ستیڤان شەمزینی

ئەگەر بمانەوێت لە روانگەی “ئالڤین تۆفلەر”ەوە سەیری پرۆسەی پێشڤەچوونی شارستانی مرۆڤایەتی بکەین. جەنگ و ئامڕازە جەنگییەکان شانبەشان لەگەڵیدا لەبەرەوپێش چووندا بوون. تۆفلەر سێ قۆناغ دەستنیشان دەکات لە پێشکەوتنی ژیاردا، ئەوانیش قۆناغی “کشتوکاڵی، پیشەسازیی، تەکنۆلۆژیی”ن. ئەمە دروست پێچەوانەی دابەشکارییەکەی “کارل مارکس”ە کە پێنج قۆناغ دەستنیشان دەکات. 

پارادایمەکانی جەنگ لە جەنگی تەقلیدییەوە بۆ جەنگی بایۆ تەکنیکی 

رەنگبێ کۆنترین کتێب لە بارەی جەنگەوە دانراوەکەی “سۆن- تزۆ”ی دانای چینی بێت بە ناوی “هونەری جەنگ”. ئەم کتێبە پێشکەشکردنی چەند تیۆرییەکە لە بارەی کردەی جەنگ، هەڵبەت بەپێی ئەو کۆنێکستەی کتێبەکەی تێدا نوسراوە کە بۆ بیست و پێنج سەدە بەر لە ئەمڕۆ دەگەڕێتەوە. کاکڵەی تیۆرییەکانی سۆن-تزۆ لەوەدا خۆی دەنوێنێت پێویستە جەنگ لە پێناوی ئامانجێکی رەوادا بێت، تەنانەت بیریشی لەوە کردۆتەوە لەو کاتەی جەنگ سەرتاپای کۆمەڵگە یان جیهان دەتەنێتەوە دەبێت رەچاوی بەها مرۆییەکان بکرێت، نابێت بە هیچ پاساوێک ئەو بەهایانە ژێرپێ بخرێن!. پرسیارەکە ئەوەیە داخۆ ئامانجە رەواکانی جەنگ چین؟. ئەگەر تاوانبار نەکرێین بە ناواقیعبینی، دەمەوێت بڵێم جەنگەکان هیچ بەهانە و ئامانجێکی رەوایان نییە!. ئەگەر لەو کتێبە دوورتریش بڕۆین، ئەوەی ئارکۆلۆژیستەکان لەسەر گاشە بەرد و چەرم دەیدۆزنەوە وەک پاشماوەی شارستانییە دێرینەکان، بەشی شێریان باسی جەنگی نێوان مەملەکەتەکان و پادشاکان دەکەن، تەنانەت رووداوی هێندە هۆڤانەی تێدایە، لە کاتی خوێندنەوەیاندا هەست بە جۆرێک لە تۆقین دەکەین.

جەدەلی ئەوەی مرۆڤ لە ریشەوە بوونەوەرێکی شەڕخوازە یان نا؟ هەم بابەتێکی فەلسەفی و دەروونشیکارییە هەم بەم دواییانە بۆتە جێگەی سەرنجی زانستە نوشدارییەکان. هێشتاش مشتومڕ لەو بارەوە بە پایان نەگەیشتووە، بەڵام ئێمە لێرەدا دەبێت جیاوازیی نیشان بدەین لەنێوان دەستەواژەی “شەڕ” و چەمکی “جەنگ”!، بە واتای ئەوەی شەڕ کردەیەکە لەنێوان تاکەکاندا، بەڵام جەنگ بازنەیەکی فراوانترە و لەنێوان وڵاتان و شارستانی و بەرژەوەندییە دژ بەیەکەکاندا دەقەومێت. بەدیوێکی تردا مافمان هەیە بڵێین جەنگ لە دایکبووی ساتەوەختێکە مرۆڤ بەسەر گروپی نەتەوەیی و ئابووری و رەگەزیی جودا جودا دابەش بوو. لەم نێوەندەشدا دووبارە پرسیاری ئەوەی مرۆڤ بە سروشتی خۆی شەڕخوازە یان ئاشتیدۆست؟ تا ئەمڕۆ بەرسڤێکی کۆنکرێتی پێنەدراوەتەوە. ئەمە هەمان ئەو پرسیارەیە کاتی خۆی زانایەکی مەزنی وەک “ئەنشتاین” لە “فرۆید”ی دەکات. لە وەڵامەکەی “فرۆید”دا روونە: جەنگەکان بەشێکن لە غەریزەی مەرگدۆستی و دەروونی شەڕئەنگێزی خودی مرۆڤ، هەروەک ئەو ویستەش بە پێویستییەک دەزانێت بۆ بەردەوامبوونی ژیان!!. ئەمە بەرسڤێک بوو “ئەنیشتاین” چاوەڕوانی نەبوو.

