وتارەکان

و: م. محمد غەفور

پێکهاتەشکانی دەق

رۆجەر وێبستەر
و: م. محمد غەفور

تیۆردانەری فرەنسە جاك دێریدا دادەنرێت بەدامەزرێنەری سەرەكی بزاوتی ناسراو بە پێكهاتە شكانی. لە بونیادو زناك‎و یاری لەگوتارەكانی زانستە مرۆییەكاندا-1966) ئەوە دەردەخات كە لە زانستی رۆژئاوادا فۆرمەكانی فەلسەفەی زانین بەدەوری سەنتەرێكدا بونیاد دەنرێن وە ئەم پرۆسێسی بونیادنانە بەشێوەیەكی ئاسایی خودی خۆی جێگای سەرنج نیە: بەسروشتی بووە. گوتار یا زانین بەشێوەیەكی باو دەگەڕێتەوە بۆ سەنتەرێك بۆ (خاڵێكی ئامادەبوون، بنەڕەتێكی جێگیر)(1) ئەركی ئەم سەنتەرە بەپێ‌ی دێریدا دوانەییە. سەنتەرێكی كارایی پێكدێنێ‌و رێگە بۆ زانین خۆشدەكات بۆ ئەوەی بەدەوری راستیەكی تایبەت رێكبخرێت‎و ئاشكراكردنی ئەوەی كە خۆی وەكو رەها دەنوێنێ‌: رێسایەك كە رێگا رەخنەگرە تەقلیدیەكان بۆ دەقە ئەدەبیەكان زۆر جار جەخت دەكاتە سەر ئەوەی كە داوا دەكات ببێت بەتەفسیری پرسیار هەڵنەگر، هەروەكو لەشێوەكانی تری گوتاردا دەبینرێت وەكو حوكمی یاساییو تشخیصی پزیشكی. هەروەها بەشێوەیەكی زۆر كاریگەر ئەركی سنوردانان یا جێگركردنی سنوری ماناكان‎و سنورڕێژكردنی ئەو رێگایانەی كە دەقێك یا بواری زانینی لێ‌ وەدەرك دەكرێ‌ لەئەستۆ دەگرێ‌، بۆ ئەوەی هەر زیاد بونێكی خێراو سەربەستی یاری مانا نەهێڵرێت. مانا دەخرێتە سیستەمی زانینەوە بۆ ئەوەی گوتارێك حەقیقەتەكەی خۆی پێك بێنێ‌ یا ڕەوا بكات، وە ئەو رێگایانەی كە ئەمەی لێ‌وە دەخرێنە بەردەست نەكرێنە جێگای سەرنج. گەشەكردنی ئەوەی كە بە دیسپلین (نڤام)ەكانی ئەكادیمی ناسراون خەسڵەتێكی گرنگی ئەو پرۆسێسە مێژووییەیە كە ژمارەیەك بواری ناسەربەخۆ بەشێوەیەكی رێژەی سەربەخۆو پشت بەخۆبوون. لەبەر ئەوە حەقیقەتە ئەدەبییەكان بەجیا هەڵئەسەنگێنران لەسەر بنەمای ئەو رێسا رەخنەگرە ئەدەبیانەی كە لەتوانایاندایە پێ‌ناسەی (صادقیەت) بكەن‎و هەڵیشی سەنگێنن. 

