ناسین و گۆڕینه‌وه‌ی بیروڕا و وه‌رگرتنی زانیاری خۆیی ده‌بینێته‌وه.
جۆر و پۆلینەکانی سۆشیال میدیا
له‌ساده‌ترین پێناسه‌دا، سۆشیال میدیا ئه‌و جۆره له میدیایه که چیتر خودى خۆى به ته‌نها قسه ناکات، جیاواز له میدیا باوه‌کان وه‌ک رادیۆ و ته‌له‌ڤزیۆن و میدیاى چاپکراو رێگه به خه‌ڵک ده‌دات ببن به شێک له به‌هاى ناوه‌ڕۆکى ئه‌و زانیاریه‌ى، که سۆشیال میدیا بڵاویده‌کاته‌وه. له سۆشیاڵ میدیادا هه‌م ده‌زگا فه‌رمییه‌کان و هه‌م خه‌ڵکیش ده‌توانن ئازادتر بدوێن و به ستایلى جیاواز بنووسن و بڵاوبکه‌نه‌وه.
چه‌ند جۆرێک له سۆشیاڵ میدیامان هه‌یه. وه‌کو وترا ئه‌و میدیایه جیاوازى گه‌وره‌ى به‌شداریکردن و په‌یوه‌ندیکردنه که ده‌کرێت جۆرى تێکه‌ڵبوونى له‌گه‌ڵ خه‌ڵکیدا به‌م جۆره پۆلێن بکرێت:
سۆشیال بوکمارکین :. ئه‌م جۆره له سۆشیال میدیا ڕێگه به به‌شداربووه‌کانى ده‌دات ئه‌و ماڵپه‌رانه‌ى که ده‌یانه‌وێت نیشان (تاگ) بکات له‌سه‌ر بنه‌ماى نیشانه‌کردنى به‌شداربووه‌کانى تر.
سۆشیال نیوز:. ئه‌م جۆره‌ش له سۆشیال میدیا ڕێگه به به‌شداربووه‌کانى ده‌دات ده‌نگ بده‌ن یان کۆمێنت بنوسن له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ت و هه‌واڵانه‌ى ئه‌و ماڵپه‌رانه بڵاویده‌که‌نه‌وه، که به ماڵپه‌رى سۆشیال نیوز ناوده‌برێن.
سۆشیال فۆتۆ و ڤیدیۆ:. ئه‌م جۆره‌ش له سۆشیال میدیا رێگه به به‌شداربووه‌کانى ده‌دات بتوانن فۆتۆ و ڤیدیۆ ئه‌پلۆد بکه‌نه سه‌ر ماڵپه‌ره‌که‌یان و هه‌روه‌ها رێگه به به‌شداربووه‌کانیشى ده‌دات کۆمێنت بنوسن له‌سه‌ر فۆتۆو گرته ڤیدیۆیه‌کان.
ویکیس:. ئه‌م جۆره‌ش له سۆشیال میدیا رێگه به شداربووه‌کانى ده‌دات به‌رهه‌مى نوسراو زیاد بکه‌ن بۆ ماڵپه‌ره‌که‌یان و هه‌روه‌ها رێگه به به‌شداربووان ده‌دات، نوسینى زیاتر یان به‌رهه‌مه نوسراوه‌کان که ئه‌پلۆد کراون، که‌مبکه‌نه‌وه.
سۆشیال نێتۆرکین:. یان تۆڕه کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کان: ره‌نگه ئه‌م جۆره له سۆشیال میدیا باوترین جۆرى بێت له‌ناو کۆمه‌ڵگاى ئێمه‌دا و ئه‌وه‌ى ئه‌م جۆره‌ش له سۆشیال میدیاکانى تر جیا ده‌کاته‌وه ئه‌وه‌یه، که رێگه به به‌شداربووه‌کانى ده‌دات بتوانن له نێو خودى خۆیاندا په‌یوه‌ندى بگرن و ببنه هاوڕێى یه‌کترى، ئه‌مه‌ش بۆته هۆکارى ئه‌وه‌ى زۆرترین خه‌ڵک به تایبه‌تى له‌م ناوچه‌یه له ده‌ورى خۆیان کۆبکه‌نه‌وه.