ئەگەرچی بەرسڤەکەی “فرۆید” دەتوانێت تا ئەندازەیەک رازیمان بکات، بەڵام پرسیارێکی خودی خۆم دەخەمە روو: ئایا ناتوانین ئەو نەزعە شەڕئەنگێزەی مرۆڤ بگۆڕین بۆ وزەیەکی پۆزەتیڤ؟. وەڵامەکەیم لا نییە، چوونکێ ئەم پرسیارە هێشتا بە دوای وەڵامێکی قایلکەردا دەگەڕێت. لەگەڵ ئەمەشدا لەبەرچاو نەگرتنی فاکتۆرە ئابووری و سیاسییەکانی جەنگ تەڵخکردنی وێنایەکە پێویستە هەموو بە شەفافی بیبینین، هەوڵێک هەیە لە پشتی ئەو پاساوە دەروونیانەوە بۆ شاردنەوەی چەند راستییەک لە بارەی فاکتۆرەکانی بەرپابوونی جەنگ. ئەمە ئەو قسەیە ئیۆلۆجیستەکانی جەنگ پێیان خۆش نییە، چوونکە جەنگ درێژەپێدانە بە سیاسەت بە فۆرمێکی توندتیژ و مەرگبار. خولاسە مەبەستمە بڵێم: هۆکاری هەڵگیرسانی جەنگەکان بەدەر لەو نەزعە شەڕانییەی بەشێکە لە سایکۆلۆژیای خودی مرۆڤ، کەچی لەملاوە فاکتۆرە ئابووری و سیاسییەکان رۆڵێکی ئێجگار گرنگ دەگێڕن لە راستای قەومانی جەنگەکان بە بەرینی مێژوو.
نکۆڵی لەوەش ناکەین جەنگەکان هەمیشە دیوێکی تری سیاسەتن، سیاسەتن بە فۆرمی کاولکاریی و دڵڕەقی، هاوزەمان مامانی گۆڕانکاریی ریشەیشن. هەروەک لە دێر زەمانەوە تاوەکوو هەنووکە تێبینی کراوە، زۆرینەی گۆڕانکارییە سیاسیی و جوگرافییەکان بگرە تێکەڵاوبوونی شارستانێتییەکان بە هۆی جەنگەکانەوە روویانداوە. بۆ وێنە لە دوای جەنگی جیهانی یەکەم نەخشەی سیاسیی و جوگرافی تەنانەت کولتووری جیهان بەشێوەیەک گۆڕا، نۆسترادامۆس زیندوو بووبایەتەوە نەیدەتوانی بیناسێتەوە. لە پاش جەنگی دووەمی جیهانیش نەخشەی دنیا بە تایبەت کیشوەری ئەوروپا سەرلەبەر گۆڕا، لە نەوەدەکانی سەدەی رابردووش جەنگ لە ناوچەی باڵکان بە دیاریکراویی لە یوگسلاڤیای پێشوو بووە هەوێنی گۆڕانکاریی گەورە، بەو ئەندازەی جوگرافیای ناوچەکەی بە جۆرێکی تر دیزاین کردەوە، ئەمیش بە لە دایکبوونی چەندین دەوڵەتی نوێ لەسەر پاشماوەی یوگسلاڤیا، ئەمەش کردەیەک بوو لە توانای پێشبینی نەک سیاسەتمەدار بگرە هیچ جادووگەرێکیشدا نەبوو، تەنانەت جۆرج ئۆروێل لە رۆمانی “باخچەی ئاژەڵان”دا توانی پێشگۆیی رووخانی شورەوی بکات، بەڵام بە هیچ کلۆجێک نەیتوانی مەزندەی ئەو گۆڕانە بکات لە باڵکاندا هاتەئارا.
بەڵگە نەویستە لە بەرەبەیانی مێژووەوە، جەنگ بەشێک بووە لە سروشت و ژیانی مرۆڤ، ئەگەر دیقەت بدەین لەگەڵ گەشەی شارستانێتیدا رووخسارەکانی جەنگیش گۆڕاون. بە پێچەوانەی دیتنی “مارکس”ەوە زانست و پێشکەوتن نەک نەبووە هۆی خۆشنوودی بەڵکو لە هەموو لایەکەوە بەڵای گەورەتری هێنا و قوڕەکەی خەست و خۆڵتر کردوەوە. ئەگەر بمانەوێت لە روانگەی “ئالڤین تۆفلەر”ەوە سەیری پرۆسەی پێشڤەچوونی شارستانی مرۆڤایەتی بکەین. جەنگ و ئامڕازە جەنگییەکان شانبەشان لەگەڵیدا لەبەرەوپێش چووندا بوون. تۆفلەر سێ قۆناغ دەستنیشان دەکات لە پێشکەوتنی ژیاردا، ئەوانیش قۆناغی “کشتوکاڵی، پیشەسازیی، تەکنۆلۆژیی”ن. ئەمە دروست پێچەوانەی دابەشکارییەکەی “کارل مارکس”ە کە پێنج قۆناغ دەستنیشان دەکات. ئەم سەردەمە تۆفلەرییانەش تەنیا یەک شێوە و رووخساریان نییە، ئەگەر لە رووی ئابوورییەوە هەردوو سیستمی فیودالیزم و سەرمایەداریی بن، ئەوا لە رووی جەنگ و ئامڕازە سەربازییەکانییەوە شەقڵی جیاوازتریان وەرگرتووە.