بەهەمان شێوە حەقیقەتی مێژویش بینادەكرێت بەهۆی ئەو رێسایانەوە كە لەلایەن فەیلەسوفەكانی مێژووەوە دیاری دەكرێن، بەم شێوەیە زانین خۆی رەوا دەكات. لەراستیدا یەك خەسڵەتی زمان‎و زانین سروشتی گێژوتنەكەیانە وتنی هەمان شت ئەگەر تاڕادەیەك بەمەبەستی جیاشبێت. ئەمە پێشنیاری ئەوە ناكات كە بوارە ناجێگیرەكان ئەرك لەئەستۆ دەگرن بەتەواوی بەشێوەیەكی سەربەخۆ لەهەر یەكێكی تر (وەپێشنیاری ئەوەش ناكات) كە بەشێوەیەكی هەمەلایەنە هەڵاوێردەرن. بۆ نمونە تایبەتمەندیەكانی مێژوو هەندێ‌ جار بەكاردەهێنرێن بۆ جەخت كردن لەسەر دراسەی ئەدەبی بەپێی نمونەكەی درێریدا دیسپلینەكان فۆرمە هەمەكییە وێكچووەكانی بونیادكاری دەكەن بەهاوبەش بۆ ئەوەی فۆرمەكانی زانین هاوبەشبێت ئەگەر نا ناوەرۆكەكانیان، بەشێوەیەكی تر لێرەدا جۆرێك پشت بەستن بەخۆ هەیە سەبارەت بەزانین هەروەكو لەبەشە تایبەتیەكانیدا پۆلێندەكرێت.

لای درێدا رەگەزی گرنگی ئەم پرۆسێسە ئەوەیە كە زاراوەی لۆگۆسێنتریزم (logocentrism) بەكاردەهێنێ‌، كە بریتیە لەبەیەكەوەبەستنی لۆگۆ (logo)ی یۆنانی بەمانای زمان هەروەها بەمانای لۆجیك‎و عەقڵیش دێت وە ئەمە لەكەلتوری رۆژئاوادا وەكو سەنتەر یان جەوهەرە بۆ ماناو زانین. زمان رێگامان پێ‌ دەدات بەنزیكەی بۆ بیناكردنی ناكۆتا سەنتەرگەلی مانا لەبەئاگای ناسنامەی تاكی خۆمانەوە بۆ سەنتەرگەلی دەستەجەمعەی زیاتری نەتەوەیی. بۆ نمونە ئەدەبی ئینگلیزی جەوهەری بیناكردنی ئەفسانەی ئینگلیزیو سەنتەری ناسنامەی كەلتوری وڵاتەكەیە. ئاینی رۆژئاوا بە سەنتەری بیرۆكەی خودا دادەنرێت لەگەڵا ژمارەیەك لقە سەنتەر كە ئەركی هێشتنەوەی دوا سەنتەری بوون یا ئامادەبون لەئەستۆ دەگرن. لەكاتێكدا سەنتەرێك پرسیاری لەسەر ئەكرێ‌ یان دەگۆڕدرێ‌ ئەوا لەبەرامبەردا سەنتەرێكی نوێ‌ بینا دەكرێت. هەروەكو پێناسەكردنەوەی دەروون لەلایەن فرۆیدەوە كە لەئاكامدا چەمكی نەست جێگەی نمونەی تەقلیدی عەقڵاو هۆش دەگرێتەوە. وا دەردەكەوێت كە بیركردنەوەو قسەكردن یا نوسین مەحاڵبێت بەبێ‌ هەبوونی هەندێ‌ جۆری سەنتەریزمی ناوەكی لەگوتارەكەماندا، زمان بەشێوەیەكی مێژووی دەستەڵاتی ئامادەبوونی پێ‌بەخشراوە: دێریدا ئەوە روون دەكاتەوە كە بەرزنرخاندنی ئاخاوتن بەسەر وشەی نوسراو (نوسین) لەلایەن ئەفلاتۆنەوە رێگەیەكە بۆ بەخشینی باوەڕپێكراوێتی (موپوقیەت) بەزمان‎و جێگربوونی لەلای قسەكەرێكی تاك، بەم شێوەیە زمان بنەڕەتی ئەوەی لەهەر ساتەوەختێكی تایبەتدا بەمانایەكی تایبەتی پێدەدرێت(2). بەهەمان شێوە بەسەرزمانی نوسینیشدا جێ‌بەجێ‌ كرا بەڕاڤەكردنی دەقەكان بەشێوەیەكی بەرفراوان لەسەر بنەمای نیازەكانی نوسەرو دۆزینەوەی شوێنی نوسین لەتۆرەكان یا لەچوارچێوەكانی مەرجەعدا كە لەهەوڵی مانەوەی ماناكانیاندان لەجێگای خۆیدا. دێریدا پێشنیار دەكات كە مانا لە حەقیقەتدا تاك‎و جێگیر نین بەڵكو بەبەردەوامی لەزیادبوون‎و گۆڕاندان جا ئەگەر لەزمانی ئاخاوتندا بێ‌ یا لەنوسیندا. بۆیە (دێریدا) زاراوەی پەرتبوون بۆ ئەم پەرشو بڵاویو هاتوچونەی ماناكان بەكاردێنێ‌ كە لەهەر جۆرێكی دەقەوە دێنە ئاراوە.