هەرچەندە تائێستا داتایەک و ئامارێکى ورد لە بارەى بەکارهێنەرانى کورد لەبەردەست دانەبێت لێ بەپێی ئامارە نافەرمییەکان و درککردن بەو ڕاستییە باوترین جۆرى تۆڕى کۆمه‌ڵایه‌تیش له وڵاتانى سێ و ڕۆهەڵاتى ناوەڕست و عێراق و کوردستان بەتایبەتى فه‌یسبوک و ئینستگرام و تیکتۆک و سناپ چاتە کە زۆرتر بابەتى سەرگەرمى و خۆدەرخست و پەیوەندی و گفتوگۆکردنن کە خۆیان لە هەردوو پۆلینى سۆشیال فۆتۆ و ڤیدیۆ و سۆشیال نێتۆرکین دەبینێتەوە.
سۆشیال میدا و لێکەوتە و کاریگەرییەکانى:.
هەڵبەتە ڕۆڵ و كاریگەریی و لێکەوتەکانى سۆشیال میدیا بەدەرنییە لە سەرهەڵدانى هەر داهێنانێکى ترى زانستى، کاتێک ڕوو لە مرۆڤایەتى دەکات و دووڕووى جیا نیشان دەدات، یان وردتر بڵێن و سۆشیال میدیا شمشێرێكی دوو دەمە، لایەنی ئەرێنى و نەرێنى هەیە و کاریگەرى خۆى بەسەر كۆمەڵگەوە دەسەپێنێت، ئەویش دەكەوێتە سەر چۆنییەتی بەكارهێنەر و پێشكەشكردنی سرویسەکانى گەرهاتوو شێوازێكی ئەرێنی پیشان دا، تاک لێی سوودبەخش دەبێت و كۆمەڵگە بەرەو ئاقارێكی باش ئاڕاستە دەکات، پێچەوانەكەشى تاک زەررمەند دەبێت تووشى دەیان و ئاریشەى دەروونی و تەندروستی و پەروەردەیی و دەبێت و خێزان و کۆمەڵگەش لەبەریەک هەلدەوشێنێتەوە.
بۆیە ڕۆڵ و كاریگەریی و لێکەوتەکانى سۆشیال میدیا بەسەر دوو لایەن دەبەش دەکەین.
سوودەکانى سۆشیال میدیا:.
سۆشیاڵ میدیا بە یەکێک لە گرنگترین تەکنەلۆژیاکان دادەنرێت کە بەکار دەهێنرێت بۆ بەشداریکردنی بیرۆکە و زانیارییەکان لەسەر کۆمەڵگە گریمانەییەکانی نێو تۆڕی ئینتەرنێت، بە جۆرێک بەردەستبوونی ئەو ناوەڕۆکانە ئاسان دەکات کە زانیاریی تایبەتی و ڤیدیۆ و وێنەیان تێدایە، هەروەها نامە ناردنی نێوان تاکەکان ئاسان دەکات، بە تایبەتی کە سۆشیال میدیا زۆر باڵاو بووەتەوە.
1-بەئاسنترین و کورترین ڕێگە دەگەیتە زۆرترین هەواڵ و زانیارى و داخوازییەکانت.
3-فیربوونى زمان و ئاشنابوون بە کلتور و دابونەریتە جیاوازەکان.
4-دەستگەیشتن بە ئاسانترین شێوە بە سەر هەڵى کار و خوێندن و گەشتکردن.
5-بەکارهێنانى سۆشیال میدیا بۆ لۆبى کردن و یەکدەنگى هێنانەدى داخوازییە جەماوەرییەکان.
