بو كوردی: هاشم عەلی وەیسی
رەخنەگر بە بۆچوونی من كەسێكە كە بتوانێت لە سەر بابەتێك كە زانیاری تەواوی لە بارەیەوە هەیە لە چوارچێوەیەك كە بە راستی رەخنە تێیدا مانا و بایەخی خۆی هەیە گەڵاڵە بكات. بەداخەوە لە وڵاتی ئێمە رەخنە قەت نەیتوانیوە جێ بكەوێت. زۆربەی كەسانێك كە رەخنە دەنووسن یان بۆ ئەوەیە كە كەسێك خراپ بكەن یان بۆ ئەوەی دەستخۆشانەی لێ بكەن.
فەلسەفە و ژۆرنالیزم لە هەڤپەیڤین لە گەڵ ناسر فەكوهی
وەرگێران بو كوردی: هاشم عەلی وەیسی
سازدانی: مونیرە پەنج تەنی
لەم گفتوگۆیە دەمانەوێت پێوەندی نێوان فەلسەفە و ژۆرنالیزم شی بكەینەوە و هاوكات هەڵویستەیەك لە سەر وتەزای رەخنە بكەین و هەڵبەت گۆڤاری زانیاری حیكمەت و مەعریفەش وەكوو نموونەیەكی بینراو بەر رەخنە و شیكاری بدەین. هەر بۆیە باشتر وایە لە پێناسەی ژۆرنالیزمەوە دەست پێ بكەین.
ئێوە ژۆرنالیزم چۆن پێناسە دەكەن؟
وڵام: چەمكی "ژۆرنالیزم" لە زمانی فەرەنسیەوە وەرگیراوە و بنچینەشی لە زاراوەی diurna بە مانای رۆژانە دێت. لە لایەنی رەچەڵەكناسی، ئەم چەمكە لە شێوازێكی بڵاوكردنەوەی زانیاری فەرمی و دەوڵەتی و گرنگ لە كۆمەڵگەوە سەرچاوە وەر دەگرێت كە لە چاخی دووهەمی زایینی لە دەوڵەتی رووم دا هەبووە و تێیدا لە سەر ئەو جۆرە رۆژنامە دەستنووسانەی كە بە روداگەلی رۆژانە یان روداوگەلی رۆژانەیی گشتی (acta diurna / acta publica) پێناسەیان دەكردن كە زانیارییە گشتییەكانیان بە پێی سازوكارگەلی یاسا و رێسایەكی كەلتووری – كۆمەڵایەتی بۆ چالاكانی ئەو كەلتوورە بڵاو دەكردەوە تا بەم شێوازە ئەوان لە قاڵبگەلی مادی و نامادی لەو كەلتوورە و لەم رێگەوە خودی ئەو كەلتوورە بەرهەم بهێنێتەوە. هەڵبەت ئەم پێناسەیە وەكوو هەر پێناسەیەكی دیكە ناتەواوە و دەبێ ئەو شرۆڤە و باسانەی كە دەكرێت بە هەوڵ و كۆشش لە بوارگەلی جیاواز بكرێتەوە و تێر و تەسەل و تەواوتر بكرێت. لە بواری زانستە كۆمەڵایەتییەكانەوە گرنگترین مژار لە ژۆرنالیزم دا ناسین و لەوانەیە هەوڵ و كۆشان بۆ گۆڕان و چاكسازی سازوكارەكانی بەرهەمهێنان، كەڵەكە كردن و بڵاوكردنەوەی كۆمەڵایەتی لەم چالاكییە دایە. بەم پێیە ئێمە كاتێك دەتوانین ژۆرنالیزم بە خاوەن پێگەیەكی كۆمەڵایەتی بزانین كە بە ئاستێكی دیاریكراو لە "گشتی بوونەوە" بە مانایەك دەسەڵاتەكەی بە لێهاتوویی و توناییگەلێكی وەكوو خوێندەواری و ئازادی دەربڕین و ئامادە بوونی بەستێنەكانی سەرهەڵدانی ناسكار(سوژە)ی مۆدێڕن گەیشتبێت.
لەم سۆنگەیەوە شتێكی سەرسووڕهینەر نییە كە پەرەسەندنی ژۆرنالیزم لەو پێناسەیەی كە ئێمە ئەوڕۆكە دەیناسین، لە گەڵ چەند رووداوی گەورە لە مێژووی مرۆڤایەتی تێكەڵ بووە و گرێی خواردوە: پەرەسەندن و فراوان بوونی كاغەز لە دوای رێنسانس، شۆڕشی بەریتانیا لە شۆڕشی پیشەسازی لە چاخی هژدەهەم و بە تایبەت شۆڕشی فەرانسە لە 1789 كە بە گشتی روخسار و سیمای جیهانی گۆڕی و "روداوەكان" و تەنانەت "مێژو"ی بۆ "بابەتێكی گشتی" (Res Publica) گۆڕی كە لە رووی كۆمەڵناسییەوە لە گەڵ واقیعی كۆمەڵایەتی دۆركیمی نزیكیایەتی هەیە.
