هاورێ نەهرۆ
ئەمرۆ کۆمەڵگای مرۆڤایەتی لە قوناغێک دایە کە تیایدا هەقیقەت چەند دیوێکی هەیە، لە نێوان رەنگی رەش و سپی چەند رەنگێکی تر هەن، چەندین قوتابخانەی فەلسەفی و ئاینی جۆراوجۆر هەیە، دەبێ تێکرای ئەمانە لە چوارچێوەو بازنەی چەمکی ئازادی بیروباوەر و عەقیدە مامەڵەیان لەگەڵ بکرێ، پێشوازی لە دیوی هومانیستی و ئینسان دۆستیان بکرێ، لەهەمان کاتدا بەربەرچی ئەو خولیایانە بدرێتەوە کە ئازادی تاک پێشیل دەکەن.
شوناسی شەرئەنگیز!
دەشێ بپرسین ئاخۆ دەکرێ شەرئەنگیز بخرێتە چوارچیوەی شوناسەوە، بێگومان بەڵێ، شوناسی شەرئەنگیز هەیە لەبەرانبەردا شوناسی ئاشتی ئامێز هەیە لەهەمان کاتدا شوناسی شەرئەنگیز لەسەر ئاستی تاک و کۆ هەیە، بۆ نموونە، شوناسی ئاسیایی، شوناسی ئەفریقی، شوناسی ئەوروپی، شوناسی ئەمریکی، دەکرێ شوناسی شەرئەنگیزی هەر یەک لەم پێکهاتانە لەسەر ئاستی تاک و کۆ دیاری بکرێ کە لێرەدا مەبەستی بابەتەکەی ئێمە نییە! ئاخۆ شوناسی شەرئەنگیزی بایلۆجی یە یا میژووکردە ؟ شوناسی شەرئەنگیز دەشێ بایلۆجی بێ بۆ نموونەی دیاردەی ئازاردانی مناڵان یا توڕەکردنیان لە نێوان خۆیان دا لە قوتابخانە سەرەتاییەکان بەتایبەت لە نەرویج پێ دەڵێن (موبین) دیارەدەیەکی روونە و جۆرێکە لە دەربرینی شوناسی (ئەگرەسیڤ) هەروا لای هەرزەکاران کاتێ هورمۆنەکانی مێشک و جەستەیان دەتەقێتەوە، ئەگەر ژینگەیەکی تەندروست نەبێ وزەکانیان لە بواری چالاکی وەرزشی و رۆشنبیری و کات بەسەربردنی بەسود تەرخان بکا ئەوە شەرئەنگیزی باڵ بەسەر کۆی رەفتاریان دا دەکێشێ! پێش ئەوەی باسی شوناسی شەرئەنگیزی ئینسان بکەین ئەوە رەگی شەرئەنگیزی لە نێو سروشت و هەروا لە نێو دەقی میتولوژی ئاینی بوونی هەیە، بۆ نموونە رەگەزە کلاسیەکانی سروشت کە بریتی یە لە ئاگرو خاک و ئاو و هەوا دیسان شەرئەنگیزی لە دووتۆیان دا هەیە، لیرەدا من باسی سودی ئەم چوار رەگەزەی سروشت ناکەم کە سودێکی ئیجگار زۆریان هەیە بۆ مرۆڤایەتی تەنیا باسی شوناسی شەرئەنگیزیان دەکەم، ئاگرکەوتنەوە جۆرێکە لە شوناسی شەرئەنگیزی سروشت، سەبارەت بە رەگەزی خاک دیاردەی بومەلەرزە شوناسێکی دیکەی شەرئەنگیزی سروشتە، رەگەزی ئاو هەڵگری چەمکی لافاوە کە شوناسێکی دیکەی شەرئەنگیزی و ماڵوێرانی یە، تسونامی بۆ نموونە وەک کارەساتیکی مرویی نزیک، لەبارەی رەگەزی هەواوە هەڵگری شوناسی شەرئەنگیزی یە وەک گەردەلوول، کاترینا بە نموونە لە ولایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، کەواتە رەگەزەکانی سروشت هەڵگری دوو لایەنە، لایەنێکی سود وەک شوناسێکی ئاشتی ئامێز لایەنێکی دیکەی زەرەرو زیان وەک شوناسی شەرئەنگیز، هەروا لە نێو دەقی میتافوری چیرۆکی ئادەم و حەوا هابیل، قابیلی برای دەکوژێ یان بە پێچەوانەوە ئیدی لەسەر بەرژەوەندی بێ یان هەر هۆیەکی دی، گرنگ ئەوەیە شوناسی شەرئەنگیزی لە نێو یەکەم خانەوادەی مێژوو بوو بەپێ تێروانینی ئاینی و ئاین پەرەستان، ئەم شەرئەنگیزی یە ئەگەر سیمبولی ییش بێ ئەوە دەلالەتی خۆی هەیە، گوزارشت لەوە دەکا کە ژیان بە بێ شەرو شەرئەنگیزی گەشە ناکا و بەرێوە ناچێ ! کەچی فروید پێمان دەڵێ ئەوەی لەکاتی مناڵێ و کورپەیی دەمی تێر نەکراوە، لە قوناغی گەورەیی دا نیگەران و شەرئەنگیز ئەبێ یان دەڵێ شەرئەنگیزی جۆرێکە لە پەرچەکرداری خەفەی سێکسی، لە بەرانبەر ئەمەدا پەندیکی کوردی هەیە دەڵی (برسیەتی و هەژاری رەگی هاری پێوەیە!)