6-ئاسانکارى بۆ درووستکردن و ئاگاداربوون لە دەستە و کۆمەڵەى مەدەنى ڕێکخراوەیى و پیشەىى و گروپی فشار.
7-گرنگی سۆشیاڵ میدیا بۆ بە بازاڕکردن زۆرترین کڕیاری نوێ دەهێنێت بۆ ئەو کارە بازرگانیانەی لەسەر بازاڕگەری وەستاون بۆ ساغکردنەوەی بەرهەم و ،خزمەتگوزارییەکانیان و بەردەوام بوون لەگەڵ کڕیارەکانیان لە ڕێگەی سۆشیاڵ میدیاوە.
زیان و مەترسییەکانى سۆشیال میدیا:.
بەپێى ڕاپۆرتىى ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی، بەکاربەرانى سۆشیال میدیا بەوە وەسف دەكات كە دۆخێكی دروستە كە تاك تیایدا توانا تایبەتییەكانی خۆی ببێنێتەوە. لێ لەم رێگەیەوە سۆشیال میدیا رۆژانە بەسەر تاکەکان دا زاڵ دەبێت، بە جۆرێك كە لە وزەى جەستەی و دەروونى دا بەرهەمدارنابێت و هاوبەش لەگەڵ دەورووبەر لەدەست دەدات. چەندین لێكۆڵینەوەو توێژینەوەی جۆراوجۆر كراوە لەسەر پەیوەندی و كاریگەری سۆشیال میدیا لەسەر تەندروستی مرۆڤ بە گشتی و تەندروستی دەرونی بەتایبەتى.
توێژینەوەیەك لەو بارەیەوە بخەمە روو:
میشێل فانسۆن (Michel. 2010) لە توێژینەوەیەكدا كەلەسەر 1600 خوێندكاری زانكۆ كردویەتی، دەریخستوە كە ئەو كەسانەی سۆشیال میدیا بەكاردێنن زۆرترین كاتەكانیان لەسەر تۆڕی ئینتەرنێتە و كەمتر تێكەڵ بە هاوڕێ و خێزانەكانیان دەبن، ئەمەش هەستی تەنهایی بۆ دروست كردون و متمانەبونیان بە خۆیان بۆ كەم بۆتەوە. یان ( كالبیدۆ، كۆستین، مۆریس) (kalpidou . costin . Morris) لە توێژینەوەیەكدا لە زانكۆكانی باكوری ئەمریكا ، سەبارەت بە كاریگەری فەیسبوك لەسەر خودناسی‌و گونجانی دەرونی‌و كۆمەلایەتی، گەیشتنە ئەو دەرەنجامەی كە: خوێندكارانی قۆناغە سەرەتاییەكانی زانكۆ كاتی زیاتر لەسەر فەیسبوك بەسەر دەبەن.
بۆیە ئێمەش لە کۆمەڵگەى کوردى دا زیانەکانى بەکورتى بە چەند خاڵێک دەخینەڕوو:.
١- تێکشکاندنی پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکان. بۆ کۆمەڵگەیەکی فرە کلتور و فرە بیرورا و ئاینی ئەمە واتە کوشتنی رۆحی دۆستایەتی و خۆشەویستی و هاورێیەتی وە بێ ئاگاییمان لە دەوروبەر، لە قسەکردن و بیروڕا گۆڕینەوە، لە بەئاگاییمان لە ساتەوەختی روودانی خۆشی و ناخۆشیەکان، کوشتنی لەزەت و جوانی، هەست نەکردن بە چێژی قسەکردن و دانیشتن لەگەل خێزان کاتێک ئەوان بەها و جوانی و ئاسوودەیی دەبەخشن بە رۆحمان. سۆشیاڵ میدیا توانیوێتی کارێک بکات دەنگ و شێوەی ئازیزانمان بیربچێتەوە، هەموو کەسێک لە فۆرمی ئیمۆجی و دڵسۆزیان لە شەیر و لایک و کۆمێنت دا دەبینین.