دێریدا زاراوەی (جیاوازی) بەمانا فەرەنسیەكەی بەكاردەهێنێ‌ بۆ وێناكردنی چۆنیەتی كاركردنی ماناو بناغەدانانی پرۆژێكتی پێكهاتەشكانی. سەرەتا جیاوازی (Differance) (لای دێریدا) بەجیاوازی (difference) لە سیستەمی جیاوازیەكانەوە كەتێڕوانینی سۆسیۆیە بۆ زمان داڕێژراوە، وەردەگێڕێت. بەپێی سیستەمی جیاوازیەكان ئێمە دەتوانین وشەكان‎و مانا پەیوەندیدارەكانیان جیابكەینەوە بەهۆی سیستەمی جیاوازیە دەنگیەكانەوەو تێگەیشتن لەوەی كە شتێك شتێكی تر نیە. لەبەر ئەوە (dog) (سەگ) (hog) (بەراز) (bag) نیە. لای سۆسێو پەیوەندی نێوان دال‎و مەدلول جێگیرە (لەبەر ئەوە) سیستەمی جیاوازیە فۆنەتیكیو سیمانتیكیەكان بەڕێگەیەكی رێك‎و بێ‌ كێشە ئامێز كاریان كردووە. بەڵام لای دێریدا زۆر كێشە ئامێزە: مانا هەمیشە لەبارێكی ناجێگیرو ناكۆك دایە. لەكاتێكدا ئێمە بیر لەسەگ (dog) دەكەینەوە بیر لەوەش دەكەینەوە كەونیە: پشیلەیەك، بەرازێك‎و چیو چی نیە. بەشێوەیەكی تر لەكاتێكدا ئێمە هەوڵا ئەدەین مانایەك جێگركەین، هەندێ‌ شتی تاك‎و ایجابی بنوێنێت بەبێ‌ دەنگی یا بەنەفیكردنی ئەو فیگەرە یا مانا دژ یا جیاوازانە كە دەخرێنە بەرامبەر، دەستەبەردەبێت. بیرۆكەی (باش) مان نیە بەبێ‌ دژەكەی (خراپ) وە بیرۆكەی (پیاو)و (پیاوەتی)مان نیە بەبێ‌ (ژن)و (ژنێتی).

بەشێوەیەكی راستر مانایەك یا بەهایەكی تایبەتی دەردەبڕرێت بەڵام گرنگتر رووبەرەكانی جیاوازیەكە دەوری دەدەن. بەم رێگەیە، دێریدا ئەوە رون دەكاتەوە كە دەقەكان سەبارەت بەوانەن كەوا دەردەكەوێت سەبارەت بەوان نەبێت وە (دێریدا) بۆ خاڵە لاوازەكان دەگەڕێت یاخود بۆ تێكشكاندنی شوێنی دەرخستنی ئەوی دی كە دەق پەردەپۆشی دەكا. 