لای مارکسیش پیناسەی مێژوو بریتی یە لە ململانی چینایەتی، ململانیش جۆرێکە لە کایەی شەرئەنگیزی کە دەبینین لە ئاکامدا کۆمونیستە توندرەوەکان ئەوانەی بروایان بە دیکتاتۆریەتی پرولیتاریا هەیە، ئەوانەی لە دوگمی ئایدولوژی دەژێن و پێ یان وایە هەقیقەتی رەها لای ئەوانە لە ئەنجام دا دەبنە خاوەنی شوناسی شەرئەنگیز، خودی پروسەی شورشێش لەسەر فاکتەری شەرئەنگیزی کار دەکا ! ئیدی دەبنە جەمسەری دژ، بەو کەس و کۆمەڵ و گروپانە کە وەک ئەوان بیرناکەنەوە، شوناسی شەرئەنگیز ناتوانی بلورالیزمی (فرەیی) حزبی و ئاینی و کایەی دیموکراسیەت قبوڵ بکا!
دیارە چەند ناوەندو مەکۆیەک هەن ئیش لەسەر بەرهەمهێنانی شوناسی شەرئەنگیزی دەکەن لەوانە هەندێ قوتاتابخانەوە مەڵبەندەکانی فیرکردن، دەزگاکانی ئاینی وەک مزگەوت و کڵێسا و سیناگۆگ، میدیاو ماس میدیا، پەروەردەی حزبی، لێرەدا پێویستە سانسۆر و پیداچوونەوە هەبێ بە تێکرای مەنهەجی خوێندن بەتایبەتی وانەی مێژوو پەروەردەی ئاینی هەروا دەقە ئاینیەکان، لەم میانەدا مزگەوت و بانگخوازەکان هوشیار و وریا بکرێنەوە لە مەترسی شەرئەنگیزی هەندی دەقی ئاینی یا ئاراستەکردنیان بە شێوەیەکی ناوەندی لەلایەن وەزارەتی کاروباری ئاینی وڵاتەوە تا وەکو نەبنە مەکۆی سەرهەڵدانی بیری جیهادی و شوناسی شەرئەنگیزی، بە گیانی لێپرسراویەتی لە میدیا و ماس میدیا بابەتەکان بوروژێنرێ و قسەی لەسەر بکرێ، هەموو دیاردەیەک لە روانگەی هومانیزم و ئینسان دۆستیەوە شیبکرێتەوەو لێک بدریتەوە هەروا حزبەکانی ناسیونالیستی و کومونیستی و ئیسلامی یان هەر ئاینێکی دیکە بە گیانی ئاشتەوایی و مرۆڤ دۆستیەوە ئیش لەسەر شوناسەکان بکەن، لێرەدا پەندێکی عەرەبی هەیە رەنگە شیاو بێ بۆ روونکردنەوەی مەبەست (کل شیء ازداد عن حد انقلب ضد) بەواتای هەر شتێ لە رادەی خۆی بەدەر بوو، دەبێتە دژە و پێچەوانەکەی، بۆ نموونە شوناسی نەتەوایەتی تا ئەو رادەیە ئیشی لەسەر بکرێ کە هەر ئەندامێک بەرپرسیاریەتی دیاریکراوی هەبێ بەرانبەر بەو شوناسە بەڵام ئەگەر قوڵ کرایەوە لەسەر مەوداورەهەندە رەگەزپەرەستیەکانی ئیش کرا و خرایە خانەی دوژمنکارییەوە لەگەڵ نەتەوەکانی دیکە ئەوە سەرئەنجام شوناسی نەتەوایەتی دەبێتە شوناسێکی شەرئەنگیزی نەخوازراو سەبارەت بە شوناسی چینایەتیش هەمان شتە دەبێ کەڵبەکانی شەرئەنگیزی لێ داماڵدرێ، رۆژگاری ئەمرۆ زەمانی لودیەکان نییە، کرێکاران بچن کارخانەکان بشکێنن، ئەمرۆ تەکنولوژیا لەبەردەستی هەمووانە، هەموو ئەندامێکی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی کەڵکی لێ وەردەگرێ، هەر لە رێگای تەکنۆلۆژیاوە دەتوانی دیالۆک ساز بکەیت و بەشێوەیەکی یاسایی ئیش لەسەر قوڵ کردنەوەی لایەنی ئینسانی یاساکان بکرێ لەخزمەتی هەژاران و رەنجدەران و زەحمەتکێشان، بە قازانجی مافەکانی ئافرەتان، بەقازانجی ژینگە!
