سۆران محەمەد

بە پێی ڕاکانی دریدا  ڕێبازی هەڵوەشانگەرایی  تاکە هۆکارێکە بۆ وەرگرتنەوەو کێشانەوەی متمانە لە شتە باوەکانی  وەك رامیاریی و ئاکاریی و لۆژیکی... جا لەبەرئەوەی ئێمە یەخسیری قەفەزی یاسای زمانەوانین، و دەرباز بوون لێی مەحاڵە، ئەوا باشتر وایە بە کاری هەڵوەشانگەرایی زمانی دەقەکان هەستین.

 

تیۆری رەخنەیی:

شتێک لەمەڕ  رەخنەی  بونیاتگەریی  و هەڵوەشانگەریی

Deconstruction & Structuralism

 

سۆران محەمەد

بونیاتگەرایی بزووتنەوەیەکی هزریی بوو ، لە نێوان ساڵانی ١٩٥٠-١٩٦٠دا لە فەرەنسا پەرەی سەند، بەوەی کەلتووری مرۆڤایەتی بە  زانستی مانا و ماناسازیی ڕاڤە دەکرێت (بۆ نموونە وەك سیستەمێك بۆ ئاماژەکان).

لەبنەڕەتدا لە بیروڕاکانی فیرناند دی سۆسێر و قوتابخانەکانی مۆسکۆ و پەراگەوە پەرەی سەند، لەماوەی ساڵانێکی دوورو دریژدا وەکو شیکارکاریی ئەکادیمی زمان و کەلتورو کۆمەڵایەتی و هونەریی و ... دا بەکاردەهێنرا.

ئەوان وای بۆ دەچوون  دەتوانرێت  لە بوارگەلێکی کەلتوور تێبگەین لە ڕێی  بونیادی پێکهاتەکانی زمانەوە، کە جیاکاریی دەکات لە نێوان رێکخستنە واقیعی و ئەندیشەییەکاندا، بۆ نموونە (لاکان) وای بۆ دەچوو کە تێۆری دەروونیی ، رێسای بونیادی  هێماکانە کە جیاکاری دەخاتە نێوان واقیع و ئەندیشەوە.

بە پێی بیروڕاکانی (ئەلیسۆن  ئەسیتێر) چوار بنەمای بەربڵاو و هاوبەش  لە زۆربەی فۆرمە بونیاتگەراکاندا هەیە، کە ئەوانیش؛ یەکەم: بونیات دەستنیشانی شوێنگەی هەر توخمێك دەکات لە توخمەکان وەك  گشت،  دووەم: هەر سیستەمێك پەیکەرو بونیادی خۆی هەیە. سێیەم: یاسا بونیاتیەکان زیاتر مامەڵە لەگەڵ فەراهەمهاتووەکان دەکات وەك بیرکردنەوەو هەوڵدان بۆ گۆڕینیان، چوارەم: بونیاد "شتی راستەقینەیە" لە ژێر رووکارەوە ڕاکشاوەو ماناکانی لەخۆگرتووە. تەنانەت رەخنەی دوای بونیاتگەراییش

(post-structuralism)

هەر بە پەرەسەندن و  درێژبوونەوەیەکی بونیاتگەرایی لە قەڵەم دەدرێت.

وشەی بونیاد (٠ لەبنەڕەتدا وشەیەکی لاتینییە، بە مانای بناغەو بنەڕەت دێت، لە رەخنەشدا دادەنرێت بە تێڕوانینی رەخنەگر لە رووکاری ناوەوەی کارە وێژەییەکان و شیکارکردنی بە پێی بەرەنجامە تایبەتیەکانی هەر بیردۆزێك بە هونەرو وێژەوە، لە پێناو گەشتنە تێگەشتنێکی وردو تەواودا.

بۆ نموونە لە بیروڕای بیردۆزی یەکێك لە دامەزرێنەرانی ئەم قوتابخانەیەدا کە (جاکوبسن )ـە،  وا دەڕوانێتە هەر زمانێك کە هەڵگری ئەم چوار رەگەزەیە:

نێرەر- - -  بۆ نێردراو

ناوەڕۆك  - - -  رەمز

هەڵوەشانگەراکان هەڵدەستن بە خوێندنەوەیەکی رەخنەیی فەلسەفی پێکهاتوو لە سەر دوو یاسا، یەکەمیان: لەسەر بنەمای شوێنکەوتنی شێوازی دەربڕینی نووسەر کە بیروبۆچوونەکانی لەسەر بنیات ناوە. یاسای دووەمیان: هەڵدەستێت بە شیکارکردنی  وردی وشە بەکارهاتووەکان لە دەربڕینی ئەو بۆچوونانەدا.

بە پێی پانتاییە فەلسەفیەکانیش  دەرهاویشتە دەروونی و پێکهاتە هزریەکانی خاوەن کارمان بۆ ئاشکرا دەبێت، رەنگە جارانێکیش هێرشکردنە سەر نووسەر بێت بەوەی ناتەباییەکانی ناخیان دەردەکەوێت لە ڕێگای تاوتوێکردنی بابەتەکاندا.