قۆناغی کشتوکاڵی، لە رووی ئابوورییەوە خاوەندارێتی زەوییە لەلایەن مرۆڤەوە، سەردەمی کۆیلەداریی و فیوداڵیشی لە خۆیدا جەم کردۆتەوە، لەم پێڤاژۆیەدا جەنگەکان پێویستیان بە پاڵەوانە، بەو پێیەی ئامڕازە جەنگییەکان پێویستیان بەهێزی عەزەڵی زۆر هەبووە، بەڵام لە قۆناغی پیشەسازییدا پارادیمی جەنگ دەگۆڕێ و بڕێکی کەمتر لە هێزی بازوو دەخوازێت، لە سۆنگەی ئەمەی ئامێرەکان لە تیروکەوان و شمشێر و مەنجەنیقەوە دەگۆڕێن بۆ تفەنگی سادە و تۆپی دوورهاوێژ، ئەمەش سەردەمی قارەمان و سوارچاکەکانی بەکۆتا گەیاند، هەر لەم نێوەندەدا “دۆنکیشۆت” سەربردەی ئەو گوزارانەوەیە لە قۆناغی کشتوکاڵییەوە بۆ پیشەسازیی، کارەکتەری دۆنکیشۆت بۆیەکا بوو بە قۆشمە، چوونکە هێشتا لەناو ئەو ئەندێشە کۆنەدا دەژیا، قۆناغەکە ماڵئاوایی لێ کردبوو. لە قۆناغی سێهەمدا “باڵادەستی تەکنۆلۆژیا” ئامێرە جەنگییەکان بە راددەیەک پێشکەوتنیان بە خۆیانەوە بینی، هیچ پێویستییەک بە هێزی میکانیکی ئینسان نەما، لە جێگەی تفەنگە تەقلیدییەکان و تۆپە دوورهاوێژەکان، فڕۆکەی شەبەح و ئاپاچی و چەکی پێشکەوتووتر رۆڵیان پەیدا کرد. لەم روانگەوەیە زۆر جار دەوترێت جەنگی کەنداو “گەردەلولی بیابان” تەنیا رووبەڕووبوونەوەی رژێمی عێراق و هاوپەیمانان نەبوو، بەڵکو جۆرێکیش بوو لە بەرەو رووبوونەوەی هەردوو شەپۆلەکە، بەوەی ئەمەریکا و هاوپەیمانانی نوێنەرایەتی شەپۆلی سێهەم بوون، دەوڵەتی عێراقیش میراتگری شەپۆلی دووەم و پیشەسازیی چەک و چۆڵ. هەنووکە مرۆڤایەتی لە سەردەمی شەپۆلی چوارەمدایە، جەنگ جگە لە سیما تەقلیدییەکەی، فۆرمی جەنگی زانیاریی و بایۆتەکنیکی وەرگرتووە.

