عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا

لە سەر بنەمای ئەو دوو بۆچوونە دەتوانین بڵێین ڕەخنە سەرەڕای ناونانە جۆر بەجۆرەكانییەوە، سەرەڕای شەپۆلە مەعریفییە جیا جیاكانی، لە لایەك كار لە سەر توێكاری دەق دەكات و بە پێی میتۆدێكی دیاریكراو ڕاڤەكانی خۆی دادەڕێژێت، لەلایەكی دیكە بە مانا نۆێیەكەی لەگەڵ دەق دەكەوێتە دانوستان و بە پێی بۆچوونە جیاوازەكانی خوێنەرو ئاستە جیاكانی خوێنەر دەقێكی دیكەی لێدەكەوێتەوە.

 

 

جیاوازییەكـــــانی خوێندنـــەوە

 

ئەدەب چییە؟ هەڵبەتە ئەو پرسیارە دەشێ بەردەوام تێڕوانین و جیهانبینی جیاواز بخاتەوە، ئەگەر (سارتەر) ئەو پرسیارە لە كەشفكردنی دنیاو مرۆڤدا كورت بكاتەوە، ئەوە یەكێكی وەك (میلان كۆندیرا) بە هەوڵی كەشفكردنی لایەنە پەنهانەكانی بوونی مرۆڤی دادەنێت .بەو مانایەش ئەدەب چییە دوو جیهانبینی نیشان دەدات، یەكێكیان پەیوەندی بە بابەتخوازییەوەیە،

 

ئەویدیكە بە سەربەخۆیی گوتاری ئەدەبییەوە، یەكێكیان پەیوەندی بە هەقیقەتەوەیە، ئەویدیكە بەهەقیقەتی خودی ئەدەبییەوە، لە نێوان هەقیقەت و هەقیقەتی خودی ئەدەبی، لە نێوان بابەتخوازی و خودێتی، دنیایەك لە ئاڵۆزی و پرسی جیاوازو سنوری جیاوازو ڕەهەندی جیاواز هەیە، دنیایەك لە تێپەڕاندن و تێنەپەڕاندن، دنیایەك لە دەنگ و دەنگدانەوە.

 

ئەگەر بابەتخوازی دەنگدانەوەی دنیای دەرەوە بێت، ئەوە خودگەرایی دەنگدانەوەی وسبەلێكراوەكانی ناوەوەیە، ئەگەر بابەتخوازی ئاشكراكردنی هەقیقەت بێت، ئەوە خودگەرایی گێڕانەوەی هەقیقەتە، لە نێوان ئاشكراكردنی هەقیقەت و گێڕانەوەی هەقیقەت، تێپەڕاندن و تێنەپەڕاندن هەیە، ئەدەب (وەك ئیبداع) بەردەوام كار لەسەر جوانكردنی پەیوەندی نێوان تێپەڕ و ئەبەدیی دەكات، بەردەوام كار لەسەر پرس و گومان دەكات، بەڵام ئاشكراكردنی هەقیقەت، (راستی) و (هەڵە)مان نیشان دەدات. ئەگەر ڕاستی خۆی لە ئاوێنەی واقیعدا هەڵگرێتەوە، هەڵە زێتر خۆی لە وەهم و خەیاڵدا دەبینێتەوە،

 

ئەگەر ڕاستی پەیوەندی بە دیدو بۆچوونێكی دیاریكراوەوە هەبێت و هەڵگری واقیعێكی تایبەت بە خۆی بێت، ئەوە هەڵە لە نادیار ڕاست دەبێتەوە، یان وەك ئەدەب خۆی لە ڕەنگاو ڕەنگیدا هەڵدەگرێتەوە، ئەدەب ڕەنگاو ڕەنگی نمایان دەكات، ئەدەب بەشی زۆری وەهم و خەیاڵ و فەنتازیایە، بەڵام نەك بەو مانایەی كە ئەدەب دوورە لە ڕاستی، بەڵكو بەو مانایەی كە ئەدەب بڕوای بە یەك ڕووی ڕاستیی نییە، نەك بەو مانایەی كە ئەدەب بڕوای بە واقیع نییە، بەڵكو بەو مانایەیە كە ئەدەب ڕوویەكی دیكەی واقیعمان نیشان دەدات كە ئێمە لە بەرامبەری نابیناین.