ئەم بابەتە لە چاخی نۆزدەیەم لە گەڵ هەوڵدان بۆ بەستێنسازی باوەڕمەندی بە چەمكی "نەتەوە" و یەكدەست سازی بیركردنەوەكان لەم بوارەدا، "سازینی" رابردو و داهاتوو وەكوو واقیعگەلێكی تاكگێڕانەوەیی لە مەودای نێوان رۆمانتیزمی رۆژئاوایی و سەرئەنجام بە سەرهەڵدانی وێنەگری و سینەما، رادیۆ و تلڤزیۆن و ئینترنێت، بە شوێن لۆژیكێكی یەكسان كەوتن كە لەوانەیە بودریار باشتر لە هەر كەسێكی تر لە چەمكی "نواندنەوە" و دانانی لە جێگەی راستێتی واقیعی، تیۆرییەكی بۆ داڕژاندووە. لە رستەیەك دا بە و شێوەیە كە بارت بە پێداگری لە سەر دیاردەی زمان باسی دەكات، گرفتەكە لە سەر ئەوە بووە كە واقیعەكان بەو شێواز و لەونەی كە جیهانی مۆدێڕن پێویستیان پێیان بووە، سەر لە نوێ بەرهەم بێنەوە و بچەسپێن و "بەڵگەمەند" بكرێنەوە و لەم بوارەدا چەمكی بە "نووسراوە" بوون، "بەڵگەمەند" بوون، "چەسپاندن" و چەمكگەلێكی وەك ئەوە كە بنچینەكانیان بۆ بیركردنەوەی فەرهەنگۆكی(قامووسنامەیی) دەگەڕێتەوە و تا ئەوڕۆكە ماونەتەوە هێشتاش زۆربەی چالاكانی كۆمەڵایەتی بە شوێن دۆزینەوەی رێچارەگەلی ساكار و پێناسە كراو و نووسراو و بەڵگەمەند لە پرۆسەگەلێكی زۆر ئاڵۆز و دەست نەكەوتوو كە لە چالاكییەكان و چالاكییەكانی نێوان مرۆڤەكان و مرۆڤەكان لە گەڵ ژینگەی دەور و بەریان بوونی هەیە. ئاشكرایە كە مرۆڤناسان، كۆمەڵناسان و فەیلەسووفانێكی دیاری وەكوو ئلیاس، وبر، فۆكۆ، دریدا، هابرماس، باومن، بۆردیو، مۆرن و ... زیاتر لە سەدەیەكە هەوڵ دەدەن پیشانی بدەن كە ئەم پێكهاتانەی دابەزاندنی هزر و بیركردنەوە، لە ئەنجام دا مرۆڤ بۆ ناو بنبەستگەلێك لە بیركردنەوە دەكێشێت كە دەرباز بوون لێی زۆر سەختتر و ئەستەمتر لە هاتنە ژورەوەی دەبێت. بەڵام لۆژیكی دەستپێوەگرتن لە چالاكی و كاردا ئەم دەرفەتەی نەكردۆتەوە كە ئێمە لە جۆرێك بیركردنەوەی ژۆرنالیستی بەو مانایەی كە بۆردیۆ لە كتێبی "لە بارەی تلڤزیۆن و دەسەڵاتی ژۆرنالیزم" شی كردۆتەوە و ناوی "تێهزرینی خێرا" و "رۆشنبیری خێرا" (بە مانای "فەست فوود" واتا چێشتی ئامادەی مەك دوناڵدی) رزگار بین. بیركردنەوەی قووڵ و جۆرێك "هێواشی" و "تێڕامان" لە تێهزرین بەرە و نەمان و لە ناوچوون دەڕوات و ئەمەش پرۆسەی فەنسالارانە خێرایی پێی بەخشیوە. ئێستاش من لەم شێكارییەی خۆم مەبەستم ئەوە نییە كە ئێمە چارەیەكمان بۆ دەرباز بوون لەم بارودۆخە هەیە لە بەر ئەوەی شێوازەكانی ژیان لە سەد ساڵی پێشوو بە شێوازێكی تەواو لە سەر ئەم بنچینەیە بنیات نراوە و رێك خراوە، گرفتەكە ئەوەیە كە چۆن دەكرێت ئەم بارودۆخە بە مەبەستی چارەسەری رێژەیی درك و پاشان بەڕێوەبەری بكرێت.
ژۆرنالیزم كێیە و ئەركەكانی چین؟
وڵام: لەم بابەتەوە لە پێناسەیەكی زۆر دواكەوتووانە یانی ئەوەی كە ژۆرنالیزم چالاكێكە كە زانیارییە گرنگەكان لە دوای ئامادەسازیی فەنسالارانە بخاتە بەردەستی هۆگارانی ئەو زانیارییانەوە، ئەكرێت زۆرتر بەرە و پیری ئەم پرسیارەوە بڕۆین كە ئەركە ئاكارییەكانی ژۆرنالیزم چییە و چۆن دەكرێ بەرگری لە ژۆرنالیزم بكرێت. لەم بارەوە ئێمە بەڵگەیەكمان هەیە كە زۆر بایەخدارە و ئەوەش "بڕیارنامەی ئەركە پسپۆڕانەكانی رۆژنامەنووسانی فەرانسە" لە نموونەكانی 1918، 1938 و بە تایبەت 2011 یە كە تێیدا، بە شێوازگەلێكی ورد دەست نیشان كراوە كە كام شیوازانە دەبێ لە بواری رەوشت و ئاكاری رۆژنامەنووسان لە بەرچاوی بگرن (بۆ نموونە بەدواداچوون و روون بوونی سەرچاوەی هەواڵ، پاراستنی نهێنییەكانی، دووری گرتن لە گەندەڵی بۆ بڵاوكردنەوە یان نەكردنەوەی هەواڵێك، هاودەستی لە گەڵ دەسەڵات لە چالاكی رۆژنامەنووسان و...) هەڵبەت لە چاخی بیستەم بە سەرهەڵدانی شێوازگەلی تازەی ژۆرنالیزم، وەكوو نموونە گۆڤارگەلی زانستی – پەرەسەندنی و گۆڤارگەلی زانستی – لێكۆڵینەوەیی هەر كام لەوانەش خۆیان هەڵگری پێناسەیەك و چوارچێوەگەلی ئاكاری و پسپۆڕانەی دیاریان پێناسە كردەوە كە دەبێ پێیان پابەند بن.
لە نێوەی چاخی بیستەم ئێمە لەگەڵ گەشەی جۆرێك لە ژۆرنالیزم روبەڕوو دەبینەوە كە بنچینەی بۆ چاخی نۆزدەیەم دەگەڕێتەوە و بە گشتی وەكوو "رۆژنامە و گۆڤارگەلی زەرد" ناویان لێ دەبرێت: ئەو رۆژنامە جەنجاڵییانەی كە ئەوڕۆكە بۆ بڵاڤۆك و چاپەمەنیگەلی ئلێكترۆنی گۆڕدراون و ئامانجی ئەوان دروست كردنی سۆزگەرێتی و گڕوتین و وروژاندنی درۆینكە بۆ فرۆشتنی شمەك و كەل و پەلەكانی خۆیانە: ئەو كاڵایانەی كە ناوی "هەواڵ" و "زانیارییان " لە سەر ناون بەڵام لە راستی دا تەنیا قسە و باوەڕگەلێكی دواكەوتووانە و بێ بەها و بایەخن. لەوانە دەرخستن و ناساندنی هونەری و وێنەگەلی وروژێنەر و تا دەگات بە دروست كردن و ناساندنی دەموچاوگەلی رۆشنبیرانە و دەرخستنی تیۆریگەلی جەنجاڵی و پڕ هات و هاوار بەشێكێ بەرین و بەربڵاو لەم شمەك و كاڵا بێ بایەخانە دەسازن و بەرهەم دێنن كە بایەخی ئەوان بۆ زانستە كۆمەڵایەتییەكان و بە پێی روویكردێك كە لە رێبازی بیرمنگام دەستی پێكرد (خوێندنەوە كەلتوورەییەكان) پیشان دانی بارودۆخگەلی كۆمەڵایەتی جیاواز لە ئاڵۆزترین شێوازی و لە ئەنجام دا كەڵك وەرگرتن لەوانە وەكوو شمەكی خاوی لێكۆڵینەوە كۆمەڵایەتییەكان.