هەڵوەشانگەرایی نزیکەی ٤٥ ساڵ پێش ئێستا لە فەرەنسا لەسەر دەستی( دریدا) سەریهەڵدا، خۆی لە خۆیدا فەلسەفەیەك نییە، هێندەی ئەوەی رەخنەی فەلسەفەیە، هەر لەبەر ئەمەش بوو یەکێك لە دروشمەکانی (دریدا) ئەوە بوو کە دەیگوت (هیچ شتێکی تر لە دەرەەی دەقدا بوونی نییە). ئەوان بەم نموونەیە زیاتر رۆڵ و گرنگی ڕێبازی هەڵوەشانگەرایی روون دەکەنەوە:

گەوهەرێك بە درێژایی رۆژگار پیسی و تۆزی  لەسەرکەڵەکە بووە، تا رووکاری دەرەکی داپۆشی و وەك شێوەی پشقلێك دەردەکەوت، بەڵام ئێمە بەهای راستەقینەی ناناسینەوە گەر لێی نەدەین و هەڵینەوەشێنینەوە تا پێکهاتەو بووە راستەقینەکەی خۆی نەبینینەوە.

بە پێی ڕاکانی دریدا  ڕێبازی هەڵوەشانگەرایی  تاکە هۆکارێکە بۆ وەرگرتنەوەو کێشانەوەی متمانە لە شتە باوەکانی  وەك رامیاریی و ئاکاریی و لۆژیکی... جا لەبەرئەوەی ئێمە یەخسیری قەفەزی یاسای زمانەوانین، و دەرباز بوون لێی مەحاڵە، ئەوا باشتر وایە بە کاری هەڵوەشانگەرایی زمانی دەقەکان هەستین.

کەواتە دەبێت وشەکان و هەموو پاشکۆ زانستی و مەعریفی و کارلەجێیەکانیشی راڤەبکرێن لە ڕێی پەیوەندییان بە یاسا فیکریی  و رۆشنبیرییەکان کە لێوەی هەڵقوڵاون.. کەواتە مەرج نیە ئەوانە دەربڕین لە راستی بکەن وەك ئەوەی ویستی دەکەین، چونکە وشە تەنیا هێما و شفرەیە کە  مانا و ئاماژەکانیان لە نەست(اللاوعي) مرۆڤدا هەڵکۆڵراوە.. کەواتە بەم پێیە ماناکان بوونیان نییە. دەگەینە خاڵی درککردنی ئەوەی ڕاستیی جۆرێکە لە شێوەکانی خەیاڵ و ئەندێشە.. ئەوا ئێمە لە دنیای ڕاستەقینەدا ناژین،  هێندەی لە ناو دیدو بۆجوونەکانماندا دەژین، بەم پێیەش خوێندنەوە دەبێت بە جۆرێك لە نەخوێندنەوە.

بۆیە پۆستمۆددێرنەکان گرنگییان بە زانستی زمان و بیردۆزەکانی تشومسکی دەدا، کە جەختی لەسەر ئەوە دەکردەوە زمان و ئاخاوتن یاسای گەردوونی  و جینیی هەیە، نەك وەك ئەوەی داروینیەکان بۆی دەچوون بەوەی زمان تەنیا پێشکەوتنێکی لەخۆڕا بووە لە سەفەری دوورو درێژی مرۆڤ لە زۆرانبازیی لە پێناوی مانەوەدا.

لێرەوە شوێنکەوتووانی دریدا کەوتنە مەیدانی نووسینەوەی مێژوو و بەرەنجامەکانی لە مردنی نووسەرەوە. لەبەرئەوەی ناتوانین مێژووش بگێڕینەوە کەواتە دەبێت بە شێوەیەکی ڕیژەیی لەگەڵ ئەو گێڕانەوانەدا بژین و شانبەشانی مێژوونووسانیش رەنگە ئێمەش گێڕانەوەی خۆمان هەبێت.

هەڵوەشانگەرایی کە یەکێك لە  پێشرەوانی بریتی بوو لە (دریدا) لە گرنگترین کۆڵەکەکانی بریتی بوو لە نکۆڵی کردنی دواین پیناسە بۆ شتەکان، یان پێناسەی (ڕەها) وەك گوتراوە. بەم پێیەش راستی ڕێژەییەو لەسەر هەڵوێستی رووناکبیر وچوارچێوە مەعریفیەکەی بنیات دەنرێت کە لێوەی دەدەچێت. کەواتە ئێمە بە زمان قسە ناکەین، بەڵکو یاری پێ دەکەین. چونکە بونیادی زمان لە راستیدا تێڕوانینی ڕۆشنبیریی کەڵەکەبووە،  نەك شتی تر. بە پێی بۆچوونی قوتابخانەی هەڵوەشانگەرایی کە دریدا پێشەوایەتی دەکات زمان ئاوێنەی سروشت نییە وەك زۆرینە وای بۆ دەچن، بەڵکو زمان خۆی لە خۆیدا  وەهم و خەیاڵێكەو دەبێت لە بنەوە لە ڕیشە بکێشرێت.

(Jacques Derrida)

دریدا ناڵێت پەیوەندی نێوان وشەو ماناو ئاماژەکانی  هەڵەیە، بەڵکو ڕەخنەی ئەوە دەگرێت کە وشە ئاماژەیەکی زانراوی نییە.

                                   

Image result for strukturalismen kunst