سەبارەت بە پەروەردەی حزبە ئیسلامیەکان چ لەسەر ئاستی جیهان یان کوردستان بە ئەزموون دەرکەوتووە، ئەمانە زۆر بە چری ئیش لەسەر زیندوکردنەوەو بەرزکردنەوەی شوناسی شەرئەنگیزی دەکەن، شوناسی کە ئەوانی دی قبوڵ نەبێ! لە ئاینەکانی تر تەنانەت مەزهەبیکی دیکەی خۆدی ئاینەکەی خۆی!
دەقەکانی ئاینی ئیسلام، لێرەدا ئاماژە بە ئایەتەکانی مەکە ناکەم کە لە دەورانی (تکوین) نووسراوەو نەرم و نیانە بەڵکو هەڵوەستەیەک لەسەر ئایەتەکانی مەدینە ئەکەم کە لەدەورانی (تمکین) دا نووسراوە، تێکرای کایەکردنی زمانەوانی یە لەسەر زیندوکردنەوەو دەرخستن و ناساندنی شوناسی شەرئەنگیزی !
ئەوە نەبێ هەر ئاینی ئیسلام وابێ، ئاینی مەسیحیش لەسەرەتا وابوو، دەورانی دادگاکانی پشکنین یەکێک لە دیاردە دزێوەکانی ئەم ئاینە بوو تەنانەت سەرەتا بە پرنسیپی چاو لەجێ چاو، دان لەجێ دان مامەڵەیان دەکرد بەڵام دواتر لە عەهدی نوێ کە ئینجیل نووسرایەوە، دەقە شەرئەنگیزەکانیان لێ لابرد هەر بۆ نموونە یەکی لەفەرموودەکانی مەسیح خرایە شوێن (ئەگەر لە گۆنای چەپیان دای لە وەڵام دا گۆنای راستی پێ بدە!) ئەم فەرموودەیە بەرهەمی نووسینی عەهدی نوێ یە! بەم شێوەیە پەیرەوانی ئاینی ئیسلام یان حزبە ئیسلامیەکان دەبێ ئاراستەی بیرکردنەوەیان بگۆرن نابێ ئەوەندە ئیش لەسەر جودا کردن و پێشاندانی تایبەتمەندی خۆیان بکەن بەڵکۆ دەبێ ئەو دەقانە بێننە پێشەوە کە خاڵی هاوبەش لە گەڵ تێکرای ئینسانەکان دووپات دەکاتەوە وەک ئەوەی ( ئەوەی نەفسێکی بێ تاوان بکوژی وەک ئەو وایە تێکرای مروڤایەتی کوشتبێ) دەبێ ئیش لەسەر لە بێژنگ دانی دەقەکان بکەن، ئەو دەقانەی زەمەن جێ هێشتوون وەلایەوە بنێن یان هەندێ دەق هەیە بەرهەمی ساتەوەختێکی میژووی دیاریکراو بووە دەبێ فەرامۆش بکرێ تەنانەت روجیە غارودی کە بوو بە ئیسلام وەک بروا بەڵام رەخنەی لە ئاینی ئیسلام گرت کە بەرهەمی میژوویی نیمچە دوورەگەی عەرەبە ناکری دەقەکانی بکرێتە لێکدانەوەی هەموو زەمان و زەمینەیەک!
