هاوڕێ نەهرۆ
یان هەر وەک سیمۆن دی بۆڤوار لە پەرتوکی (رەگەزی دیگەر) یان جنسی دووەم باسی دواکەوتنی شوناسی ئافرەت دەکا لای هەندی کەس گوایا بۆ لایەنی بایلۆجی و سێکسی دەگەرێتەوە بۆ نموونە هەندێ پێیان وایە هێلکەی ئافرەت تەمبەڵەو لە حاڵەتی پاسیڤ دایە. بەڵام تۆی پیاو جوڵەی زیاترە، لە پروسەی موتربەکردن دا ئەوە تۆ وەکەیە دەچێ بۆ تروکاندنی هێلکەکە.
شوناسی دۆڕاوی ژن
سەرەتا دەبێ بپرسین کە بۆ چی ژن وەک پێگەو دەسەڵات بەدرێژایی میژوو دۆڕاوە؟ بۆ چی پەیگەی ژن بە درێژایی میژوو لە نێو ئاینەکان بە چاوێکی کەم و شەرانگیز سەیرکراوە؟ بۆ چی بە پێی ئاماری ٢٠١١ لە ١٩% نوێنەرانی پەرلەمانتاران لە جیهان ئافرەتن، ئەوانیش زۆربەیان لە وڵاتە ئەسکەندنافیەکانە.
بەپێی ئاماریکی دیکە لەساڵی ٢٠٠٨ رواندا تاکە وڵاتە کە لە ٥٦% نوێنەری پەرلەمانیان ژن بێ. بۆ چی تا ئێستا لە کوردستان بەپێ چەمکی کوتا مامەڵە لەگەڵ رێژەی ئافرەت دەکرێ لە هەڵبژاردن دا؟
لێرەدا روونترە لە بری ژن بڵێن مێ یەنە، بۆ چی تا ئێستا ئەندرو سەنترالیزم (نێرینەی سەنتراڵ) بەسەر جیهان دا زاڵە بەرانبەر بە گینو سەنتراڵ (مێ یەنەی سەنتراڵ)؟ بۆ چی تا ئێستا بزوتنەوەی فیمینیستی لە ئەوروپا بوون و چالاکی هەیە لە کاتێک دا دەبێ تێکرای مرۆڤایەتی داوای پەێرەوکردنی مافی مرۆڤ بکەن بەبێ جیاوازی رەگەزی، بۆ چی ئەم تایبەتمەندی یە.
گەرچی وەک ئینگلس لە پەرتوکی (بنەچەی خانەوادەو موڵکیەتی تایبەتی و دەوڵەت) ئاماژەی بۆ دەکا.
لەچەرخی بەردین دەسەڵات بەدەست ژنەوە بووە، ژن چەند پیاوێکی هیناوە! مناڵەکانیان بە نێو دایکیانەوە بانگ کراون تەنانەت بیرۆکەی دۆزینەوەی کشتوکاڵ بۆ بیری تیژی ژن دەگەرێتەوە، ژن لە ماڵەوە هەم مناڵی بە خێو دەکرد هەم کاری کشتوکاڵیی سەرەتایی دەکرد، پیاویش لەدەرەوە خەریکی راو و شکار بوو، بەڵام لەسەردەمی دۆزینەوەی ئاسن (میتاڵ) گاسن پەیدا بوو، کاری کشتوکاڵی گەشەی کردوو پێویستی بە هێزی مادی و فیزیکی زیاتر بوو کە ژن دەرەقەتی نەهات، بۆیە پیاو بەم کارە بەرهەمهێنەرە هەستاو ژنیش وەک بەخێوکەری مناڵ و کاری ماڵەوە پاشەکشەی کرد، ئینگلس دەڵێ دابەش بوونی کار یەکەم شکستی میژوویی رەگەزی مێ یە.