٢- دواخستنی بەرەوپێشجوونی پرۆسەی خوێندن. هەموو ئەو مندال و مێرد منداڵانەی مۆبایل و ئینتەرنێت بەکاردێنن درەنگتر پەیوەندیان بۆ دروست دەبێت لەگەڵ کاغەز و کتێب و نووسین دا چونکە بە جۆرێک لە جۆرەکان ئەوان لە پرۆسەی نوسین بە قەڵەم دابڕاون تەنها وابەستەی وێنەی رەنگا و رەنگ و تۆنی دەنگن لە ڕێگەی مۆبایل و ئایپاد و لاپتۆپەوە، یاریە ئەلیکترۆنییەکانیشن بەشێکن لە پرۆسەی شکست پێهێنانی خوێندن کە ئەمە کاریگەری نەرێنی دروست دەکات چونکە ئالودەبوون بە یاریە ئەلیکترۆنییەکان بە پێی چەندین توێژینەوەی زانستی (منداڵ و گەورەکان) بێ جیاوازی تووشی خەمۆکییان دەکات وە جگەلەمەش، زیانە جەستەییەکانی وەک (قەڵەوی و فەقەراتی مل و پشت ونەخۆشیەکانی چاو هتد) تووشی بەکارهێنەرەکان دەبێت.
٣-دروست کردنی مۆدێل و فاشیۆن، مۆدێل و ئەکتەری ریکلام و چەندین کارەکتەری نامۆ بە کۆمەڵگە. لەڕاستی دا دەکرێت ئەمانە گرفت نەبن یان شتێکی ئاسایی و رۆتینی ژیان بێت، بەڵام کەی و لە کوێ و چۆن؟ بۆ دنیای دەرەوە کە ئەخلاقی بەکارهێنان و یاسا و سیستەم جێبەجێ دەکرێت. واتە کاتێک ماشێنەکە دەگاتە دەست بەکارهێن ئەخلاق و پرەنسیپی بەکار‌هێنانیشی لەگەل دایە و یاساش چاودێری دەکات و وە کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و چاوکراوەیە نەک چاولێکەر، بەڵام هەموو ئەمانە بۆ کۆمەڵگەی کوردی جۆرێكن لە پاکێجی مۆدێل بەبێ تێپەرین بە خاڵی سەرەتا چونکە نە هێندە هۆشیارین وە نە یاساش سێبەر و چاودێرمانە، وە ئەم جۆرە دروستکردنە نەوەیەک بەرهەم دێنی کۆنترۆل نەکراو هەموو بڕیارەکانی وا بەستەی غەریزەکانییەتی و عەقڵ و لۆجیک هیچ بەهایەکیان نییە.
لێکەوتەی ئەم حاڵەتانە (چاولێکەری و لاسایکردنەوەیە) کە زۆرینەی خێزانەکان ڕێگا بەو جۆرە لە خۆدەرخستن و خۆ ڕوتکردنەوەیە نادەن وە لە دەرەنجام دا بەریەکەوتن ڕوودەدات و کێشەکان گەورەدەبن و لە کۆنتڕۆڵ دەرئەچن.رۆژانە دەبینین و دەبیستین کاری (خۆسوتاندن و خۆ کوشتن یان دەکوژێن) هەڕەشەی بڵاوکردنەوەی وێنە و ڤیدیۆ بەرامبەر بڕێک پارە یان ئەنجامدانی کاری سێکسی وە چۆن سوکایەتی بە شکۆ و بەهای مرۆڤ دەکرێت کاتێک بە کۆمێنت و پۆستی نەشیاو و گاڵتەکردن بە کەم عەقڵ و خاوەن پێداویستی تایبەت و رۆشنبیر و سیاسی و پیرۆزیەکان و جەندانی دیکە دەیبینین. چەندان خاڵی دیکەی لاوەکی هەن و پێویستیان بە پسپۆری دەرونی و توێژەری کۆمەڵایەتی و کەسانی شارەزا هەیە تا قسەی لەسەر بکەن، وە پێموایە چارەسەری هەموو ئەم گرفتانە دەکرێت بە.