 

ئەگەر ڕاستی بە شێوەیەكی ئاسۆیی لەگەڵ واقیع ڕێبكات و زەمەنێكی تایبەت بە خۆی بسازێنێت، ئەوە ئەدەب بە ستوونی دادەبەزێتە نێو واقیعەكان و لە هەموو زەمەنەكان بوونی خۆی دەسەپێنێت، لێرەوە كاتێك (سارتەر) دەڵێت ئەدەب كەشفكردنی مرۆڤ و دنیایە و (میلان كۆندێرا) دەڵێت ئەدەب هەوڵێكە بۆ كەشفكردنی لایەنە شاراوەكانی وجودی مرۆڤ، دوو بۆچوونی جیا دەخەنەوە، یەكێكیان بەرەو دیاردە ڕۆشنبیرییەكان دەچێت، ئەو دیاردانەی كە ژینگەی ئەدەبی و كۆمەڵایەتی دروست دەكەن و دەشێ لەوێوە دەستی لە كەشفكردنی مرۆڤ و دنیادا هەبێت، ئەویدیكە بەرەو بنیادە خودییەكانی ئەدەب شۆڕ دەبێتەوەو لەوێوە دەكرێ لایەنە وسبەلێكراوەكان و خەفەكراوەكانی وجودی مرۆڤ كەشف بكات.

 

لە سەر بنەمای ئەو دوو بۆچوونە دەتوانین بڵێین ڕەخنە سەرەڕای ناونانە جۆر بەجۆرەكانییەوە، سەرەڕای شەپۆلە مەعریفییە جیا جیاكانی، لە لایەك كار لە سەر توێكاری دەق دەكات و بە پێی میتۆدێكی دیاریكراو ڕاڤەكانی خۆی دادەڕێژێت، لەلایەكی دیكە بە مانا نۆێیەكەی لەگەڵ دەق دەكەوێتە دانوستان و بە پێی بۆچوونە جیاوازەكانی خوێنەرو ئاستە جیاكانی خوێنەر دەقێكی دیكەی لێدەكەوێتەوە، واتە لەلایەك بۆ ئاسۆكان و مێژوو و مەرجەع دەگەڕێتەوە، لە لایەكی دیكە بە دابەزینی ستوونییەوە پەیوەست بە چێژ دەبێت.

 

لە نێوانی ئەو دوو دیدە پرسیاری ڕەخنە چییە؟ ڕەخنە دەبێت چی بكات؟ ئەگەرچی وەك دوو پرسیاری كۆن دەكەونەوە، بەڵام لە كاتێكدا دەڵێین ڕەخنە زانستە، بەو مانایە دێت كە ئەدەب هەڵگری مێژووی ئەدەبە، بەو مانایە كە ڕەخنە مەعریفەیە و بە درێژایی مێژوو هەوڵی پۆلینكردن و ئاشكراكردن و پرۆسیسەكردن و جێبەجێكردنی گریمانكراوە مەعریفییە دیاریكراوەكانی دەدات، كە دەڵێین ڕەخنە زانستە بەو مانایە دێـت كە سیستەم شوێنی ئاژاوە دەگرێتەوە، بەو مانایە دێت كە لۆژیكی ئەدەبی و هەقیقەتی دەق و بەهای ئەدەبی و هونەری و شێوەو وەزیفەكان دیاری بكرێن! لە ڕوویەكی دیكەش كە دەڵێین ڕەخنە زانستە ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە هەڵەی مەعریفی و هەڵەی میتۆدییەوەش هەیە،

 

چونكە بەردەوام میتۆدەكان لە سەر ئیشكالییەتی میتۆدی بەر لەخۆیان دادەمەزرێن، لێرەوە بەیەكلكاندنی زانست و ڕەخنە دابڕانی مەعریفیشی لێ دەكەوێتەوە، لەوێشەوە میتۆدخوازی دەبێتە كاری ئەكادیمیاو ئەكادیمییەكان، بەڵام ئیبداع بەردەوام كار لەسەر جوانكردنی پەیوەندییەكانی نێوان تێپەڕ و تێنەپەڕ دەكات، ململانێی ئەكادیمیاو ئیبداعیش ململانێی تەجاوزكردن و سنوردانانە، ململانێی تێپەڕاندن و بنبەستبوونە، ململانێی گەڕانەوە بۆ مەرجەع و چێژ وەرگرتنی هەنووكەییە.

 

بەڵام ئەمڕۆ لە بەرامبەر ڕەخنە بە مانا (كۆن)ەكەی جۆرێكی دیكە لە دەركەوتنی خوێنەر دەبینرێت كە سنور بەندی ناناسێت، جۆرێكی دیكە لە دیدو بۆچوون و گفتوگۆو دانوستان هەیە، كە بە میتۆدی دیاریكراو و مەعریفەی سنوردارو تاكایەتیی پیرۆزكراوەوە بەند نییە، ئەویش (بە مانا نوێیەكەی ڕەخنە بە -خوێندنەوە) ناسكراوە.