هەندێ بۆچوونی زانستی هەیە گوایا قەوارەی ئەقڵی ژن لە پیاو بچوکترە بەڵام هەر زانست ئەوەی دووپات کردۆتەوە کە پردی نێوان ئەقڵی راستی ئافرەت و ئەقڵی چەپێ لە هی پیاو بەرینترە بەو مانایەی ئەقڵی ئافرەت دەتوانی لە یەک کاتدا چەند ئیشێک پێکەوە ئەنجام بدا.
یان هەر وەک سیمۆن دی بۆڤوار لە پەرتوکی (رەگەزی دیگەر) یان جنسی دووەم باسی دواکەوتنی شوناسی ئافرەت دەکا لای هەندی کەس گوایا بۆ لایەنی بایلۆجی و سێکسی دەگەرێتەوە بۆ نموونە هەندێ پێیان وایە هێلکەی ئافرەت تەمبەڵەو لە حاڵەتی پاسیڤ دایە. بەڵام تۆی پیاو جوڵەی زیاترە، لە پروسەی موتربەکردن دا ئەوە تۆ وەکەیە دەچێ بۆ تروکاندنی هێلکەکە، هەندێکەش ئاماژە بە سایکۆلۆژیەتی ئافرەت دەکەن کە دەست پێشخەر نییەو و رۆڵی پێ کراو دەبینێ. کەچی لە هاوکێشەکەدا پیاو دەست پێشخەرو بکەرە. ئەمەش دیسان دەگەرێتەوە بۆ پەروەردەی ئاینی و کۆمەڵایەتی و شارستانی، رەنگە لە وڵاتانی پێشکەوتوو دا ئەم پروسەیە پێچەوانەکەی راست بێ، ئافرەتیان دەست پێشخەرەو خۆی بە بکەر دەزانێ. ئەگەر لەبارەی میژووی ئاین و خوداوەندەوە باس بکەین سەرەتا شوناسیان بێ لایەن بوو بەڵام دواتر خوداوەندی مێ یەنە سەری هەڵدا وەک عەشتار لای بابلیەکان (بیرۆکەی بە پیت) ئیزیس یش لای میسریەکان گوایا سیفەتی ئەم خوداوەندە دڵ سەخت و ڕاڕا بووە وەک سیفەتی هەندێ ئافرەت.
لێرەدا ئەگەر وەک گریمانی زانستی بەپێ یاسای ئۆمی کارەبایی ئیش لەسەر رەفتاری ئافرەت بکەین کە بۆ چی ڕا ڕایە. وەک ئاشکرایە لە یاسای ئۆم دا تەوژم بە واتای ڤۆڵتیەیە لەسەر بەرگەگرتن، ئەگەر وەک گریمان لەباتی تەوژم رەفتار دابنێن، لە جیاتی ڤۆڵتییەش خوێن دابنێن، بەرگەگرتنیش نیشانەی جەستەیە بێ، ئەوە لە کاتێ سوڕی خوێنی مانگانە لای ئافرەت رێژەی خوێن زیادو کەم دەکا هەر بۆیە ئاکام رەفتاریان لەو ماوەیە شپرزەیە بەڵام لای پیاو بە درێژایی زەمەن خوێن رێژەیەکی نەگۆرە.
ئەمە وەک گریمان لە نێوان یەکەی بایلۆژی و یەکەی کارەبایی جەستە. کەچی دواتر سەردەمی خوداوەندی دووانگی وەک نمایندەی هەردوو رەگەز هاتەکایەوە بۆ نموونە (ئیزیس و حوریس) لای میسرییەکان (عەشتروت و ئەدۆنیس) لای فینیقیەکان، بەڵام دواتر لای ئەفسانەی ئاشوری و ئەغریقیەکان وێنای سەرکەوتنی هێزی نێرینەیان نەخشاند لە نێو جیهانی سروشت دا. هەر بۆیە دواتریش پێناسەی خوداوەند لای ئاینە ئاسمانیەکانی شوناسێکی نێرینەیە، تەنانەت هەر سێ ئاینەکە کە دیالۆگ لەگەڵ بەندەکانیان دەکەن لە روانگەی زمانەوانی نێرینەوە لەگەڵیان دا دەدوێن.
