شرۆڤە

حشمەت خوسرەوی

بەشێگ لە مەردم یارسان ک وەخت خوەێ ساڵەیل فرەیگ لە ژیان خوەیان لە ئردووگای ئەلتاش بردووینە سەر ئاخرەگەی زوورمیان لە وڵاتەیل ئرووپای خسووسەن سکاندیناڤی نیشتە جێ بین. ئی مەردمە تەقریبەن بیست ساڵ لە شوون شکست جونبش لە مەێان سیاسی -نزامی، توێنستن جارێگ ترەگ خوەیان سازماندەهی بکەن.

 جامەی یارسان و چارەنوویس "جونبش مقاومەت جامەی ئەهل حەق"

حشمەت خۆسرەوی

زنێەو بوین میرات سیاسی(Political Legacy) جامەێ یارسان لە دەیشت وڵات

بەشێگ لە مەردم یارسان ک وەخت خوەێ ساڵەیل فرەیگ لە ژیان خوەیان لە ئردووگای ئەلتاش بردووینە سەر ئاخرەگەی زوورمیان لە وڵاتەیل ئرووپای خسووسەن سکاندیناڤی نیشتە جێ بین. ئی مەردمە تەقریبەن بیست ساڵ لە شوون شکست جونبش لە مەێان سیاسی -نزامی، توێنستن جارێگ ترەگ خوەیان سازماندەهی بکەن. هەڵبەت ئی جارە بەرئەکس دەوران جونبش ، جـمشت سیاسی جامەێ یارسان ڕا جار یەکم لە سەر دەس بەشێگ وە چالاکەیل سیاسی و مەدەنی مەردم یارسان دامەزریا و سازمان سیاسی یارسانی بی وە خاون بەرنامە و ئەساسنامەێ خوەێ و تا ئیسەیچە کار و بارەیل خوەیان وە شکڵ جورواجوور ئەنجام دەن.

جێ وەتنە نزیک وە کەمتر لە دوو دەیە لە شوون ئاشبەتاڵ جونبش، دووێمین سازمان سیاسی یارسانی وە شکڵ مودڕن و لە سەر دەس بەشێگ وە چالاکەیل سیاسی و مەدەنی یارسان لە ئرووپا خسووسەن لە سکاندیناڤی لە ژێر ناو " جونبش دموکراتیک یارسان" لە ساڵەیل ئەوەڵ دەیەی ٢٠٠٠ میلادی دامەزریا. لە شوون مودەتێگێچ سازمانێک تر یارسانی لە ژێر ناو "یاریکورد" لە سکاندیناڤی دامەزریا. جێ وەتنە ڕا یەکخستنن دیسکورس یارسانی،جەمەو کردن و هاز دان وە جمشت سیاسی ئی کوومەڵگە، جونبش دموکراتیک یارسان و یاریکورد بڕیار دان دان ک لە بەین رووژەیل هەفت و هەشت ئاپریل ٢٠١٢ لە کونگرەێگ هاوبەش لە ژێر ناو کونگرەێ " ئتحاد یارسان" خوەیان هەڵبوەشننوە و لە شوونی سازمانێگ یەکگرتگ درووس بکەن. ئەو وەختە کاناڵ نەورۆز تیڤی و نوویسەر ئی خەتەیلە جوور سەرپەرەست تیم نەورۆز تیڤی وە شکڵ رەسمی داوەت بیمن ڕا کونگرەی هاوبەش یارسانیەیل لە شار شووپینگ وڵات سوئد. وە شاێەتی تاریخ لەو کونگرە، جونبش دموکراتیک یارسان و یاریکورد خوەیان هەڵوەشاننوە و لە ئەنجام یەێ کونگرەی ئونیک و دموکراتیک 'سازمان دموکرایتک یارسان" دامەزریا. جێ وەتنە ئی سازمانە ئاخرین کونگرەی خوەی یانێ کونگرەێ ٤  لە ژێر ناو کونگرەێ " زاگرس" لە بەین رووژەیل ٢١ و ٢٢ سپتامبر ساڵ ٢٠١٩ لە ستوکهوڵم پاێتەخت سوئد وەرێوە برد. جێ وەتنە لە شوون ماوەێگ دوارە یاریکورد وە خاتر چەن مەسەڵەێگ ک لەێرە جێ باس نیە لە لایەن کوومەڵێگ لە چالاکەیل سیاسی و مەدەنی یارسانی دامەزریا. هەر ئەو جوورێگە ئەوەڵ جار باس کردیمن ئی سازمانە لە رووی حقوقیوە وەخت خوەێ لە کونگرەێ ئتحاد یارسانی هەڵوەشیاسوە و من خوەم شایەتم ڕا تاریخ و هەر وەی خاترە ئامادەم وە هاوکاری یارسانیەیل ترەگ کار بکەیمن ڕا یەکەوخستن پتانسیەل سیاسی جامەێ یارسان لە دەیشت وڵات.