بە رەچاو كردنی ئەوەی كە لە سەردەمی ئێمە مانای فەلسەفە زۆر گۆڕانی بەسەر دا هاتووە بەڵام ئێستاش دەتوانین فەلسەفە بە خۆشویستنی فێربوون و دووری لە چەقبەستووی و وەستانی بیركردنەوە پێناسە بكەین. بەڵام فەلسەفە لە زەینی زۆربەی خەڵك مانایەكی تا رادەیەك وەستاوی هەیە و وەرگرتووە و لە گەڵ زاراوەگەلی قورس و ئاڵۆز گرێی خواردۆتەوە، بە چاوپۆشی كردن لە كەم و كوڕییەكانی پێناسە هەڵە جێكەوتووەكان لە فەلسەفە و ژۆرنالیزم، بە رای ئێوە چ پێوەندییەك لە نێوام ئەم دوانە بە دی دەكرێت و ئایا لە بنەڕتەوە ئەمانە پێكەوە كۆ دەكرێنەوە؟
وڵام: فەلسەفە هەر بەو چەشنەی كە لە ناو و بنچینەكەی دەردەكەوێت واتا لە phiosophia بە جۆرێك واتا عەشق و خۆشەویستی بە زانین و بیركردنەوە كە لە مانا مرۆڤناسانەكەی بەشێكی دانەبڕاو لە بیرۆكەناسی- زمانناسی مرۆڤە (لانیكەم بە پێی بیردۆزی چامسكی كە هێشتا بە شێوەی ورد و شێلگیرانە روبەڕووی رەخنە نەبووەتەوە) زمان، تا رادەیەك بە پێچەوانەی بیردۆزی زۆر نەرینی بارت كە زۆرتر (بە دەر لە ئەدەبیات) بە ئامرازی سەركوتكەری بیركردنەوەی دەزانێت تا ئازادی بیركردنەوە، ئامرازێكی سەرسووڕهێنەر بووە كە دەرفەتی لە بەردەم دا كردۆتەوە تا تیهزرینی مرۆڤایەتی گەشەیەكی سەرسوڕهێنەر بە خۆیەوە ببینێت و هەرچەند لەوانەیە بە باوەڕی فۆكۆ زمانی مرۆیی لە خەیاڵ یان وەهمێك زیاتری نییە، بەڵام لە هەمانكاتدا وەهمێكە كە لە قاڵب و چوارچێوەی مرۆڤایەتی گروپێكی گەورە لە مانای لە خۆی دا هەڵگرتووە و هەر ئەمەش فەلسەفەی ژیانی مرۆڤایەتی پێكهێناوە كە لە سەر بنەمای ئەو دەكرێت لە روویكردی دینۆزیسی و (چێژدۆزانە) یان ئاپیكۆری یان شادمەندانە لە بەرانبەر ویستەناوی مەرگ و نەبوون و دەرد لە ژیانی مرۆڤایەتی بەرگری بكرێت. ئەو بەها و بایەخانەی كە مرۆڤ خولقاندوویەتی لە چوارچێوەی مانای مرۆیی هەر بۆ ئەم گەڕان بۆ جوانی و ژیان (وەكوو هەرماوی لە بەرانبەر مەرگ) دەگەڕێتەوە و لە هەناوی ئەم بیركردنەوانە فەلسەفە و بە جۆرێك پەرەسەندنی ئەو لە نەبوونی پەرەسەندنی سیستەمەكانی خوێندن و خوێندنەوە و نووسین و دەربڕین و رایەڵە كۆمەڵایەتییەكان و هتد دروست بووە كە لەوانەیە بكرێت لە مانایەكی گشتی و هەڵبەت ئەرێنی ناوی ژۆرنالیزمی بۆ هەڵبژێرین.
لە رابردوو زۆرێك لە حەكیم و فەیلەسووفان بۆچوونیان وا بوو كە فەلسەفە زمانی چینێكی تایبەتە و هەر بەم بۆنەیە دەبێت بە زمانی رەمز و راز دەرببڕێت و باشتر وایە فەیلەسووفان بە جۆرێك قسە بكەن و بنووسن كە خەڵك توانای درك كردن و تێگەیشتنیان نەبێت. لە لایەكی ترەوە كەسانێك دەڵێن بنەوا و بنچینەی ژۆرنالیزم لە سەر گشتی كردنەوەی مەعریفە هەڵبەت لە پانتایی گشتی دایە. بە رای ئێوە ئەم دووانە چۆن دەتوانن پێكەوە لە شوێنێك كۆ ببنەوە؟
وڵام: گومانێك لەوە دا نییە كە چ لە سیستەمگەلی كاستی هێندوئۆروپایی و چ دواتر لە سیستەمەكانی پێش سوقراتی و لە یۆنانی سەردەمی زێڕین، سەرەتا جێگەی "نووسین" و "خوێندنەوە" لە گەڵ یەكتر تێكەڵ نەبووگن و لە حاڵێكدا فەیلەسووفان نووسیویانە و وتوویانە، ئەوانیتر و تەنانەت خوێندكارەكانیشیان دەبوایە بیانخوێندایە یان گوێیان راگرتبایە و زۆربەی ئەوانیتریش تەنانەت لەم بیستن و خوێندنەش بەشدار نەبووگن. ئەم بابەتە هەڵبەت لە چاخی نۆزدەهەم و داهێنانی زاراوەی "نەتەوە" كە دەبێ پێگەی هێزی سیاسی لە سەرەوە "ئاغاوات و كڵێسا" بۆ خوارەوە "خەڵك" بگوازتایەوە، گۆڕانی بە سەردا هات. بەڵام بەر لەوە دەسەڵاتداران هۆگری ئەوە نەبوون كە خەڵكانی خوارو بتوانن دەستیان بە بیركردنەوە و هزر و تێڕامان بگات لە بنەڕەتیشەوە باوەڕیان بە جێبەجێ بوونی ئاوا ئەگەرێك نەبوو: فەیلەسووفانیش لە زۆربەی ئەو خاڵانەی لە سەری كۆك بوون لە خزمەتی ئەوان دا بوون و هەڵبەت چارەیەكیشان بە دەر لەوە نەبوو چونكوو بەس لە نموونەگەلێكی دەگمەن كە عارفان و شۆڕشگێڕان و هتدی لە خۆ دەگرت، تەنیا شیوازی ژیان بۆ ئەوان (هەروەكچۆن بۆ هونەرمەندان) گوێڕایەڵی و پێڕەوی كردن لە دەسەڵات بوو. هەر بۆیە نەمان دەتوانی بیر لەوە بكەینەوە كە فەیلەسووف یان هونەرمەند دەیانتوانی چەندان كاركردێكی جیاواز لە خزمەت گەیاندن بە یاسا و رێسای زاڵ هەبێت. بەڵام پەرەسەندنی هێزی وێرانكاری تێهزرین و بیركردنەوە (و نەك تەنیا بنیچینەكەی ئەو) بۆ شۆڕشی فەرەنسە و دروست بوون و رەخسانی واقیعی بواری گشتی بۆ بیركردنەوە دەگەڕێتەوە كە بۆ یەكەمین جار جێگرەوەی(ئاڵترناتیڤی) لە بەرانبەر تێهزرینی زاڵ گەڵاڵە دەكات: بیرۆكەی تێكڕووخان و شۆڕشی شۆڕشگێڕانە وەكوو شێوازێك كە لە ئاستی تیۆری رەخنەگرانە، لە شێوازگەلی جۆراوجۆر لە ماركسیزم و لقەكانی تا جۆرە جیاوازەكانی ئانارشیزم و سەرئەنجام بیرۆكەگەلی رەخنەگرانەی پاش مۆدێڕن، بیردارێژیان لە سەر دەكرێت و شێوازە برەودارەكانی خۆیان لە چاپەمەنی و میدیاكان دەبیننەوە.