وەلێ بە رواڵەت وەها دەردەکەوێت ژمارەی جەنگەکان کەمیان کردبێت، کەچی راستییەکە لە پێش چاومان شاردراوەتەوە، جەنگەکان لە جاران زۆرتر و قورستر لە ئارادان. لەوانەیە جەنگە تەقلیدییەکان ژمارەیان وەک رابردوو هێندە بەرچاو نەبێت و بەهۆی پێشکەوتنی زانستی پزیشکی و خێرایی چارەسەر و گواستنەوە ژمارەی قوربانییەکان کەمتر بووبنەوە، هێشتاش ئەمە مانای کەمبوونەوەی جەنگ ناگەیەنێت، هەرچەند سەمپڵی جەنگی دە بۆ پانزە ساڵی رابردووی عێراق و سوریا ئەگەر لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا بوایە بە جەنگێکی جیهانی نێوزەد دەکرا، لە راددەی ئەم دڵنیایەمان کەم دەکاتەوە. بەڵام لە نموونەی ئۆپەراسیۆنی کوشتنی “قاسم سولەیمانی”دا، راستەوخۆ هارد پاوەری شەپۆلی چوارەم خۆی نمایش دەکات کە بە فڕۆکەیەکی بێ فڕۆکەوان گەورەترین ئامانج پێکرا، ئەمە ئەگەر سی ساڵێک لەمەوپێش بوایە پێویستی بە شەڕی دەستویەخەی سوپایی دەبوو، تا ئەو پاشەکشەیە بە ئێران بکەن، چونکە کوشتنی قاسم سولەیمانی لەناوبردنێکی سیمبولیکییە و واتای سەرەتای بڕینەوەی دەستی ئێران دەگەیەنێت لە دەرەوەی وڵاتی خۆیدا.
جەنگ لەم شەپۆلە تازەیەدا وەک حەربا وایە و توانایەکی سەرسوڕهێنەری هەیە لە شێوە گۆڕیندا، جەنگەکان رۆژانە روودەدەن، لێ تفەنگەکان کەمتر لە جاران دەنگیان دێت، کەچی رۆژانە دەیان جەنگی ئابووری و دەروونی و بایۆلۆژیی بە بێدەنگی روودەدەن، بە جۆرێکیش فریودراوین تەرمەکان دەژمێرین وەک رووداوێکی ئاسایی نەک قوربانیانی جەنگ.
سامناکترین جەنگ لە سایەی شەپۆلی چوارەمدا بەڕێوە دەچێت، ئەویش جەنگی بایۆلۆژییە. ئەگەرچی مێژووی جەنگی بایۆلۆژیی زۆر کۆنە، شێوە هەرە تەقلیدیی و ساکارەکەی خۆی لەوەدا دەبینییەوە سوپا شەڕکەرەکان تەرمی کوژراوی یەکتریان دەخستە ناو سەرچاوەکانی ئاوی خواردنەوەوە، تاکو خنکان و نەخۆشی لە لەشکری بەرامبەردا دروست بێت. یان ئەوروپاییەکان لە رێگەی سیل و تاعون و کولێراوە هەشتا دەر سەدی ئەمەریکاییە رەسەنەکان “هیندە سوورەکان”یان قڕکرد و لەو رێگەیەوە دەستیان بەسەر ئەو قاڕەدا گرت، هەنووکەش نوێباوترین جەنگی بایۆلۆژیی لە ئارادایە، ئەمیش لە رێی هێرش و پەلاماری ڤایرۆسییەوە.