جێ وەتنە ک سازمانەیل سیاسی یارسان ک لە دەیشت ولات دامەزریانەس نمایندەی رەسمی جامەێ یارسانن و وەختێگ باس لە جامەێ سیاسی و سیاسیەوکردن کوومەڵگەی سیاسی کەیمن وە بێ لە وەرچەوو گرتن فەئالیەتەیل ئی سازمانەیلە لاخوارەگەێ لە ٢٠ ساڵ وەرین تا ئیسە، فرە زامەتە بتوینیمن تاریف ئەو دوو واژە سییاسیە بکەیمن. لە گشتی موهمتر سازمان دموکراتیک یارسان گەرد تەمام خاڵەیل زەیف و مەنفییگ ک دێریتەی باێەس جوور شاڕەگ یا شادەمار جامەێ سیاسی و پاڵپێوەنەر ترم سیاسیەوکردن جامەێ یارسان حەساو بکریەت.

مقاومەت و موبارزەێ جامەێ یارسان لە سەر بنەواێ تاریف یا پێناسەی حقوق بەشەری

وە قەوڵ گوییلیم دیوید بلانت(Gwilym David Blunt)، ئوستاد پەیوەندییەیل ناودەوڵەتی لە دپارتمان سیاسەت ناودەوڵەتی لە سیتی یونیورستی، حەق مقاومەت جوور یەکیک وە پایەگەیل بنەڕەتی حقوق بەشەر حەساو کریەت. هەر وەی خاترەسە ک لە پێش وەتن جاڕنامەی جەهانی حقوق بەشەر هوویشێد: "لە شوونێگ رێز لە حقوق بەشەر نەگریەت مەردم حەق خوەیانە ک جوور ئاخرین رێ چارە دەس بیەنە موبارزە دژ وە ناهاوسانی و نائەداڵەتی". جێ وەتنە ک لە دکومنتەیل سازمان ملەتەیلیچ هاتیەس ک مقاومەت و پادانەگەز لە وەرانوەر کۆلۆنیالیزم(ئستێمار) و ئاپارتاید ڕەواس. ئەگەر ئیسە کەیس جامەی یارسان بخەیمە ناو ئی ئستدلالە توێنیم بوویشیم ک مەردم یارسان و ئاینەگەیان یانێ ئایین" یاری"فرەتر لە چل ساڵە وە لایەن دەوڵەت دینی(Theocracy government) ئێرانوە لە ژێر ناو جموری ئسلامی جوور باقی هاووڵاتیەیل ترەگمان لە رووژهەڵات کوردسان و ئێران پاێماڵ کریاس.گشتمان خاس زانیمن ک لە سیستمێگ ئیدۆلۆژی دینی جوور ج.ئسلامی ک  لە سەر باوەرەیل دین ئبراهیمی یا دین ئاسمانی دامەزریاس و قانوونەکانێ سەرچەمە لە قانوون شەرئیەت(Sharia law) وەرگرتیەس، باس لە مافەیل پێکهاتە و نەتەوە لە نووڕگەی سیستمێگ لەیوا یانێ دژایەتی وەل قانوونەیل خوا. وە ماناێگ شەفافتر، لە قانوون بنەڕەتی ج.ئسلامی ک لە سەر پرنیسپەیل ئسلامی نوویسیاس و ئی قانوونە گوازرشت لە خواست " امت اسلامی" کەید. ئیەیچە مانای ئەوەسە ک نەتەوەگەیل ژێر دەس ئێران و یارسانیش جوور پێکهاتەیگ لە کوردسان هوویچ شوونێگ لە ناو قانوونێگ لەیوا نەیرن.

ئایا مەردم یارسان لە ئەچنەو هەل و مەرجێگ تەویسا وە چ متودێگ داواێ مافەیل خوەیان بکردان؟