4- ئەنجامدانى کارى توندو تیژى و قۆرغکردنى رای گشتى و مانەوەیان لە ژێر هەژموونى دەسەڵاتدەرانى ستەمکارى یان پێچەوانەکەى قۆستنەوەى بەرهەڵستکاران و ناڕازییە سیاسییەکان هاندانى گەنج و لاوانان بۆ کارى توندوتیژى و خوێنڕشتن.
5- زۆربوونى نەخۆشییە تەنرووستیەکان و دەرونییەکان بەهۆى ئالوودەبوون و تێکدان و شێونى بارى دەروونى بەکاربەران لە کاتى بینینى دیمەنەکانى کوشتن و بڕین و تووندوو تیژییەکان.
6- پاشەکشەکردن بە مەعریفە و خوێندنەوەی کتێب و ئاستى ڕۆشنبیرى تاک بەهۆی سەرقاڵى زۆرتر بە ئامیرە زیرەکەکان.
١- پێداچوونەوە بە سیستمی پەروەردە و خوێندن
٢- چاودێریکردن لە ڕێگەی خێزانەکانەوە وە لێپرسینەوە لەگەڵ نەوەکانیان بە شێوەیەکی دروست.
٣-سەروەری یاسا و لێپێچینەوەی تەواو لەگەڵ بەکارهێنەران لە کاتی هەر هەڵەیەک کە دەکرێت.
٤-رێکخستنی سیمینار و بەرنامەی دیالۆگی کراوە لەرێگەی دایەنگە و خوێندنگە و زانکۆکانەوە، پێدانی بەرنامەی هۆشیاری لەسەر بنەمای لۆجیک.
٥-هاوکاری کردنی رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی بە هاونیشتیمانیان و حکومەت و لایەنی پەیوەندیدار بە باسەکەوە.
چارەسەر
دیارە هەرکاتێک پێشهات و گریمانییەیک ڕوو لە کۆمەڵگەى مرۆڤایەتى دەکات، سەرەتا لە حاڵەتەوە دواتر بۆ دیاردە سەرهەڵدەدات و بۆیەشە زانست هەمان پێوەرە بە هۆى بەرفراوان بوونى بەکارهێنەران و زۆرى خواستى بەکار بەر کۆنتڕۆڵکردن و کێوماڵکردن و دەستبەسەراگرتنى بەکاربەران چۆنییەتى بەکارهێنان و مامەڵەى تەندرووست لەڕووى لێپرسینەوە و بەیاسایکردنی ئاسان نییە، وەلێ وەک چارەسەر ئەم چەند خاڵە دەخەمەڕوو.
- دەرکردنى یاسا و ڕێنماییەکانى تایبەت بە سۆشیال میدیا.
- کردنەوەى خول و سیمینار و ۆرکشۆپ بۆ وشیارى مامەڵکردن لەگەڵ سۆشیال میدا.
- بڵاوکردنەوەى هۆشیارى یاسایی لەسەر یاساى بەکارهێنان و مافى بەکاربەر.
- جێکردنەوەى لە وانەیەکە تایبەت یان بوونى بەشێک لەوانەى پەروەردە و فێکردن لە سییتەمى خوێندنى قوتابخانەکان.
- درووستکدنى بۆردیکى هاوبەش لە وەزارەتى ناو خۆ و ڕۆشنبیرى و کاروبارى کۆمەڵایەتى بۆ چاودێرى و پێداچوونەوە و چارەسەر بۆ دەرەهاویشتە و کێشە کۆمەڵایەتییەکان و سیاسی و ڕۆشنبیرییەکانى کۆمەڵگە.
