هاوڕێ نەهرۆ
ئەم درامایە گەرچی بە رواڵەت باسی خۆشەویستی دەکا بەڵام لە ناوەرۆک دا باسی کێشەی چینایەتی دەکا لە کۆمەڵگای تورکیا لە نێوان بازرگانی سەرمایەدار کە مەقسود و قارەمان نوێنەرایەتیان دەکەن هەروا چینی کرێکارو جووتیار کە ئەلیف نمایندگی یان دەکاو بۆتە جێ تەماحی هەردوو بازرگان کە ئەوەندە سەرمایەیان هەیە وەک گروپێکی مافیا مامەڵە لەگەڵ ڕاکێشانی ئەلیف دەکەن.
شوناسی تراژیدی
تراژیدی وشەیەکی یونانی یە بە مانا وشەیەکەی دەبێتە (گۆرانی بزن) لەبەر ئەوەی لە نێو سروتی ئاینی کۆنی گریگ دا بزن کراوەتە قوربانی.
تراژیدی بە پێچەوانەی کۆمیدی یە، ئەگەر کۆمیدی لوتکەی خۆشی و قاقای پێکەنین بێت ئەوە تراژیدی تروپکی ناخۆشی و کارەسات و غەم ئەنگیزییە.
بۆ نموونە مارکس دەڵی میژوو دووجار دووبارە ئەبێتەوە جارێک بە شێوەی کۆمیدی جارێکیش بە شێوەی تراژیدی. کەباسی شوناسی تراژیدی دەکرێ یەکسەر مێشکی مرۆڤ دەچێ بۆ لای ئەدەبیاتی یونان، بە تایبەتی لای ئیسخیلوس و سوفوکلیس کە نووسینەکانیان ئیش کردنە لە نێو تراژیدیا، تراژیدیای ئەفسانەکان، مەودای زەمەنی درامای تراژیدی لای گریکەکان رۆژێکە بە پێچەوانەی داستانەکان کە مەودای زەمەنی بەرفراوانیان هەیە.
ئێمە کە باسی شوناسی تراژیدی دەکەین، دەبێ سەرەتا باسی ئەو فەلسەفانە بکەین کە لەسەر تراژیدیای تاک و کۆمەڵگا ئیشیان کردووە هەروا باسی تراژیدیا بکەین لە نێو ئەدەب و ئاین و شوناسی تراژیدی ئافرەت.
هەر بۆ نموونە فەلسەفەی مارکسیزم ئیش کردنە لە نێو تراژیدیای شوناس کە حاڵەتی هەژاری و بەدبەختی یە لەلایەکی تر ئیش کردنە لەسەر تراژیدیای شوناس لای ئافرەت چ وەک لایەنە بایلۆژیەکە یان وەک لایەنە ئابوری و یاسایەکە، مارکس ئیش لەسەر شوناسی تراژیدی کرد بە شێوەیەکی کۆ، تەنانەت لەمەر ئافرەت دەیگووت دووجار شوناسی تراژیدیی هەیە یەکەم لە نێو خێزان، دووەم لە نێو کۆمەڵگا.
فەلسەفەی ئەکستانسیالیزمیش بە هەمان شێوە، ئیش کردنە لە سەر تراژیدیای شوناسی بە مرۆڤ بوون بە شێوەیەکی تاک، ئەکستانسیالیزم زیاتر رەهایی و ئازادی مرۆڤی بەلایەوە مەبەستە لە نێو زەمەن و ساتەوەختی هەنووکە.
مرۆڤ لە کۆمەڵگایەک بژێ زەمینەی سەرکەوتنی شورشی سوسیالیستی تیا نەبێ ناچارە پەنا بۆ چارەسەری تاکرەوی بەرێ! تاوەکو کۆتایی بە شوناسی تراژیدی خۆی بهێنێ. لە راستی دا ئەگەر بەشێوەیەکی ئەبستراک سەیری پروسەی یەکەی ژیان بکەین ئەوە هەمیشە بە شوناسی تراژیدی کۆتایی پێ دێ کە خۆی لە مەرگ و مردن بەرجەستە ئەکا.