حزبە ئیسلامیەکان دەبێ ئیش لەسەر ئەوە بکەن، ئاین جارێکی تر بە پێ گۆرانکاریەکان، بە پێ گیانی سەردەم خۆی پێناسە بکاتەوە، دەبێ ئیش لەسەر ئەوە بکەن پەروەردەی ئاینی شوناسی شەرئەنگیز بەرهەم نەهێنێ، شوناسێک کە هەردەم و هەمیشە ناکۆک بێت لەگەڵ ئەوانی دیکە، ئەوانی دی کە رەنگ و شێوازو ئاراستەی بیرکردنەوەیان جیاوازە! شارستانیەتی ئەمرۆ جێگای زیاد لە بیرکردنەوەیەک و خوێندنەوەیەک تیا ئەبێتەوە، هەر چۆن قوتابخانەی میتافیزیکی هەیە پاڵپشتی ئاینەکان و قەدەری غەیبی و هێزی نادیار دەکا و خوێندنەوەی خۆی هەیە بۆ دیاردە کۆمەڵایەتی و سروشتیەکان، ئەوا لە بەرانبەردا قوتابخانەی سیکۆلار و عەلمانی هەیە وەک ئاراستەیەک، وەک رێبازێکی بەرفراوان لە جیهان، ئەمرۆ خوێندنەوەو راڤە کردنی تایبەتی خۆی هەیە بۆ دیاردەکان، بۆ گۆرانکاریەکانی کۆمەڵگاو سروشت، بۆ دەسەڵاتی ئیفترازی باڵا کە زیاتر پشت بە زانست و لۆژیک دەبەستێ!
ئەمرۆ کۆمەڵگای مرۆڤایەتی لە قوناغێک دایە کە تیایدا هەقیقەت چەند دیوێکی هەیە، لە نێوان رەنگی رەش و سپی چەند رەنگێکی تر هەن، چەندین قوتابخانەی فەلسەفی و ئاینی جۆراوجۆر هەیە، دەبێ تێکرای ئەمانە لە چوارچێوەو بازنەی چەمکی ئازادی بیروباوەر و عەقیدە مامەڵەیان لەگەڵ بکرێ، پێشوازی لە دیوی هومانیستی و ئینسان دۆستیان بکرێ، لەهەمان کاتدا بەربەرچی ئەو خولیایانە بدرێتەوە کە ئازادی تاک پێشیل دەکەن، گیانی خۆسەپاندنیان تیایە، دەبێ هەر قوتابخانەیەکی فەلسەفی و ئاینی و حزبی شوناسی ئاشتی ئامێزی خۆیان پێشکەش بکەن تا وەکو ململانی نێو کۆمەڵگا ئاراستەیەکی نەرم و بە ئوقرەی هەبێ!
نابێ هیچ قوتابخانەیەکی فەلسەفی و ئاینی بەکردەوەو راستەوخۆ بیر لە نەفی کردنی ئەوانی دی بکاتەوە، بەڵکو رێزگرتنی بیروباوەری جیا، تیروانینی جیا، دیدی جیا پێویستە!
ئەگەر خاڵی هاوبەشی ئاشتی و ئینسان دۆستی لە نێوان شوناسە جیاوازەکان نەبێ ئەوە لە ئەنجامی بەریەککەوتنیان شوناسی کەسایەتی شەرئەنگیز پیک دەهێنێ! تەنانەت شەرئەنگیزی کۆمەڵایەتیش لێ دەکەوێتەوە وەک پەیگەی خوارتری ناکۆکیەکان! لیرەدا من باسی دیاردەی شوناسی شەرئەنگیزم کرد لە نێو شوناسە بەرچاوەکان، بە ئاشکرا چۆن کار لەیەک دەکەن، تارادەیەک خۆم لەقەرەی شیکردنەوەی (ئەگرەسیڤ) یان شەرئەنگیزی نەداوە، وەک پروسەیەکی ئەبستراک چۆن بەرزدەبێتەوە یان بەرزدەکرێتەوە بەشێوەیەکی ناراستەوخۆ لەلایەن کەس و ناوەندو دەسەڵاتەوە، پرسیارگەلێک وەکو ئاخۆ ئینسان موسەیرە یان موخەیرە! ئاخۆ ئەگرەسیڤی ژن زۆرترە یان هی پیاو و بۆ چی؟ بۆ نموونە بۆ چی هەڵگرانی نەخۆشی دەروونی شیزوفرینیا یان بێ پۆلار لەکاتی (مانیسک) هەڵچوونیاندا، شەرئەنگیزیان زۆر دەبێ بەرانبەر بە خۆد لەلایەک و کۆمەڵگا لەلایەکی دیکە، رۆڵی ئەدەبی تاوان و سینەما و یاری مناڵان لە بەرزکردنەوەی شەرئەنگیزی، تێکرای ئەمانە جێ دەهێڵم بۆ بابەتێکی تر و لەدەرفەتێکی دیکەدا!
هاورێ نەهرۆ / نەرویج
١٧ / ٦ /٢٠١٥