دیدارێكم لە گەڵ یەكێك لە خاون نێرینەكان هەبوو، و سەبارەت بە فەلسەفە و حەز و هۆگری گشتی خەڵك پێی گفتوگۆمان دەكرد، بەڕێزیان جەختیان دەكردەوە وێنای خەڵك لە فەلسەفە ناڕێكە و ئەوەی خەڵك لە سەر فەلسەفە دەیزانن و چاوەڕوانیان لێی هەیە لە راستی دا فەلسەفە بە مانای دروستی وشە نییە و لە سەر ئەو رایە بوو كە رۆژنامە و رۆژنامەنووسان ئەم وێنا و بیرۆكە هەڵانە جێ دەخەن و تاوانبارانی سەرەكین چونكوو بە رێكخستنی لاپەڕەگەلی تێهزرین(بیركردنەوە) لە رۆژنامەكان، فەلسەفە بە گێڕانەوەیەكی رواڵەتی و ناڕێك لە بەردەستی هەمووان دادەنێن. نێرینی ئێوە چییە؟
وڵام: من وا بیر دەكەمەو، فەلسەفە واتا تێهزرینی رێسامەند و لە ژێر دەستی هیچ گروپێكی كۆمەڵایەتی بە تایبەت فەیلەسووفان دا نییە، بە هەمان شێواز كە كۆمەڵناسی واتا ناسینی كۆمەڵگە و لە ژێردەستی كۆمەڵناسان نییە. بەڵام ئەمە راستێیەكە كە لە بواری فەلسەفە و چ لە بواری كۆمەڵناسی یان مرۆڤناسی، بۆ رێسامەند تێهزرین و بە تایبەت راوبۆچوون دەربڕین و ئەنجامگیریگەلی زانستی و لۆژیكی و جیاواز لە گەڵ ناسینی دەرونی پێویستیمان بە ئامراز و كەرەستەگەلێك هەیە كە بۆ بە دەست هێنانییان دەبێ هەوڵ بدەین و فێر بین. لەم رووەوە هەر كات ئێمە لە گەڵ جۆرێك رەشۆكانە كردنی تێهزرین، فەلسەفە یان كۆمەڵناسی روبەروو بین پێموایە خزمەتێكمان پێیان نەكردوە و خەسارمان پێ گەیاندوون. بەڵام بە پێچەوانەوە برەودان واتا بردنی ئەم روویكردانە بۆ ناو پسپۆڕان و زانایانی هزری و بە شێوەی گشتی بۆ ناو تەواوی خەڵك بە راێ من بە هیچ شێوەیەك كارێك بە مەبەستی دژایەتی لە گەڵ ئەواندا نییە. بەداخەوە ژۆرنالیزمی خراپ كە لە ئێران، وەكوو ئەوروپا زاڵە، هەمان ئەو ژۆرنالیزمەی كە بۆردیۆ لە كتێبەكەیدا "لەبارەی تلڤزیۆن" هێرشی پێ دەكات، لە زۆربەی كاتەكاندا دابەزاندنی هزری و گۆڕانی تێهزرین و بیركردنەوەی كۆمەڵایەتی بە شێوازگەلی ناشیرین و گشتپەسەند لە بەرنامەی كاری خۆیدا دایناوە. ئەوەی كە ئاوا كارێك لە لاپەڕەكانی "تێهزرین"ی رۆژنامەكان ئەنجام بدرێت، پێموا نییە چونكوو زۆربەی ئەم لاپەڕانە زۆرتر باس لە جۆرێك ئسنۆبیزم و مۆدپەرەستی رۆشنبیرانە و هەڵبەت پووچ و بەتاڵ دەكەن تاكوو هەوڵ بۆ پەردان و تێگەیاندنی. هەڵبەت لەوانەیە بكرێت ئەمەش لە چوارچێوەی ئەنجامەكانی بە جۆرێك لە خەسار و زەربە دان لە تێهزرین و فەلسەفە ناو ببەن. بەڵام خەسار و زەربەی سەرەكی كاتێك دەدرێت كە ئێمە لە درگای خەڵكفریوی و پۆپۆلیزم كار بكەین و ئەوەی من وتم واتا ئازاد بوون و لە ژێردەستی كەس نەبوونی بیركردنەوە و تێهزرینی فەلسەفی و كۆمەڵایەتی بەو مانایە وەربگرین كە ئیدی هەر كەسێك دەتوانێت لە بارەی هەر شتێك و لە هەر شوێنێك راوبۆچوون و نێرینی خۆی باس بكات. بە هیچ كلۆجێك ئەمە مەبەستی من نییە و رێك ناشیرین كردن و بەدناو كردنی تێهزرینە. كەسەكان دەبێ لە بیركردنەوە و لە هۆگرییان بۆ ئەم یان ئەو هزر ئازاد بن، بەڵام ئەركی سیستەمی كۆمەڵایەتی ئەوەیە كە شێوازەكانی رێسامەندی بیركردنەوە و دركی سازوكارگەلی كۆمەڵایەتی و سیستەمگەلی دیكەی كۆمەڵایەتی خەڵك فێری ئەوە بكەن و ئەوان لەم بوارە بە توانا بكەن هەرچەند پێویستی ئاوا كارێك بوونی سیستەمێكی دێمۆكراتیكی بە دامەزراوە كراوە و جێكەوتووە و بارودۆخی كراوە و ئوستورە سڕدراو لە داب و نەریتەكانی بیركردنەوە و زمانی بەستراو و سەرەڕۆیە كە تاكوو جێبەجێ نەكرێن و جێ نەكەون ئەگەری پەرەسەندنی بە دوور لە ناشیرینی لە نێو ناچێت و بەردەوام ئەم مەترسییە بوونی هەیە. بەم پێیەش، بە رای من نابێت دەست لە برەودان و پەرەدان هەڵبگرین و ئەمە تەنیا رێگایەكە كە دەتوانێت بۆ جاروبار یان بۆ درێژخایەن بە بارودۆخێكی شیاوی بەرگری كردن بگەیەنێت.