ئەرستۆ کاتێ لە بواری تراژیدیا باسی یەکێتی زەمان و یەکێتی شوێن و یەکێتی رووداو دەکا ئەوە باسی یەکەی یادەوەری مرۆڤ دەکا، کە هەموو یەکەیەکی یادەوەری دەشێ هەڵگری شوناسی تراژیدی بێ لە ساتەوەختی ژیانی دا. بەڵام دواتر لە ئەدەبیاتی رۆژئاوا یەکێتی رووداویان شکاند هەر بۆ نموونە لای شکسپیرو ئیبسن درامای چەند لایەنی و ئاڵۆز سەری هەڵدا کە ئەویش ئیش کردنە لە نێو بواری سیاسی و کۆمەڵایەتی، دەشێ چەند فاکتەرێکی نهێنی و ئاشکرا کار لەسەر ئەنجامی رووداوێک بکەن، ئەگەر لە بواری ئەدەب نموونەیەک بهێنینەوە ئەوە پەرتوکی ئازارچێشتووانی سەر زەمین (المعذبون في الارض) هی نووسەری میسری تاهە حوسەینە ( ١٨٨/١٩٧٣) کە باشترین بەڵگەیە لەسەر شوناسی تراژیدیا، ئەم پەرتوکەی تاهە حوسەین بریتی یە لە ١١ چێرۆک هەر دەڵێی وەک نمایندەی یازدە ئەستێرەکە نووسراوە هەر وەک ئەفلاتون دەڵێ هەموو شتێکی ژیان وێنەی ئەسلەکەیەتی لە ئاسمان. گەرچی من پوختەیەک لەسەری خۆێندۆمەتەوە بەڵام باسی چلەکانی سەدەی بیستەمی وڵاتی میسر دەکا کە چۆن هەژاری و نەخۆشی و پەتا رووی تێکردووە، باسی قەدەری تراژیدی ئینسانەکان دەکا لەو سەردەمە.
هەروا بەم نزیکانەش ٣٤ ئەلقەی زنجیرە درامای تورکیم بینی بە ناوی (رۆژی نووسینی قەدەرم) زۆر بە روونی ئەم درامایە ئیش لەسەر شوناسی تراژیدی دەکا، دیارە دراماکە سەرەتا لە گوندێکی تورکیا دەست پێ ئەکا بە ناوی خەتای، باس لە خێزانێک دەکا کە دوو کچ یان هەیە، کابرایەک بە ناوی مەقسود حەز لە کچە گەورەکەیان دەکا بە ناوی ئەلیف کەچی ئەلیف مەقسودی خۆش ناوێ، مەقسود باوکی ئەلیف کە ئارەق خۆرە ئەخاتە ژێر قەرزەوە تا گوشار بخاتە سەر کچەکەی و شوی پێ بکا، رۆژێ لە ئەنجامی فشار هینان و کێشمەکێش دایکی ئەلیف مێردەکەی بە بەرد دەکوژێ کە باوکی ئەلیفە هەر بۆیە دایکی ئەلیف دەکەوێتە زیندانەوە، سەحنەی دراماکەش دەکەوێتە ئەستانبول، ئەلیف و خۆشکە بچوکەکەی کە ناوی نازڵی یە ماوەیەک سەرگەردان دەبن، لەم ماوەیەدا نازڵی کە نەخۆشی دڵی هەیە دەکەوێتە نەخۆشخانە لە ئاکامدا لە رێگای ناسیاوێکەوە ئەلیف دەبێتە کەنیز لە ماڵێکی دەوڵەمەند، ئەم ماڵە کورێکیان هەیە بە ناوی قارەمان و ژنی هیناوە بەڵام لەبەر رووداوێک مناڵیان نابێ هەر بۆیە دایکی قارەمان پێشنیاری بە کرێ گرتنی منداڵدانی ئەلیف دەخەنە بەردەمی بە رانبەر بە دابین کردنی ئایندەی بەڵام دواتر دەرئەکەوێ کە ژنی قارەمان هیلکەی نەبووە بۆیە تۆی قارەمان لەگەڵ هیلکەی ئەلیف لە منداڵدانی ئەلیف دایە! ئەلیف بۆیە رازی دەبێ ئەم کارە بکا هەتا دایکی لە زیندان ئازاد بکا لەلایەک و لەلایەکی دی نازڵی خۆشکی کە نەخۆشە چاک بکاتەوە بەڵام بە پێ رۆژگار قارەمان حەز لە ئەلیف دەکا ئەنجام ژنە کۆنەکەی خۆی تەڵاق ئەدا ئەلیف مارە دەکاو مناڵیکیان دەبێ بە ناوی (توبراک) دوایی زڕ برایەکی ئەلیف لە دایکێکی ترە پەیدا دەبێ دەێەوێ توڵەی باوکی کوژراوی بەبەرد، لە دایکی ئەلیف و ئەلیف و خۆشکەکەی