لە وڵاتێگ جوور ئیڕان نە مەردم یارسان و نە پێکهاتەگەیل ترەگ ئمکان ئەوە نەیرن ک لە رێ دادگا و قانوونوە مافەیل خوەیان بسەنن. پەس تەنیا یەێ چارە یا ئاڵتەرناتیڤ مینیەد ئەویچ "مقاومەتە". جامەیگ جوور یارسان وەختێگ گەرد دووچەوەکی و نائەداڵەتی فرەێگ رویوەروی بیەس، بێجگە لە مقاومەت لە رێ سازماندەهی سیاسی-نزامی خوەی دەروەچێگ تر شک ناوەیت.لە حاڵ و رووژ ئیسە هەر کەسێک خوەی وە یارسانی و پەێڕەو ئایین بزانێت باێەس ڕا وەرگرتن مافەکانێ موبارزە بکەید. موبارزە و مقاومەت وەزیفە یا شەرافەتە. فەردێگ یارسانی ک لە بوارێگ کار و بار ڕا جامەی یارسان کەید مانای ئەوەسە ک ئەو فەردە رەسیەسە ئاست خوە ناسین (خودشناختی) و دی بڕیار دایەس وە مقاومەت و موبارزەێ خوەی تەقالا ڕا پارێزان کەرامەت جامەی یارسان بکەید.

باێەس لە جواو ئەو لایەنەیلە و ئەفرادەکانیان بوویشم ک ڕاسە جامەێ یارسان بەشێگ لە رووژهەڵات و باشوور کوردسانن، ئەمانێ ئی کوومەڵگە خاون تاێوەتمەندییل ئشتمایی، فەرهەنگی، تاریخی و ئاینی تاێوەت وە خوەیە. ئیە مانای ئەوەسە ک جامەی یارسان راسە ئاینێگ وە ناو یاری دیرێد، وەلێ خوەی بڕیار دەیت ک وە چ جوورێگ خوەێ تاریف و بازخوانی بکەێت. وەختێگ هوویشیمن جامەی یارسان یەی جامەی سیاسییە، ئیە تەنیا گەمە کردن وەل واژەگەیل سیاسیا نیە. هەر لە کارەیل" جمهوری" ئەفلاتونوە بگر تا رەسێتە لاێ "سیاسەت" ئەرەستوو و "امیل" روسوو و فرە ئەندیشمەند یا ویرمەند ترەگ، گشتیان وە رووشنی تاریف جامەی سیاسی کردنەس. ئەو کەسەیلە ک هوویشن یارسانەکان حەق نەێرن جامەی سیاسی خوەیان داشتووین با بچن و کارەیل ئەو ویرمەند یا ئەندیشمەندەیلە بخوەنن و ئەو جار قەزاوەت بکەن.

کەسەیل یارسانی لە سەف حزبەیل کوردسانی و ئێرانی

لە چل ساڵ وەرین تا هێمان کەم تا فرە کەسانیک لە تەبار یارسان لە ناو حزبەیل کوردسانی و ئێرانی خەریک موبارزەی سیاسی و نزامی بینەس. تەمام ئەو کەسەیلە جێ رێز و هورمەتن و سازمان سیاسی یارسانی و خسووسەن چالاکەیل سیاسی و مەدەنی ئی کوومەڵگە باێەس وە چەوو رێز و هورمەتوە تماشاێ ئەو کەسەیلە بکەن. لە چل ساڵ وەرین تا ئیسە چەنان یارسانی لە سەف سازمانەیل کوردسانی ئەلخسووس حدکا گیان خوەیان فەداێ ئازادی مەردم کوردسان کردنەس. بێ ئەوەێگە لە نەخش کەسێک کەمەو بکەم یا بتوام ناوچەگەرایی بکەم یا عەشیرەبازی بکەم باێەس ئەو حەقیقەتە قەبوول بکەیمن ک مەردم "بازگر" سەر وە مەڵوەند گەوارێ گۆران و خسووسەن خانەوادەێ خوسرەوییەکان چەندین کەس لە ئەزیز ترین ئەندامەیل خوەیان فەدای جمشت مللی دموکراتیک کوردسان کردنەس. ئەگەر زەمانێگ بازە کەسێگ تەنیا لە حدکا جوور پێڵێگ یا پاسپۆرتێگ ڕا رەسین وە مەنافەگەیل ئگویستیانە یا شەخسی خوەیان و هاتنیان ڕا ئرووپا کەڵک لە ناو حدکا وەرگرتیان، وەلێ خوسرەوییەکان وە فەداکردن گەوراترین سەرمایەی ژیانیان دژ وە سیستم توتالیتەر جموری ئسلامی ویسیان. خوسرەوییەکان هوویچ وەخت تەنانەت خوەیان خەم نەکردن لە وەرانوەر بێرەحمیەیل پەت سێدارەی جموری ئسلامی. هەر وەی خاترە چ ئەو ئەزیزەیلە ک سەر وە خانەوادەێ خوسرەوییەکانن و چ ئەزیزەیل ترەگ یارسانی ک گیان خوەیان فەداێ ئازادی  کردنەس لە سەف حزبەیل کوردسانی و ئێرانی جێ رێز و هورمەتن. لە لاێک تروە، ئەو کەسەیلە ک لە تەبار یارسانن وەلێ حزبەیل کوردسانی و ئێرانی ڕا موبارزە و مقاومەت هەڵوژاننە ئەزنەو جێ قورب و هورمەتن. هوویچ فەردێگ یارسانی نیەووت بێ رێزی وەو کەسەیلە بکەیت چوینکە ئەو کەسەیلە خوەیان بڕیار دەن ک لە چ حزب یا سازمانێگ فەئالیەت سیاسی، مەدەنی و نزامی بکەن. لە وەرانوەریچ سازمان بوومی و یارسانی و هەر لەیوا جامەی مەدەنی ئی کوومەڵگە ئنتزار لەو کەسەیلە دێریت ک هان لە سەف حزبەیل غەیر یارسانی لە جێ توومەت، ناونیتکە ژەنین و تەقالایان ڕا لکانن جـمشت سیاسی جامەی یارسان وە مەزەو و دینوە، لاخوارەگەی لە فەرهەنگ بەرز یاریوە فێر رێز گرتن، مێر و موحبەت و ئشق بوون. هەر جوورێگ بوود گشتمان لە تەبار یارسان و ئایین یارییمن و با خەت و مەش سیاسیمان یەکیک نەووت، وەلێ با وە ئتراموە گەرد یەکتر هەڵس و بنیش بکەیمن. نەفس ئی رەفتارە جوورێگ لە ئتراف وە پلورالیزم سیاسی، فرە رەنگی، تولرانس و ئنسان مەحوەرییە.  