سرنجڕاكێشە كە ئەم بیرمەندە جەختی دەكردەوە كە لاپەڕەكانی تێهزرین لە رۆژنامەكان زۆر سەرسووڕهێن و بێ شوناسە: چونكوو نووسەر پێیوایە لە هزار وشە، فەلسەفەی هێگل تاوتوێ دەكات و خوینەرێش بە خوێندنەوەی ئەو دەقە پێیوایە كە هێگلی ناسیوە و خراپتر كەسێ سێیەمە كە هەر دەق ناخوێنێتەوە و تەنیا گێڕانەوەی ناتەواوی كەسی سێیەم گوێ دەگرێت. لە ئەنجام دا ئەم كەسانە، كە كەمیش نین، فەلسەفە بە شێوەی زارەكی و سەرپێیی، ئەویش بە شێوازی ناڕێك فێر دەبن و ئەمەش خەسارێكە كە رۆژنامەكان هۆكاری ئەمەن. ئێوەش لە گەڵ ئەم گێڕانەوەی هاوڕان؟ باشە ئەم گرفتە تەنیا داوێنی ئێمەی گرتۆتەوە؟ ئەگەر وا نییە بارودۆخی وڵاتانی تر چۆنە؟
وڵام: ئەوەی هاوڕێی بیرمەندمان لەم بارەیەوە وتوویەتی ئەوەندش دوور لە راستی نییە. بەڵام من ئەمە بە ئەنجامی كاری لاپەڕەكانی تێهزرین نازانم بەڵكو بە پێچەوانەوە لاپەڕەكانی تێهزرین بە ئەنجامی نەبوونی بیركردنەوەی قووڵ و دەرونی نەبوونەوەی تێهزرین و ئاوەز لە كۆمەڵگە دەزانم. بە داخەوە لەم لاپەڕانە و لە رۆژنامەگەلی بە ناو رۆشنبیرانەی ئێمە كەسانێكی زۆر (زۆرتر گەنج) بوونیان هەیە كە بە قارەمانسازی لەم و لەو یان بە پێچەوانەوە بە هێرش كردنە سەر ئەم و ئەو دەیانەوێت خۆیان بناسێنن، بەداخەوە ئێمە دەبینین كە گەنجێك لە باتی ئەوەی چەندین و چەند ساڵ لە تەمەنی خۆی خەریكی فێربوونی شێوازمەندی بوارێك و بەكار هێنانی ئاوەزمەندانەی بكات، سەرەتا وەرگێڕانێكی دەست و لاق شكاو لە كاری ئەم یان ئەو بیرمەندی مۆدی رۆژ ئامادە دەكات و دوایی لە بۆشایی و نەبوونی وانە و خوێندنەوەی پارائاكادمیك ئەبێت بە "پسپۆڕ"، ئەو كەسەی كە كارەكانی بە هەڵە و زۆرجار لە زمانی دووەمەوە بۆ سەر زمانی فارسی وەریان دەگێڕێت و ئەگەر بتوانێت باش درێژە بەم یارییە بدات، لە دوای چەند ساڵ بۆ خۆی خاوەن "بیرۆكە"یە و "بیرمەندی گەورە"یە كە شوێنكەوتووان و لایەنگرانێكیش دەدۆزێتەوە كە هەركەس بوێرێت بەرانبەر بە بارەگای "ماموستا" بێڕێزییەك بكات، ئەو لاوانە هێرشی دەكەنە سەر. ئەم بارودۆخە كاریكاتۆرییە ئەوەندە لە ئێران دووپات بووەتەوە و نموونەی هەیە كە پێویست بە هێنانەوەی ناو نییە و هەمووان، تەواوی نموونەكان دەناسن. هەر رۆژ بینەری سەرهەڵدانی گەورەكەسانی بواری زانست و بیركردنەوە و فەلسەفەین كە هەرچەند خەڵكانی ئەم دەڤەرە بە نەبوونی تێهزرین و توانایی بیركردنەوە دەزانن، بە ئێرەوە چەسپیون و ئامادە نین بەرە و جیهانی گەورەی بیركردنەوە بڕۆن و ئەوان لە بیردۆزییەكانی خۆیان بەهرەمەند بكەن.
ئەم تیتاڵە خاڵگەلێكی فرەی لە خۆیدا هەڵگرتووە كە بە كەمێك زانیاری لە بارودۆخی وڵاتانی ئەوروپایی و ئەمریكا دەكرێت بۆت روون و ئاشكرا ببێتەوە. لەم وڵاتانە نە تەنیا برەوپێدان كارێك نییە كە بیرمەندان ترسێكیان لێی هەبێت بەڵكو بە گشتی بیرمەندان و هۆزانڤانان لە رووی زانستییەوە رێك هەر ئەو كەسانەن كە لە بواری گشتیش ناسراو و ناودارن و بۆ خەڵكانی ئاسایی و پسپۆڕانی دیكەش مژار و كارەكانی خۆی بە زمانێكی پۆڕاو شرۆڤە و شی دەكاتەوە و هەڵبەت باسێك لەو هەموو ئێسنۆئیزم و خۆزل بینی و مۆدپەرستییەی كە لانیكەم بۆ نیو سەدە پێش ئێستا دەگەڕێتەوە لە گۆڕێ دا نییە. لەم وڵاتانە رۆژنامەكان، بلاڤۆكەكان، و میدیاكانی دیكەش زۆرجار لە پەنا كارگەلی زانستی و پسپۆڕانە كە بۆ چالاكانی تایبەتی ئەو بوارە لە ئاستێكی سنوردار بڵاو دەكرێتەوە، كەرەستە و ئامرازگەلێكیان دابین كردوە كە ئەم كارانە بە بەربڵاوی بۆ تەواوی خەڵكی كۆمەڵگە لە بەردەست دا بێت و بتوانن كەڵكی لێ وەربگرن. هەڵبەت ئەم كارە پێش هەر شتێك بە ئوستورە سڕێنەوە و لە نێوبردنی شێوازەكانی ئێسنۆبیزم و پیر و دەروێشی كە لە وڵاتی ئێمە وەها حەز و خولیایەكی زۆر بۆی لە ئارا دایە دەستی پێكردوە.