لە دیالۆگی نێوان خوداوەندو بەندەکان شوناسی مێ یەنە ون کراوە. یان وەک پاشکۆ سەیر کراوە جگە لەم سەرنجە تەنانەت لە نێو دەقی ئایەتەکان دا، لە گەواهی دا دوو ئافرەت دەخرێتە بەرانبەر پیاوێکەوە، ئافرەت لە میرات دا بەشی کەمتری بەردەکەوێ. لە هەندێ شوێن دا ئاماژە بەوە کراوە کە ناقس عەقڵەو لە کاتێ نوێژ دا سروتی نوێژی ئاینی بەتاڵ دەکاتەوە.
لەراستی دا دەسەڵاتی دەقی ئاینەکان پرە لەتەوهین و نزم سەیرکردنی شوناسی مێ یەنە، دیارە من لێرەدا ئاماژە بە تێکرای وردەکاریەکان ناکەم.
لەسایەی ئاینی مەسیحی لەشەستەکانی ئەم سەدەیە لە وڵاتی نەرویج ئەو کچەی پاکیزەیی خۆی لەدەست بدایە، سزاکەی بەو شێوە بوو کە لە قەراغی ئاوی دەریا بە بەردێکەوە بەستویانەتەوەو لەکاتێ هەڵکشانی ئاوەکە پەیتا پەیتا قوربانیەکەی خنکاندووە، تەنانەت لە چیرۆکی میتافوری ئادەم و حەوا بە پێ زانیاری من تەنیا ناوی هابیل و قابیل هاتووە گەر چی خۆشکی یەکتر دەهێنن (لەراستی دا خۆشکی خۆیانە لە سکێکی تر) ئاماژە بە ناویان نەکراوە، دواتر قەدیس ئەمبراوز دەڵێ حەوا ئادەمی بەرەو تاوان بردووە، ئادەم حەوای نەبردووە، ئەوەی حەوا بەرەو تاوانی بردووە شایانی ئەوەیە وەکو بەرێزێک پێشوازی لێ بکرێ.
زۆر نووسەری دی لە گریک و ئەوروپا سەریان هەڵداوە کە بە چاوی نزم سەیری شوناسی ئافرەتیان کردووەو دەکەن بۆ نموونە فریدرێک نیتشە دەڵێ ئەگەر چووی بۆ لای ئافرەت قامچی یەک لەگەڵ خۆت بەرە یا قامچیەکەت بیر نەچێ وەک وێناکردنی سایکۆژیەتی ماسوشیی ئافرەت کە حەزی لە لێدانە ئاخۆ ئەمە چەند لەگەڵ دەرونشناسی مودێرن دێتەوە، بەرای من نیتشە لە روانگەی سادییەوە سەیری ئافرەتی کردووە یان فیتاغۆرس دەڵێ پرنسیپی خێر لە سیستەم و نورو پیاوەوە سەرهەڵئەدا، پرنسیپی شەرو خوڵقێنەری ئاشوب لە ئافرەت و تاریکی یەوە پەیدا ئەبێ.
نووسەرێکی دی بە ناوی هیبوناکس دەڵێ افرەت لە دوو رۆژدا خۆشی بە پیاو دەبەخشی یەکەم لەشەوی زاوابوون دا، دووەم لە ناشتنی لە گۆڕ دا.
لەلایەکی دیکەوە ئەرستۆ دەڵێ ئافرەت بۆیە ئافرەتە لەبەر ئەو نوقسانییەی کە تیایەتی هەر بۆیە لە ماڵەوە دەبێ پاشکۆی مێردەکەی بێ.