 

خوێندنەوە پرۆسەیەكی هەستپێكراوو دیارە لە ڕستێك گریمانە و خەون و خەیاڵ و ئومێد و نائومێدی پێك هاتووە، بەو مانایەش پرۆسەیەكی بە نێویەكداچوو و ئاڵۆزە، كار لە سەر بەرهەمهێنان دەكات لە حاڵەتی شیانییەوە بۆ حاڵەتی بەخشش، لە حاڵەتی شاردنەوەوە بۆ حاڵەتی پراكتیزەبوون، لە حاڵەتی هەبوون بە هۆی هێزەوە بۆ حاڵەتی هەبوون بە هۆی كردەوە.

 

كەواتە خوێندنەوەو ڕەخنە لەوێوە لە یەكتر جیادەبنەوە كە ڕەخنە بەردەوام كاركردن بووە لە سنورەكانی دەق، یان بە مانایەكی دیكە ملكەچی دەسەڵاتی دەق و نووسەر بووە، بەڵام خوێندنەوە گفتوگۆكردنە لەگەڵ دەق و بەشداریكردنی خوێنەرە لە پرۆسەی ئیبداعیدا، خوێندنەوە نوێنەرایەتی دەسەڵاتی خوێنەری هوشیارو شیكارئامێزو چێژخوازی لە خۆگرتووە، لە هەمان كاتدا بە گشتی هەوڵدەدا كە لە چوونە نێو چەمكی خوێنەری گشتگیر بە مانا میتۆدگەرییەكە دوور بكەوێتەوە، هەروەك چۆن كار لە هەڵوەشانەوەی هەموو ئەو چەمك و دەستەواژانە دەكات كە دەكەونە دووتوێی دەسەڵاتی دامەزرێنەرانەی دەقەوە، لە لایەكی دیكە ڕەخنە جۆرێك لە ئەرزش و پلە بۆ نووسەرو دەق دادەنێت،

 

بەڵام خوێندنەوە لە سەر بنەمای چێژو بیروڕا گۆڕینەوەو دانوستان دروست دەبێت. ڕەخنە دەكەوێتە ژێر سێبەری دەق، خوێندنەوە لە نێوان داهێنەرو خوێنەری داهێنەر داواكانی یەكسانی بەرزكردۆتەوە. ڕەخنە كاری بنەڕەتی خۆی لە نێوان بەرجەستەكردنی ماناو پەیامدا هەڵدەگرێتەوە. خوێندنەوە پڕۆسیسەی چێژو ئیستێتیكا دەكات، كار لە سەر دۆزینەوەی مانا جیاوازەكانی دەق دەكات.

 

بە مانایەكی دیكە داهێنان ئەو كاتە دەردەكەوێت كە ئامادەیی هوشیارانەی خوێنەرو بیركردنەوە و چێژی خوێندنەوە بوونی هەبێت، داهێنان بێ بەشداریكردنی خوێنەر بوونی لەنگە، كەواتە ئەگەر میتۆدخوازی خانە بەندكردنی ئەدەب و دیاریكردنی سنورەكانی هونەر بێت، قسەكردن بێت لە سەر دیاریكردنی ماناو پشتگوێخستنی ڕووە جیاوازەكانی دیكە ماناو قسەكردن بێت لە سەر دەق لە میانی مەعریفەو سنورە دیاریكراوەكانی مەعریفە، ئەوە میتۆدگەرایی لەوێوە بنبەستبوونی خۆی ڕادەگەیەنێت كە ژیان بەردەوام لە كەشفكردن و چێژ بردن و گەشەكردن و پێشكەوتندایە، بەردەوام لە نوێبوونەوەدایە، دنیای دیكە دەخاتەوە، ئاوازی دیكە دەڵێت، شێوازی دیكە دادەهێنێت.

 

كەواتە ئیتر قسەكردن لە سەر میتۆدو میتۆدگەرایی بەشێكی زۆری قسەكردنە لە سەر وەزیفە بە مانا بەرتەسكەكەیەوە، وەك چۆن قسە كردنە لە سەر خانەبەندكردن و پۆلینكردن. سەیركردنی ڕەخنە بە پێی میتۆدەكان لە بچوكترین پێناسەدا پێشێلكردنی مافەكانی خوێنەری لێدەكەوێتەوە، سنورداركردنی دیدو بۆچوونە جیاوازەكان و قۆرغكردنی فرە ڕەهەندی و چێژ و ڕووە جیاوازەكانی مانا دەگەیەنێت.