یەكێك لە مامۆستایانی فەلسەفە تەواو هەڵوێستێكی جیاوازتری هەبوو و باوەڕی بە گشتی كردنەوەی فەلسەفە بوو و دەیوت دەبێ فەلسەفە لەو كۆشكە بەرزەوە بێنینە خوارێ و بیخەینە بەردەستی هەمووانەوە تا ئاشكرا بێت كە فەلسەفە بە هیچ شێوەیەك تایبەت بە چینێكی دیاری كراو نییە. ئێوە لەم بارەیەوە چۆن بیر دەكەنەوە؟ بە بۆچوونی ئێوە ئاوا كارێك ئەنجام دەگرێت و چ خەسار و زیانگەلێك بە دوی خۆیدا دێنێت؟
وڵام: سەرەتا دەبێت بیسەلمێنین كە فەلسەفە لەو كۆشكە بەرزە دایە كە من پێم وانییە، نووسینگەلی سەرەكی فەلسەفی وەكوو بەرهەمەكانی ئەرەستو و ئەفلاتوون بە زمانێك نووسراون كە خوێندنەوەیان بێ كێشە و گرفتە و تەنانەت نووسراوەگەلی تازەی فەلسەفیش بە پێی پێویست بە ناونیشانی نەخوێندنەوە و گونجاو نەبوون بۆ هەمووان دیاری نەكراوە. بەڵام بابەتێكی روون بوونی هەیە و ئەویش ئەوەیە كە لە كۆمەڵگەی مۆدێڕن ژمارەی پسپۆڕێتییەكان و زانستەكان زۆر زۆر فراوانە و هیچ كەس ناتوانێت چاوەڕوانی ئەوە بێت كە بۆ نموونە ئەندازیارێك یان پزیشكێك، تەواوی كتێبەكانی هێگل بخوێنیتەوە تا تێبگات هێگل چی وتووە و ئەم وتە و ئاخافتنانە لە رەوتی زەمەن چ بیرۆكە و بیركردنەوەیەكی بە دووی خۆیدا هێناوە. لێرە دایە كە لە بایەخی پەرەپێدان تێ دەگەین و پەرەپێدان بە پێچەوانەی وێنا و بیركردنەوەی باو، تەنیا بۆ كەسانی رەشۆك ئەنجام نادرێت بەڵكو بۆ پسپۆڕان و بیرتیژانی هزری لە دەرەوەی بواری تایبەت بە خۆیان ئەنجام دەدرێت و ئەمە كارێكی زۆر گرنگ و زۆر پێویستە. بە رای من تەواوی تاكەكانی كۆمەڵگە دەبێ كەلتورێكی گشتی روو لە سەرێیان هەبێت بەڵام ئاساییە كە هەمووان ناتوانن ئاوا دەرفەتێكیان هەبێت كە تەواوی نووسراوە پسپۆڕانەكان لە هەموو بوارەكان بخوێننەوە و لێرە دایە كە پەرەپێدان دەبێ ئەم درز و كەلێنە پڕ بكاتەوە و لە راستی دا كەسانێك دەتوانن باشترین نوسراوە فەلسەفییەكان بنووسن كە ناودارترین و گرنگترین روخسار و سیما ناسراوەكانی ئەو بوارەن و لە دەستە و كۆمەڵەی گەورەی ناودار و مێژووی فەرەنسە واتا كۆمەڵەی فەرهەنگۆكی "چی ئەزانم؟" كە زیاتر لە نیو سەدەیە كە بڵاو دەكرێتەوە، نووسینی كتێبێك شانازییەكی گەورەیە كە لە زۆربەی بوارەكان تەنیا بەر كەسانێك دەكەوێت كە لە بوارێكدا خاوەنی باشترین دەسەڵاتی زانستین بەڵام مەرجی نووسین لەم كۆمەڵەیە ئەوەیە كە ئەو كەسە بابەت و مژارەكەی هەرچەندەش ئالۆز بێت بە زمانێك كە لە بەردەست و لە نزیكی 120 لاپەڕە شیكاری و شرۆڤەی بكات. بە رای من دەكرێت ئێمە لە ئەزموونی كەسانی دیكە بەردەوام فێر بین و دەبێ بەهرەی لێ وەربگرین. بۆ نموونە ئیدی ژۆرنالیزم بە زانستێك دەوترێت كە لە دە بۆ بیست ساڵی پێشوو بە تایبەت لە ئەوروپا بەڵام پێش لەویش لە ئەمریكا بوونی هەیە كە ئەوڕۆكە بە بڵاوكردنەوەی گۆڤارگەلی پسپۆڕانە بۆ نموونە لە بواری زانستە مرۆییەكان و دەرونناسی و فەلسەفە و ... گەیشتووە، ئەو گۆڤارانەی كە ژمارەیەكی زۆریان لێ بڵاو دەبێتەوە و زۆربەی تاكەكانی كۆمەڵگەش دەیكڕن و كەڵكی لێ وەردەگرن كۆمەڵە كتێبگەلێكیش لەم بوارە چاپ و بڵاو بوونەتەوە، وەكوو نموونە كۆكراوەی كتیبگەلی ناسراو بە "... بۆ گەمژەكان!" (… for dummies ! / … pour les nuls ! ) كە بەردەوام لە بەشی یەكەمی خۆی ناوی لقێكی زانستی یان بابەتێكی ئاڵوز و پێچەڵاوپڵووچیان هەیە بۆ نموونە "كۆمەڵناسی بۆ گەمژەكان! یان ئەدەبیاتی رۆژئاوا بۆ گەمژەكان!) و نووسەرانی ئەو كتیبانەش كەسانێكی بەتوانا و مامۆستای زانستگاكانن. ئەم نموونانە ئەوەندە زۆر و ئەم باسانە ئەوەندە لە رۆژئاوا ئەنجام دراوە كە ئیدی دەبێ كەسێكی بێ مێشك(مێشك وشك) بدۆزیتەوە كە بایەخ و گرنگی پەرەپێدان نەزانێت. دروست كردنی زانستگاگەلی گشتی (Université populaire) بۆ نموونە لە فەرەنسە لە رێگەی فەیلەسووفێكی گەنج و ناوداری وەك میشل ئۆنفرە (Michel Onfray) كە لە شوێنكەوتووان و لایەنگرانی سەرسەختی تیۆری بۆردیۆ و كامۆیە هەروەها لە لایەنی ئەزموونییەوە شیاوی سرنج و بایەخ پێدانە. زانستگای ئانفرە كە لە شاری كان (لە باكوری فەرەنسە) هەڵكەوتووە. ئەوڕۆكە یەكێك لە ناسراوترین زانستگاكانی فەرەنسەیە كە مۆدێلەكەی لە كۆلێژدۆفرانس وەرگرتووە و هاوكات لە گەڵ پێشكەشكردنی باشترین و سەرترین چۆنایەتی لە زانستی زانیاری لە هیچ كام لە یاساكانی زانستگا وەكوو هەل و مەرجی وەرگرتن، تاقیكردنەوە و بەشداری و نەبوون و چاودێری بەردەوام كەڵك وەر ناگرێت. زانستگاگەلێكی لەو جۆرەش لە و بوارە لە فەرەنسە و وڵاتانی دیكە دروست كراوە. خودی میشل ئۆنفرە لەو كەسانەیە كە زۆرترین هەوڵ و تەقەلای بۆ گشتی كردنەوەی فەلسەفە و چەمكگەلی فەلسەفی داوە و هەڵگرتووە و هەڵبەت دوژمنایەتیگەلێكیشی بۆ خۆی دروست كردوە بەڵام نە شێوازی گاڵتەجاڕانە و جیهان سێیەمی وڵاتانێكی وەك ئێمە كە هەموو شتێك بە تایبەت زانست و فەلسەفە كەرەستە و ئامرازگەلێك بۆ خۆنواندن و خۆزلزانینی دواكەوتووانەی تازەپێگەیشتووانی ئابوری و كەلتووری بە كەسانی دیكەیە.