فەیلەسۆفێکیش وەک ئوغست کونت دەڵێ (مێ یەنە منداڵبوونەوەیەکی بەردەوامە)، (الطفولة الدائمة) ئەم منداڵبوونەوەی بایلۆژی یە بەرەو لاوازی فیکریی دەبا، تاکە رۆڵی ئەم گیانلەبەرە بە سۆزو هەڵچووە ژن بوون و ماڵەوەیە.
کەچی لە بەشی دووەمی پەرتوکەکەی دا پەیگەی ئافرەتی گەیاندە خوداوەند لەبەر ئەوەی کاریگەری خوشەویستی ئافرەتی لە سەر بوو! بۆیە نابێ بروا بە قسەی نووسران بکەین لە بەر ئەوەی لە ژێر کاریگەری زەمەنی دا دەقەکانیان دەنووسن.
بەلزاک و برۆدۆنیش کۆنەپەرەسترین رایان هەبوو سەبارەت بە شوناسی ئافرەت هەر بۆ نموونە بەلزاک دەڵێ چارەنووسی ئافرەت و تاکە سەرفرازی مێژوویی ئەوەیە پاڵ بە دڵێ پیاوەوە بنێ دڵێ بۆ لێ بدا.
برۆدۆنیش بە هۆی بنەچەی لادیی بوونیەوە دەیگوت ژن لە نێوان ئەم دوو حاڵەتە بەدەر نییە یان خوشەویستە یان ژنی ماڵەوەیە.
هەروا برۆدۆن هەوڵی دا پەیوەندی نێوان بزوتنەوەی ئافرەتان و سوسیالیزم ببچرێنێ.
وێرای دژایەتی کردنی ژن لە لایەن دەسەڵاتی ئاینی یەوە بەڵام شوناسی ژن لە مێژوودا ئەگەر بە رێژەیەکی کەمیش بێ شوێن دەستیان دیارە بۆ نموونە مەدام کوری کە خەڵکی پۆڵۆنیا بوو کە لە ساڵی ١٩٣٤ مرد خاوەنی تیئوری هەڵسوڕانی تیشکە، دوو جار خەڵاتی نوبڵی وەرگرت یەکەم لە بواری فیزیا دووەم لە بواری کیمیا شایانی باسە لە بواری کیمیا رەگەزی بۆڵۆنیوم و رادیۆمی دۆزییەوە. لە خۆشەویستی پۆڵۆنیا ناوی لەو رەگەزە کیمیاویە نا بۆلۆنیوم.
لە بواری ئەدەبیش دا ئەجاسا کریستی مان هەیە بەڵام جێگای داخە ئەویش چووە لە نێو شەرانگیزی و ئەگرەسیڤ و ئەدەبی تاوان دەنووسی، گەرچی ئەم بابەتە بەشیک بێ لە واقیع بەڵام پانتای خۆشەویستی لە یادەوەری ئافرەت بەرینترو زۆرترە، دەکرا رۆمانەکانی کریستی لایەنی رۆمانسی زاڵ بوایە.
تەنانەت لە بواری زمانیش ئافرەت جیاکراوەتەوە، ئێمە وەک میللەتی کورد تەنیا لە دیالیکتی بادینی ئیش لەسەر ئەو جوداییە کراوە، ئاخۆ لەبەر ئەوەیە واقیعی کۆمەڵایەتی بادینان دواکەوتووە یان دەسەڵاتی زاراوەی بادینی کۆنترە بۆیە بواری ئیش کردن لەسەر زمان و تایبەتمەندیەکانی بۆیان رەخساوە کەچی وەک دەبینین لە زاراوەی مۆکریانی و سۆرانی دا ئەم جیاکارییە رەگەزی یە نەکراوە ئاخۆ دەبێ لەبەر روانگەی پێشکەوتنیان بێ بۆ شوناسی ئافرەت یان مێژووی زاراوەکە تازەیەو بواری ئیش لەسەر کردن بۆی نەرەخساوە ئەوەش ئایندەو زەمەن وەڵامی ئەداتەوە.
٣٠ / ٦ / ٢٠١٥