 

لێرەوە خاڵی بەریەككەوتنی دەسەڵاتی خوێنەرو دەسەڵاتی دەق داهێنانی لێ لەدایك دەبێت، خوێنەر بەردەوام بە ئاگایی و جیهانبینی و خەیاڵبینی دۆزینەوەكانی خۆیەوە بەشداری لە داهێنان و چێژی داهێنان دەكات، هەر لە سەر ئەو بنەمایەش دەسەڵاتی نووسەر تەنها ئەو ساتە بوونی دەبێت كە لە پرۆسەی نووسیندایە، ئەگینا كە دەق لەدایك دەبێت نووسەر بە مانا (بارت)ییەكەی دەمرێت ، مەرگی نووسەر ساتەوەختی بەرهەمهێنانی چێژی خوێنەرە، مەرگی نووسەر مەرگی دەسەڵاتی نووسەرە بە سەر دەسەڵاتی خوێنەردا، ئەو دەسەڵاتەی كە ڕەخنە سەردەمێك لە سەردەمەكان كاری لەپێناو بە پیرۆزراگرتنی دەكرد، هەروەها دەسەڵاتی دەقیش لەئامادەیی خوێنەری داهێنەرو بە ئاگاو وشیارەوەیە، لەو ساتەی كە دەق توانای گفتوگۆو دانوستانی پێیە، لە دەقی كراوەدایە، ئەو دەقەی كە هەڵگری جیاوازییە بە هەموو ماناكانییەوە.

 

دواجار دەمەوێت بڵێم (ئیبداع) و (پەڕگیری)ی هەرگیز بەیەكەوە هەڵناكەن، چێژگەرایی و میتۆدگەرایی هەمیشە لە ئیشكالدان. داهێنان هەمیشە لە جیاوازییەكانەوە خۆی بنیاد دەنێت، لە بڕوابوونی بە جیاوازییەوە فەزا ڕەنگاو ڕەنگەكانی خۆی دەكاتەوە، بێ بڕوابوون بە جیاوازی و فرە ڕەهەندی و چێژ و كرانەوە.. داهێنان كورتی دێنێت، بێ بڕوابوون بە خوێنەری جیاوازو خەیاڵبینی و چێژو دیدی جیاواز، ئیبداع لەنگە.

 

لێرەوە دەشێ دووبارە ئاماژە بە جیاوازییەكانی ڕەخنەو خوێندنەوە بكەین، بەو مانایەی كە ڕەخنە بە پێی سیستەم و مەعریفەیەكی دیاریكراو كار دەكات، بەڵام خوێندنەوە هاوبەشیكردنی خوێنەرە لە كاری داهێناندا، بەو مانایەش خوێندنەوە داهێنانی دەقێكی دیكەیەو پشت بە خوێنەری داهێنەر دەبەستێت، چونكە وەك (ئەدۆنیس) دەڵێت: فیكری ئیبداعی كە بە نێو جەهلدا گوزەر دەكات، بە قەد جەهل بچووكدەبێتەوە.

 

یەكێك لە گرفتەكانی (ئیبداعی كوردی) ئەوەیە كە بە نێو جەهلدا تێدەپەڕێت، ئەو قسەیەش لەوێوە دێت كە هەرگیز لە نێو ڕۆشنبیریی كوردیی داهێنان وەك هەبوویەكی سەربەخۆ سەیر نەكراوە، بەڵكو بەردەوام وەك پاشكۆ تەماشا دەكرێت، بە بڕوای من تەماشاكردنی داهێنان وەك پاشكۆ لەوێوە دێت كە بڕوابوون بە جیاوازی هیچ بنەمایەكی ڕۆشنبیریی و كۆمەڵایەتی و سیاسی لەبەر دەستدا نەبێت، لەوێوە كە بڕوابوون بە تەجاوزكردنی بنیادی باو جۆرێكە لە خیانەت.

 

كاتێك وەك تاك بیروڕایەكی جیاوازت هەیە، ئیتر تۆ بە هەڵگەڕاوە دەژمێردرێت، ئەوەش ڕاستەوخۆ بە بنیادی كۆنی ئایینەوە بەندە، وەك چۆن ئەوە بنیادی كۆنی ئایینییە لە بنیادی سیاسیی ئەمڕۆماندا ڕەنگدانەوەی دەبینرێت، بە دیوەكەی دیكەش ئەوە بنیادی سیاسیمانە لە نێو ئەدەب و هونەردا ڕەنگدەداتەوە، كەواتە كاتێك ئیبداع وەك پاشكۆ سەیر دەكرێت، لە بەرامبەر ئەوە بیروڕاو بۆچوونی جیاواز وەك كرێگرتەو خایین لە قەڵەم دەدرێت، ئەوەش هەمان دووالیزمییەتی ئیماندارو بێئیمانمان بیر دەخاتەوە.

 

 

 

بازدید: 1031