بکاتەوە هەر بۆیە تەقە لە ئەلیف دەکاو ئەو ئۆتۆمبیلەکەی کە ئەلیف تیایە دەکەوێتە ناو دەریاوە بەڵام لەم کاتە مەقسود کە پێشتر حەزی لێ بووەو بە درێژایی دراماکە هەوڵی بۆ ئەدا، ئەلیف رزگار دەکاو لە ژێر ناویکی ساختە هەوڵی چارەسەرکردنی ئەدا، لەبەر ئەوەی ئەلیف لە ئەنجامی رووداوەکە دووچاری ئیفلیجی کاتی ئەبێ لەم بەینەدا لە ماوەی دیارنەمانی ئەلیف لەبەرچاوی قارەمان، لەبەر ئەوەی قارەمان پێ وایە ئەلیف خنکاوە گەرچی هەستی شەشەمی بەردەوام پێ دەڵێ ئەلیف نەمردووە. بەڵام قارەمان لە ژێر فشاری باوکی لەگەڵ ژنە کۆنەکەی ئاشت دەبێتەوە، بە شێوەیەکی پەرجوو ئاسا ژنەکەی کچێکی ئەبێ! لە کۆتایی دا کە ئەلیف دەزانی قارەمان دوای دیار نەمانی ئەو ژنی هیناوە بۆیە بریار ئەدا مێرد بە مەقسود بکا بەڵام بە شێوەیەک لە شێوەکان دڵی هەر لای قارەمانە، قارەمانیش گەرچی لەگەڵ ژنەکەی ئاشت بۆتەوە بەڵام ئاشت بوونەوەیەکی رواڵەتی یەو لە دڵەوە هەر ئەلیفی خۆش دەوێ! لەو میانە نازڵی کە خۆشکی بچوکی ئەلیفە دەیەوێ توپراکی کوری ئەلیف برفێنێ بەڵام لە ماڵی قارەمان لەئەنجامی کێشمەکێش لە نهومی دووەم دەکەوێتە خوارەوەو دەمرێ.
ئەم درامایە گەرچی بە رواڵەت باسی خۆشەویستی دەکا بەڵام لە ناوەرۆک دا باسی کێشەی چینایەتی دەکا لە کۆمەڵگای تورکیا لە نێوان بازرگانی سەرمایەدار کە مەقسود و قارەمان نوێنەرایەتیان دەکەن هەروا چینی کرێکارو جووتیار کە ئەلیف نمایندگی یان دەکاو بۆتە جێ تەماحی هەردوو بازرگان کە ئەوەندە سەرمایەیان هەیە وەک گروپێکی مافیا مامەڵە لەگەڵ ڕاکێشانی ئەلیف دەکەن.
هەرچەند من پێم وایە ئەم درامایە ئیش لەسەر خۆشەویستی نێوان بازرگانی سەرمایەدارو چینی کرێکارو جووتیار دەکا هەر بۆیە بازرگانەکان رکەبەریانە لەسەر هێزی ماددی و فیزیکی چینی کرێکار کە ئەویش لە کەسایەتی ئەلیف دا بەرجەستە بووە. ئەلیفیش بوەتە قوربانی ئەم رکەبەرایەتی یەو دڵنیا نییە کامەیان زۆرتر خۆشی ئەوێ.
پێم باش بوو ئەم نموونەیە بهێنمەوە تا شوناسی تراژیدی لە نێو ئەو درامایە ئاشکرا بکەین کە ئەویش ئەلیف و خێزانی ئەلیفە، بە درێژایی میژووش جەنگ هۆکارێکی سەرەکی بووە بۆ هینانەپێشی شوناسی تراژیدی، شایانی باسە جەنگی جیهانی یەکەم و دووەم شوناسی تراژیدیان لکاند بە هەندێ ناوی نەتەوەوە لەوانە جینوسایدی ئەرمەنەکان لە تورکیا هەروا تاوانی هۆلۆکۆست کە دژ بە جووەکان ئەنجام درا هەروا لێدانی هیروشیماو ناکازاکی لە یابان! کەواتە ئەرمەن و جوولەکەو یابانیەکان هەڵگری شوناسی تراژیدین کە لەمیانەی جەنگ پێیان بەخشراوە، سەبارەت بە میللەتی کوردیش لە دوا چارەکەی سەدەی بیستەم کەوتە بەر شاڵاوی ئەنفال وبە چەکی کیمیاوی لە هەلەبجە درا، لە ئەنجامی ئەم دوو تاوانە کوردیش بوو بە هەڵگری شوناسی تراژیدی، تراژیدیا ئەم تاوانانە لە دراماو زنجیرەی کوردی رەنگی داوەتەوە، درامای گەرمیان و کویستان یەکی بوو لەو درامانە کە لە نێو شوناسی تراژیدی میللەتی کورد ئیشی دەکرد.