لە پاش ئەم پێشەكییە ئەتوانین باس لە سەر رەخنە بكەین، بەڵام بەر لەمە دەمەوێت بزانم كە بە رای ئێوە گۆڤارگەلی پسپۆڕانەی فەلسەفە، كۆمەڵناسی، زانستە سیاسییەكان و هونەر چییە؟ ئەم گۆڤارانە كە لە مەودای نێوان كتێب و رۆژنامە دان چ رۆڵ و دەورێكیان لە بەرزكردنەوە و پێگەیاندنی بوارێكی زانستی دیاریكراو هەیە؟
وڵام: ئەگەر مەبەستان لە گۆڤارگەلی پسپۆڕانە گۆڤارگەلی زانستی – لێكۆڵینەوەیی یە باشتر وایە لەم بابەتەوە بێدەنگ بم و ئێوە بۆ ئەو باسە زۆر رەخنەكارانانەی كە لەم بوارەدا ئێستاكە لە ئاستی ئێران لە برەو دایە و دەری دەخات كە زۆرەبەی ئەم گۆڤارانە بە داخەوە ئامرازەكانی بەرزكردنەوەن و نەك شوێنی پێشكەش كردنی زانیاری و زانست بن. هەم لەم رووەوە بە رای من، گۆڤارگەلێكی وەك گۆڤارەكەی ئێوە خۆتان ئەگەر بتوانن خۆیان لە گەڵ زانستی رۆژ هاواهەنگ بكەن واتا بە شێوەی دیجیتاڵی بڵاو بكرێنەوە گرنگییەكی زۆر فراوانتریان لەو جۆرە گۆڤارانە هەیە كە سەر بە چاخی نوزدە و بیستەمن و هەرچەند ئەوڕۆكە هێشتا لە رۆژئاوا بڵاو دەكرێنەوە بەڵام نەك بە ئاوا ناوەرۆكێكی سووك و وەها شێوازێك لە دانوستانگەلی زانستی كە رێك مایەی شەرم و سەرشۆڕییە.
پێناسەی جۆراوجۆر لە "رەخنە" كراوە و زۆرجار كەسەكان لە سەر ئەم بابەتە ناكۆكن. ئێوە رەخنە چۆن پێناسە دەكەن و بە بۆچوونی ئێوە رەخنەگر كێیە و چ تایبەتمەندیگەلێكی هەیە؟
وڵام: رەخنەگر بە بۆچوونی من كەسێكە كە بتوانێت لە سەر بابەتێك كە زانیاری تەواوی لە بارەیەوە هەیە لە چوارچێوەیەك كە بە راستی رەخنە تێیدا مانا و بایەخی خۆی هەیە گەڵاڵە بكات. بەداخەوە لە وڵاتی ئێمە رەخنە قەت نەیتوانیوە جێ بكەوێت. زۆربەی كەسانێك كە رەخنە دەنووسن یان بۆ ئەوەیە كە كەسێك خراپ بكەن یان بۆ ئەوەی دەستخۆشانەی لێ بكەن. شێوازی رەخنەنووسی ئەوەیە كە بە گشتی چەند هەڵەی چاپی و هتد لێرە و لەوێی كتێبێكی چەندسەد لاپەڕەیی بدۆزنەوە و بە زەق كردنەوەی ئەوانە نووسەرەكەی بكوتنەوە خۆیان بە "خاوەن بۆچوون" نیشان بدەن. جارێك لە بارەی یەكێك لە كتێبەكانی خۆمەوە، رەخنەگری بەڕێز كە بەڕیكەوت خۆم بۆ كۆبوونەوەی رەخنە داوەتم كردبوو بە شێوەیەك كەوتبووە ژێر كاریگەری بۆچوونەكانی خۆیەوە كە وتی من لە بارەی كتیبەكەی ئێوە سەد لاپەڕە شتم نووسیوە كە منیش پێشنیارم پێ كرد لە باتی ئەو وەختەی كە خۆی بە كتێبێكی نە ئەوەندش بایەخدار سەرقاڵ كردوە باشتر بوو كتێبێكی بایەخداری بنووسی بایە. بەڵام ئەو بە چەشنێك لە دۆزینەوەی هەڵەگەلێكی لێرە و لەوێی كتێبەكە لە تایپەكەی دا تووشی خۆشحاڵی و زەوق هاتبوو كە لەبیری چووبووەوە بڵێت كە من خۆم لە پێشەكی كتێبە، وەكوو هەموو كتێبەكانی دیكەم، ئاگادارم كردونەتەوە كە ئاوا هەڵەگەلێك كە بە داخەوە بە هۆی تازەكار بوونی چاپەمەنییەكانی ئەم وڵاتە وەكوو كارەكانی دیكە روو دەدات، بۆ نووسەر بنیرن. رەخنەگر لە بیری دەچێتەوە كە دەبێ بپەرژێتە سەری بابەتەكانی خودی كتێبەكە و باس لە سەر تێزەكەی بكات و دڵی بەوە خۆش بوو كە بە هێرش كردنە سەر ئەم كتێبە لێرە و لەوێ ناوی دەچێتە ناو ناوانەوە، كە هەڵبەت زۆریش ناسرا و ناوی دەركرد، بەڵام ئەم كارە، سیستەمێكی هزری زیان و خەسارگەلێك دەگەیەنێت كە لە دوا ئەنجام زیانەكە بە خودی ئەو كەسە دەگەیەت نە من.
پێوەندی رۆشنبیر و ژۆرنالیزم چۆنە؟ كۆمەڵە كەسانێك پێیان وایە رۆشنبیران ژۆرنالیست و ژۆرنالیستەكانیش رۆشنبیرین.