ئەنجام
لە کۆتاییى باسەکەمان دا گەیشتینە ئەم دەرنجامەى کە هاتنى سۆشیال میدیا وەک پێشکەوتنى زانستى تەکنەلۆژى چەندین دەرهاویشتە و لێکەوتەى بەدواى خۆیەوە هێنا. ئەم کاریگەرییەى سۆشیال میدا بە هەردوو ڕووى ئەرێنى و نەرێنى بۆتە زەروورەتێکى حەتمى بە هۆى بەرفراوان بوونییەوە و لە ئێستا دا جلەوکردنى زەحمەتە. ئەمەش دەگەڕێتەوە سەر چۆنییەتى شێوازى بەکاربەر بەکام چەشن بەکاردێنێت، لێ لە کوردستان و ڕۆژهەڵاتى ناوین زۆرتر لایەنە نەرێنییەکەى باڵى بەسەر کۆمەڵگەکان دا کێشاوە و چەندین گرفت و ئالینگارى لێکەوتۆتەوە و زۆر جاریش تاک و خێزان باجى هەڵەکانى سۆشیال میدیاى داوە و هەندێک جاریش دەبێتە مایەى خرۆشانى جەماوەرى و بێ ڕیزى کردن بە بەهاکان و ئایین و باوەڕ و پیرۆزییەکان، قوربانى بە کۆمەڵى لێ کەتۆتەوە. کەواتە سۆشیال میدا چەکێکە هەموو تاکێک دەتوانى چۆنى بوێت ئاوا بەکاریبێنێت.
سەرچاوەكان:.
کوردى
- هەردی ئیسماعیل - لایەنە خراپەكانی بەكارهێنانی ئینتەرنێت‌و تۆرە كۆمەڵایەتیەكان - روانگەو رەخنە – 20/12/2019.
- بیزا برزۆ - چۆن دەتوانرێت سۆشیال میدیا كاریگەری ئەرێنی لەسەر تاكی كورد هەبێت – سایتی سبەی - 18/8/2019.
- تانیا ئاوارە - ئامارەكان ژمارەی مەترسیدار لەبارەی كاریگەری نەرێنی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دەدركێنن – كوردستانی نوێ – ژمارە 7494 – 16/2/2018.
فارسی
-رسناهاى اجتماعي سيت هاى اجتماعى مانند فيسبوك و تئوتر. محمد على پورز چاپ 20219. تهران.
-سوشال مدیا (Social Media) یا رسانه اجتماعی چیست؟ بيلالفيَت. هانیه زاهدی.
-چگونه استراتژی سوشال مدیا بنویسیم. اتوسا اهنك. نوامبر 13, 2021 نوين هاپ.
-بررسی انواع مختلف سوشال مدیاو چگونگی کارکرد آنهامدیر سایت ایاتاللە كاشانی ۲۲ فروردین ۱۳۹۹.
عربی
- الشبكات الاجتماعية و القيم رؤية تحليلية. تأليف: جبريل بن حسن العريشي الناشر: الدار المنهجية للنشر والتوزيع الطبعة الأولى تاريخ النشر: 2015
- ثورة الشبكات الإجتماعية؛ ماهية مواقع التواصل الإجتماعي وأبعادها تأليف: خالد غسان المقدادي تاريخ النشر: 2013 الناشر: دار النفائس للنشر والتوزيع الطبعة: 1
- ثورة العشرين دراسة في الأحزاب السياسية والشبكات الاجتماعية في العراق 1908 – 1920 كیكو سكای دار الرافدين للطباعة والنشر والتوزيع. اكتوبر 2020.
- المشاكل الاجتماعية والسلوك الانحرافي. دكتور محمد عاطف غيث. استاذ علوم الاجتماع. جامعة الاسكندرية. 1989.
ئینگلیزى
and the Well-Being of Undergraduate College Students, Cyberpsychology, Behavior and Social Networking, 14(4). pp. 183- 189
Mecheel,Vansoon(2010). Facebook and the invasion of technological communities , N.Y,Newyurk, from.www.pewinternet.org/pdfs.pip_Teens_Privcy_SNS_Repo rt_final_ pdf