لێرەدا كە پاركی مانسفیدڵد (ی جەین ئۆستن) بەنمونە وەردەگرین تێبینی ئەوە دەكەین كە ئارەزووی جنسی بەڕاشكاوی ناوناهێنرێت هەرچەندە هەڕەشەیەكی بەردەوامە بۆسەر جۆری یاسا كۆمەڵیو پەیوەندیە خێزانیەكان كە بەرێگەیەكی ئەخلاقیو نۆماڵی بینادەكرێت. بەڵام ئەو دیمەنەی كە فانی (fanny) دادەنیشێت لەدەرەوەی دەروازەكانی چونە ناو ئەو بێشەڵانە كە كارەكتەرەكانی تر دزەیان كردۆتە ناوی وادەردەكەوێت كە بزوێنەری ئەگەری ئارەزووی جنسی بێت.

كاروباری جنسییەكان تاپۆ یەكن، بابەتێكی دەرنەبڕێنەرە لەدەقدا وە زۆر بەكورتی ناو ئەهێنرێت بەڵام زۆر گرنگن بۆ ئەوەی یاسای ئەخلاقی لەجێ‌ی خۆیدا بمێنێتەوە. بەشێوەیەك بابەتی (پاركی مانسفیلد) ئەوەندەی نائەخلاقیەتە ئەوەندەش ئەخلاقیەتە.

بەڵام نائەخلاقی بەناونەهێنراویو بێ‌ دەنگی دەمێنێتەوە بەمەش زمان‎و هەڵسوكەوتی ئەخلاقیەت دیاری دەكرێت. دێریدا زاراوەی ئاپۆریا (aporia) بۆ جۆری ئەم تێكشكاندنە كە ئەوی دی مانا دەردەخات، بەكاردەهێنێ‌: لەیۆنانیدا (دەبڵا) یا (ئاڵۆزی)یە. دێریدا ئەوە دەردەخات كە هەندێ‌ دەق (ئەوی دی) یەكانیان ئاشكرا دەكەن‎و ئەو رێگایانەی كە مانای تێدا بینادەكرێت‎و بە سەنتەر دەكرێت بەشێوەیەكی خود هوشیاری بەهۆی ئەو (تناقچه) خۆرسكییانەوە كە لەسەری بەندن روون دەبێتەوە ئەمە حاڵەتێكی تایبەتە بە دەقە ئەدەبیە تایبەتەكانەوە كە نەك تەنها مانا دادەنێن بەڵكو ئەو رێگایانەش كە مانای تێدا بە بەرهەم دەهێنرێن ئەمەش لەفۆرمەكانی تری گوتار ناچێت.

مانایەكی تری جیاوازی لای دێریدا (دواخستنە) كە لە (differer)ی فەرەنسیەوە هاتووە كە بە مانای (دوابخرێت) هەروەها (جیابكرێتەوە) دێت. ئەو بیرۆكەی كە مانا لەكۆتای نایە، بەتەواوی نایەتەدی بەڵكو هەمیشە لەپشت ئێمەوە دوادەخرێت، دیاری دەكرێت لێرەدا. وشەكان بەوشەكانی تر هەروەها ئەمانەش لەبەرامبەردا بەوشەكانی تر پێناسە دەكرێت لەبەر ئەوە ئێمە ناگەین بەمانای تەواو بەدی هاتوو نادواخەری. ئەمە تاڕادەیەك وەكو یاری كردنی لویس كارۆڵە بەمانای مانا لە (Alices‌ Adventure in wonderland)دا:

لەكاتێكدا مارچ هار بەئەلایس دەڵێت (پێویستە بڵێی مەبەستت چییە) وە ئەویش وەڵام دەداتەوە (مەبەستم لەوەیە كە دەیڵێم، خۆت ئەزانی ئەمەش هەمان شتە) بۆ ئەمە هارتەر وەڵام دەداتەوە (تەنها تۆزێكیش هەمان شت نیە) لەراستیدا ئەلایس لەهەوڵداندا بۆ دەست گرتن بەسەرزماندا زنجیرەیەكی مانا كۆنترۆڵنەكرێنەرو زۆربووەكان دەبزوێنێ‌. ماناكان دەستیان بەسەردا ناگیرێ‌: بە هۆی زۆر سروشتییەكەیەوە مانا هەمیشە دەشێ‌ بەهەندێ‌ ئاراستەی تردا بڕوات زیاتر لەوەی كە بەشێوەیەكی چاوەڕوانكراو بۆی دادەنرێت‎و بەردەوامی پێ‌ دەدرێت. دووبارە پێ‌ دەچێ‌ دەقە ئەدەبیەكان بەخود ئاگاییەوە ئەمە بەكاربهێنن بۆ ئەوەی حاڵەتی هەبوونی زیاتر لەمانایەك‎و هەتا ئاستە زیاتر ئاڵۆزەكانی ماناش دەربكەوێت لەدەقدا. دێریدا گرنگی تایبەت بەنوسینی جۆیس دەدات بەتایبەتی لەبەشەكانی (رۆمانی) (یولیسیس)و (بەئاگا هاتنەوەی فینگن) كە وا دەردەكەوێت ماتە ووزە لەماندا بەرەڵا بكرێت تا ئەو رادەی جێگای وێناكردنە. ناكۆتا داسەپان دارژانی زمان‎و مانا لەدوایدا بریتیە لەتەقینەوەی تەواوی یاری مانا كە بەشێوەیەكی نۆرماڵی كۆنترۆڵ كراوەو دەستی بەسەر داگیراوە لەگوتاری تەقلیدیدا، وەكو ئەوەی ماتە وزە لە ئەتۆمەكانی گەردیلە زمانەوانیەكاندا دۆزرابێتنەوە. مەودای پەیوەندیەكان كە بەهۆی یەك رستەوە پەیدا دەبن هەندێ‌ شت لەم بارەوە روون دەكەنەوە بەتایبەتی ئەگەر ئێمە ئەو دێڕە كراوەو داخراوانەی نۆڤل وەربگرین كە یەكانگیر دەبن بۆ پێك هێنانی یەكەیەكی سینتاكتیكی. وە بەم شێوەیە رێسایەكی داخراو پێشنیار دەكات كە لێرەدا هیچ كۆتاییەك نیە بۆ ئیبدال (permufations)ەكانی ماناكە بكرێن بەهۆكار لەزمان‎و هۆشدا. وەكو ئەو دەقەی كە بەشێوەیەكی ناكۆتا بەردەوام دەبێت لەدەست پێ‌كردندا كۆتاییەو لەكۆتایدا دەست پێ‌كردنە تێڕوانینێكی لەم جۆرە پرسیارگەلێكی گرنگ دەوروژێنێ‌ سەبارەت بە سروشتی رەخنەگەریو تەفسیركردن. بیرۆكەی دۆزینەوەی تەفسیرێكی راست‎و پرسیار هەڵنەگر بەدوو رێگە لاوازتر دەكرێت. یەكەم لەبەر ئەوەی زمان كە پێكهێنەری دەقە لەكۆتای نایەو كۆنترۆڵ ناكرێت بەڵكو هەمیشە پڕ دەبێت لەمانای جیاواز: زمان موعەرەزە بۆ پەرتبوون (dissemination) هەرچەندە لەوانەیە زۆر لەدامەزراوەكان هەوڵبدەن بۆ سنوردانان یا جێگیركردنی ئەو رێگایانەی كە دەقێكی پێ‌ دەخوێندرێتەوە. دووەم زمانی رەخنەگەری یا تەفسیركردن. خودی خۆی پشت بەهەلومەرجەكانی (جیاوازی) دەبەستێت وە زیاتر هەوڵی بڕانەوەیەكی تایبەت دەدات، ئەو مانایانەی تر