ئەمڕۆ جیهان لە تراومایەکی گەورەدایە بەهۆی ڤایرۆسی “کۆڤید نۆزدە” ناسراو بە “کۆرۆنا”ەوە.، کە بە بڕوای من جەنگێکی بایۆلۆژییە لە دژی بەرژەوەندیی هەندێک دەوڵەت. رووسەکان کۆرۆنا بە چەکێکی بایۆلۆژیی ئەمەریکایی لە قەڵەم دەدەن، ئەوەش لەسەر زاری سکرتێری حزبی لیبرال دیموکراتی راستڕەوی رووسی لە ئینتەرڤیۆیەکی رادیۆییدا جەختی لەسەر کرایەوە بەوەی گوایە ئەم ڤایرۆسە دەستکردی ئەمەریکایە، ئەمەش کاردانەوەی زۆری لێکەوتەوە و سەنتەری دیراساتی راندی ئەمەریکی ئەم هەوڵە چڕەی رووسەکان لە رێی ماسمێدیاوە بە لولەی تۆپێک پێناسە دەکات، تۆپی خەیاڵی و چەواشەکارانە دەنێت بە شکۆی ئەمەریکاوە. بە وردبوونەوە لە جۆری ڤایرۆسەکە و جوگرافیای بڵاوبوونەوەی، گوومانەکان زیاتر دەبن بەوەی رێی تێناچێت ئەم ڤایرۆسە لە رێی شەمشەمەکوێرەوە بڵاوبووبێتەوە.
هەرچەند زانست سەلماندوویەتی شەمشەمەکوێرە تاکە شیردەرە بتوانێت بفڕێت و زۆرترین ڤایرۆس لەگەڵ خۆیدا هەڵبگرێت و بگوازێتەوە، بەڵام پرسیاری سەرەکی ئەوەیە هەزاران ساڵە چینییەکان مار و دووپشک و زۆر مێروو و گیانداری تر وەک خواردن بەکاردەهێنن، بۆچی تازە ئەم ڤایرۆسە پەیدا بوو؟. ئایا هەزاران ساڵە شەمشەمەکوێرە هەمان دی ئێن ئەی ئێستای نەبووە؟. هەرچەند ئەوەش فەرامۆش ناکەین بە دووریی بیست و حەوت کیلۆمەتر لە شاری “وۆهان” کە مەڵبەندی تەشەنەکردنی کۆرۆنایە، لە ساڵی 2017ەوە “پەیمانگای وۆهان بۆ لێکۆڵینەوەی ڤایرۆسەکان” دامەزراوە، وەکو پێشتر لە رۆمانی “چاوی تاریکییەکان”ی “دین کۆنتز” لە ساڵی 1981دا، بڵاوبوونەوەی کۆرۆنا لەو شارەوە پێشبینی کرابوو.

هەر لەم دەرفەتەدا دەمەوێت هێما بۆ ئەوە بکەم، تاکو تەکنۆلۆژیا پێشبکەوێت جەنگ زیاتر توانای دۆنادۆنی دەبێت، لەم راستایەدا جەنگی بایۆلۆژیی هەڕەشەیەکە لەسەر ئایندەی مرۆڤایەتی، رەنگە دڵڕەقترین و بێ بارووتترین جەنگیش بێت، وەلێ هەتاکو کۆمپانیاکانی بواری چەک دروستکردن مابن، جەنگی تەقلیدیش هەر برەوی دەمێنێت بە تایبەت لەم ناوچەیەی ئێمەی لێ دەژین. کۆمپانیاکانی چەک هەر خۆیان ئایدۆلۆژیای توندئاژۆ و حزبی پەڕگیر و دەوڵەتی دیسپۆتیستی و فەرمانڕەوای دیکتاتۆر دەهێننە سەر شانۆ، هەر خۆیشیان دژەکانیان دروست دەکەن و بازاڕی چەک فرۆشتنیان گەرم و پڕ هەڕمێنتر دەکەن. ئەمە ئەو داستانەیە چەند سەدەیەکە ئێمەی خەڵکی رۆژهەڵاتی زەمین پاڵەوانە کاریکاتۆرییەکین.

 

سەرچاوە: دەنگەکان