سەبارەت بە شوناسی تراژیدی لە نێو ئاینی ئیسلام بە تایبەت مەزهەبی شیعە، زۆر سروت بەدی دەکەین کە هەڵگری ئەم شوناسەیە، بۆ نموونە تراژیدیای ئیمام حوسەین لە رۆژانی موحەرەم و عاشورادا کە موریدەکانیان بە دەست و زنجیرو قامە لە خۆیان ئەدەن، یان لە کاتێ بە جێ گەیاندنی بە پێ رۆیشتن بۆ کەربەلاو نەجەف کە بە عەرەبی پێ دەڵێن (مشایە) من قسەم لەگەڵ دەرونشناسانی ئاتیئیستی ئاینی کردووە گوایا ئەم سروتانە جگە لە مەودا ئاینی یەکەی مەودای کۆمەڵایەتی و فیزیکی هەیە هەر بۆ نموونە کاتێ بە زنجیر (میتاڵ) لە جەستە دەدرێ ئەوە شەرانگیزی جەستە بەتاڵ دەبێتەوە، کاتێ لە رێگای قامەوە خوێن لەسەر دەرئەهێنرێ ئەوە بە هەمان شێوە شوحنەی شەرانگیزی جەستە کەم دەبێتەوە گوایا ئەم ئەزموونە لە رووی زانستی یەوە سەڵمێندراوە، دواتر هەر کەس و یادەوەرییەک لە نێو ئەم کایە ماسوشیەدا بۆ خەم و ئازاری خۆی دەگرێ تەنانەت خەم و ئازارە تایبەتیەکان یەک دەخرێ لە نێو شوناسێکی تراژیدیای بە کۆمەڵ ئاوێتە دەکرێ. کەواتە لێرە ئەفسانەی ئیمام حوسەین تەوزیف کراوە بۆ لایەنێکی کۆمەڵایەتی و جەستەیی کە ئەویش دەرکردن و بەتاڵ کردنی شەرانگیزیە لە جەستەی تاکەکان. کە بە درێژای رۆژگار کەڵەکە دەکا. تەنانەت سروتی بە پێ رویشتن، کاتی خۆی من چێرۆکێکی کوردیم خوێندۆتەوە سەبارەت بە خۆکوشتن گوایا زەلامێک دەیەوێ خۆی بکوژی دونیادیتەیەک تووشی دەبێ و پێ دەڵێ پێش ئەوەی خۆت بکوژی بە درێژایی کیلومەتری ڕا بکە دواتر خۆت بکوژە. بەڵام کابرای رەشبین هەموو جارێ کە دەیەوێ خۆی بکوژی ئامۆژگاری دونیادیتەکە دووبارە دەکاتەوە ئەنجام واز لە بیرۆکەی خۆکوشتن دێنێ. کەواتە ماندووکردنی جەستە ئەگرەسیڤی نەخوازراو ناهێڵێ.
لێرەدا من ئیش لەسەر شوناسی تراژیدیا ئەکەم لای مەزهەبی شیعە و لێکدانەوەی خۆم دەخەمە روو، ئەمە ئەوە ناگەیەنی من هەڵویستم چۆنە سەبارەت بەم سروتە کە زۆر جار بە شێوەیەکی توندرەوانەو کوێرانە بەرێوە دەچێ.
سەبارەت بە شوناسی تراژیدی ئافرەت و بوونی شەرانگیزی لایان گوایا لەبەر ئەوەیە یەکەی بایلۆژی مێ یەنە هەڵگری (صبغیات)ی جنسی ئێکس و ئێکسە تەنانەت لای هەندی رووەگ وەک (الجنکة) و وردە گیانلەبەرانی دی بوونی هەیە! کاتێ یەکەی جەستە دوو (صبغة)ی جنسی لەیەک جۆردا هەڵدەگرێ ئاکام بەڵانسی تیا نابێ و دەبێیتە هۆی سەرچاوەی شەرانگیزی سروشتی.
بوونی سوڕی خوێنی مانگانە لای ئەو یەکە بایلۆژیانە وەک یاسایەکی لۆژیکی سروشتە بۆ دەرکردنی شوناسی شەرانگیزی لای ئەو بوونەوەرانە.
لێرەدا وەک گریمان باس لە شوناسی تراژیدی یەکەی بایلۆژی مێ یەنەو بوونی ئەگەرسیڤ لە جەستەیا دەکەم، ئەمە ئەوە ناگەیەنێ کە ئێمە تیروانینمان کۆنەپەرستانەیە سەبارەت بە ئافرەت وەک نێوەی کۆمەڵگا.
٩ / ٧ /٢٠١٥