كە دەردە هاوێژرێن زیاتر لەهەوڵی گوێ‌ بیست بوندان. ئەوەی بوترێت لەوێدا هیچ چەوت خوێندنەوە یان چەوت تەفسیركردن نیە: بەڕێگەیەك پێكهاتە شكانی خوازی ئەمەریكی پۆل دیمان‎ وتویەتی (هەموو خوێندنەوەیە چەوت خوێندنەوەیە) بەپێ‌ی چەمكی زمان لای دێریدا هەر مانایەك دەبێت رەوابێت وەكو لۆگۆسینتەریزم (logoceterism) رێگا نادات. بەجۆرێكی تر زمان بەهۆی سروشتی یەكەیەوە مانابەخشە. ئەوەی جێگای مشتومڕە ئەو مانایانەیە كە جێگای پاساون- ئەوانەی پەسەند دەكرێن‎و ئەوانەی دەردەهاوژرێن. كورتە چیرۆكی (فیگەر لەفەرشدا)ی هێنری جەیمس (The Figure inthe carpet) Henry James لەلایەن رەخنەگرە پێكهاتەشكانی خوازەكانەوە بەجۆرێكی ئیگزیمپلم (exemplum) دادەنرێت‎و دەكرێ‌ بەو رێگەیەی چۆن راوبۆچونێك دەدرێت لەسەر پاڵنەر بۆ دۆزینەوەی مانا یا راڤەی رەها لەدەقێكدا، بخوێندرێنەوە لەچیرۆكەكەدا رەخنەگرێكی لاو لەلایەن نوسەری نۆڤلیك ڤێركار (Vereker) كە كارەكانی زۆر جێگای سەرنجیەتی بەڵام لەگەڵا خوێنەرەكانی تردا بەتەواوی تێیناگەن، پێ‌ی دەگوترێت كە فیگەر یا رێسایەكی گومان هەڵنەگر لە نۆڤلەكەیدا حەشاردراوە. هەرچۆنێكبێ‌ ڤێركار دەمرێت پێش ئەوەی تەئكید لەنهێنی یەكە بكاتەوە، بۆیە دووا راڤەی چاوەڕوانكراو بەنادیاری دەمێنێتەوە یاخود دوا دەخرێت. چیرۆكەكە بەگەلێ‌ رێگەی جیاواز خوێندراوەتەوە. وە وەكو كلیلێك دەبینرێت بۆچونە ناو گێڕانەوەی تایبەت بەخەیاڵی جەیمس- لەراستیدا بۆ تەفسیركردنی دەقە ئەدەبیەكان بەشێوەیەكی گشتی-لەوەدا كە هەندێ‌ جار بیری لێ‌ دەكرێتەوە بەوەی كە خاوەنی دوا مانایا سەنتەری راستییە. ئەمە وەكو نمایشێكی بیرۆكەی دواخستن لای دێریدا دەبینرێت- كە مانای تەواو هەمیشە رادەكات. زۆری مشتومڕ لەسەر ئەم تێكستە وا دەردەكەوێت راوبۆچونێكبێت لەسەر سروشتی تەفسیر كردن: لەوەی كە هەر جۆرێكی دەق بەتایبەتی دەقە ئەدەبیەكان ناتوانرێت بەردەوامی پێ‌ بدرێت (بهێڵرێتەوە) لە سیستەمێكی جێگیر كراوداوە مانایەكی رەهاو سنورداری تێدانیە. 

سەرچاوە: رۆجەر وێبستەر (تیۆری ئەدەبی). 
پەراوێز:
1-Jacques Derrida structure sish and play in the Discourtes of the human science Clondn Routhedge 1978).
2-ئەفلاتون لە (فایدروسدا) ئەوە رون دەكاتەوە كە ئاخاوتن باڵاترە لەنوسین لەبەر ئامادەبونی قسەكەر پێ‌ دەچێ‌ وشەكان كەمتر چەوت تەفسیر بكرێت‎و دەقی نوسین زیاتر ئاوەڵایە بۆ تەفسیر.؟
3-exemplum ئیگزێمپلم جۆرێكی كورتە چیرۆكە كە خاڵێكی ئەخلاقی دەردەخات.

سەرچاوە: سەردەم