وڵام: بە بۆچوونی من رۆشنبیری واتا كەسێك كە كاری سەرەكی بیركردنەوە و پێشكەش كردنی رێچارەیە و یان بە هەر حاڵ لەم كارە زۆر نزیكە، یان كەسێك كە بە هەر هۆكارێك ئەم توانایی و توانستەی تێدایە كە رەخنە لە سازوكارگەلی كۆمەڵایەتی، ئابوری، سیاسی و كەلتووری بگرێت، و گرفتەكانیان پیشان بدات ئەگەرچی رێچارەیەكیش پێشكەش نەكات بەڵام بە هەرحاڵ زەمینە بۆ بیركردنەوە و تێهزرین بئافرێنێت، لە چاپەمەنییەكان و ژۆرنالیزم یەكێك لە ئامرازەكانی كاری خۆی دەدۆزێتەوە كە دەبێ لە كاتی خۆیدا كەڵكی لێ وەر بگرێت. مانای ئەم قسەیە ئەوە نییە كە تەنیا لە رۆژنامە بنووسێت بەڵام ئەوەی كە بە هەر بیانوویەك بیەوێت لە و مەیدانە دوور بێتەوە زۆرتر خۆپاریزی و لە ئەنجام دا دواكەوتووی هزری و بیركردنەوەی بەردەكەوێت و تەنانەت رێزی لایەنگرانی زانستیشی بەر ناكەوێت. بەشداری لە گۆڕەپانی گشتی واتا خستنە بەر دادوەری گشتی بیرۆكەكانی خۆت و بوێری لە واژۆ كردنی بیردۆزییەكانی خوت لەم رووەوە رۆشنبیران بە بۆچوونی من لە باشترین بارودۆخ بۆ رەخنە دان و دەبێ ئەم كارە لە هەر كوێیەك كە دەتوانن ئەنجامی بدەن پێموایە ئەركی سەرەكی رۆشنبیر رەخنەیە و نەك ئەوەی كە مژار و بابەگەلێك كە لە جێی خۆیاندان شیكاری بكەن.
بگەڕێینەوە بۆ بابەتی رەخنە و رەخنەكاری. بە پێی ئەو پێناسەیەی كە ئێوە لە رەخنە پێشكەشتان كرد دەمەوێت بزانم رێگە و جۆرەكانی رەخنە چییە و رەخنەكاری هەڵگری چ رێسا و نەریتێكە؟ دەزانم كە پرسیارێكی ئاڵۆزە بە هۆی ئەوەی ئەگەر تەنانەت رێگە و جۆرەكانی رەخنەش پێیناسە بكەین دەتوانین بپرسین دەی بۆچی یاسا و رێساكانی رەخنە لە زۆربەی بوارەكان لە بەرچاو ناگیردرێت؟ و هەمتر بپرسین چۆن دەبێ سنووری نێوان بۆچوون و كردار لە بواری رەخنە هەڵبگیرێت؟
وڵام: یاسا و رێسای رەخنە یانی ناسینی دروستی بابەت، ئەو بارودۆخەی كە رەخنە تێیدا ئەنجام دەگرێت، وردبوونەوە لە كاردانەوەكانی رەخنە، هەبوونی زانیارییەكی بەربڵا سەبارەت بە و نووسەرەی كە رەخنەی لێ دەگرن و بە بۆچوونی من تەنانەت بایەخدار بوونی كاری یەك كەسیش. رەخنە گرتن لەو شتانەی كە بە بێ بایەخیان دەزانین بە بۆچوونی من كارێكی دروست نییە، چونكوو بە جۆرێك بایەخ و باوەڕی بە و شتانە دەبەخشێت. بێ لایەنی كە زۆر جەختی لە سەر دەكرێتەوە، ئەگەری جێبەجێ بوونی بە شێوەی رەها نییە، بەڵام ئاوەزمەندی لە رەخنەكاری با. كەسێك كە لە باتی پەرژانە سەر بیرۆكەگەلی سەرەكی كتێبێك بە دوای چەند هەڵەی تایپی و ویراشتنی دەڕوات لە راستی دا هەم گاڵتە بە خۆی دەكات هەم بە خوێنەر.
جیاوازی رەخنە و خەسارناسی چییە؟
وڵام: خەسارناسی، چ لە زانستە كۆمەڵایەتییەكان و چ لە زانستە سروشتییەكان لقێكی زانستییە كە بە شێوازناسی بیردۆزی و پێكهاتەگەلێكی تایبەتی دەبێ ئەنجام بدرێت بە دەربڕینێكی تر زانستێكی تەواوە. لە حاڵیك دا رەخنە شێوازێك لە ناو شێوازەكانی تر دایە مەگەر ئەوەی كە ئاستی ئەو زۆر بەرز بێتەوە و بۆ خۆی بە جۆرە رەواییەكی زانستی و كۆمەڵایەتی بگات وەكوو ئەوەی كە ئێمە لە چەمكی "رەخنەی ئەدەبی"، واتا كارگەلێكی وەكوو كارەكانی بارت یان كریستوا، دەبینین.
وەكوو نموونە ئاوڕێك لە گۆڤاری زانیاری حكمەت و مەعریفە دەدەینەوە. من وەكوو یەكێك لە ئەندامانی ئەم گۆڤارە داواتان لێ دەكەم رەخنە لە گۆڤارەكەی ئێمە بگرن و جێگە و دەوری لە بواری خۆی بۆ ئێمە بنەخشێنن و باس بكەن.
بۆ رەخنەگرتنی دروست لە گۆڤارێك پێویستیمان بە زانیارییەكی زۆر هەیە كە من ئەو زانیارییانەم نییە. بۆ نموونە چەند ژمارەی لێ بڵاو بووەتەوە، شێوازی بڵاوبونەوە، كاردانەوەی وتارەكان، پێكهاتەی نووسەرانی بەردەوام و نووسەرانی كاتی، كۆمەڵێكی تەواو لە قۆناغەكانی گۆڤارەكە و هتد. هەر بۆیە بڕێاردان بە چەند ژمارە بە كارێكی دروست نازانم مەگەر ئەوەی كە وەكوو جۆرێك بۆچوونی تێپەڕ و یەكەمین روویكرد هەژمار بكرێت. بەم مەرجە دەتوانم بڵێم ئەو پێداچوونەوەی كە بەسەر چەند ژمارەیەكی ئەم دواییە كردم بە گۆڤارێكی زۆر بەكەڵك و لە ئاستێك لە نێوان گۆڤارێكی پەرەسەندویی و پسپۆڕانە بینیم كە تەنیا كێشەی، نەبوونی شێوازی بڵاوكردنەوەی ئانلاین و لە رێگەی رایەڵەوە دەزانم كە ئەبێتە هۆی ئەوەی كە وتارەكان لە نێو بچن. هەڵبەت لەوانەیە ئەم رەخنە رێژەییە بە هۆی نەبوونی زانیارییەكانیش بكرێت زیاد بكەین كە لۆژیكی زاڵ لە هەڵبژاردنی بابەتەكان و ئەو كەسانەی كە لە بارەیانەوە دەنووسن یان گفتوگۆیان لە گەڵ دەكرێت بۆ من روون نییە.
ئەم گفتوگۆیە لە چوارچێوەی هاوكاری فەرمی نێوان مرۆڤناسی و كەلتوور و گۆڤاری "زانیارییەكانی حیكمەت و مەعریفە" بڵاو دەكرێتەوە و لە ژمارەی 100ی ئەم گۆڤارە لە مرداد مانگی 1393 چاپ و بڵاو كراوەتەوە.