فەرهەنگ دووسی، ردەو کردن تون و تیژی و ئنسان مەحوەری لە ئایین یاری

لە چل ساڵ وەرین تا ئیسە فرە جار وە لایەن جموری ئسلامی، گرووپەیل سەلەفی و تەنانەت ئەندام حزبەیل کوردییچ تەوهین وە مەردم یارسان و باوەڕەیل ئایین یاری کریاس. وە قەوڵ فیلسووف وە ناو دەنگ ئەڵمانی "هێگڵ" لەی دۆنیا بێجگە لە خود تاریخ هێچ دادوەر یا قازییگ وجود نەێریت.تەمام رەفتارەیل غەیر ئنسانی ک لەی چل ساڵ گوزەشتە دژ وە جامەی یارسان ئەنجام دریاس نەتوانستیە بوود وە بایس حەزف کردن ئەکتورەیل سیاسی و مەدەنی ئی کوومەڵگە لە مەێان موبارزە و مقاومەت. دەلیل بنەڕەتی ئی کاریچە شاێەت هەڵەوگەردیەت ئەڕا لای حەقیقەتێگ ئەویچ ئەوەسە ک مەردمێگ ئاینەگەیان لەر سەر بنەواێ ئازادیخوازیی، هاوسانی، ئەداڵەت، ئشق، گوڵ، مێر و موحبەت و دوویر لە تون و تیژی دامەزریایوی، ئمکان نەێریت هەر وەی ئاسانییە لە ژێر فشارا تەسلیم بوون. تاریخ شارستانیەت یارسان و مقاومەت و موبارزەێ دوویر و درێژیان ک لە ناو دڵ شنروێ و زاگرۆس ریشە داکوتاس فرە زامەتە لە ژێر هەڕەشە و گوڕەشە لە بەین بچووت. ئیسەیچە وەر لەوەێگە برەسیمە بەش ئەنجامگیری ئی بابەتە خوەش دێرم وە پشتیوانی چەن بەندێگ لە کەڵام یارسانی باس فەرهەنگ ئاشتی و دوویر لە تون و تیژی لە ئایین جامەی یارسان بکەم. باسکردن لەی ئەرزشەیلە لە نووڕگەی یارییوە هەم ڕا رەوشەنگەرییە ڕا ئەو کەسەیلەسە ک دوویر لە فاکتە جەریانەیل یارسانی خەنە پاڵ داعش، خەتەرناکترین جوور ئسلامی سیاسی ک لە سەر فەلسەفەێ سەلەفییەت و وەهابیەت دامەزریاس و لە لاێگ تروە هاوردن نموونە لە کەڵامەیل یارسانی لە رابتە وەل ئخڵاق و رەفتار ڕا ئەوەسە ک بازە یارسانییگ بزانن وە چ لەونێگ باێەس جواو ئەو کەس و لایەنەیلە بیەنوە ک دەرحەق وە جامەێ یارسان و ئاینەگەێ کار خەراو ئەنجام دەن. هەر ئەو جوورێگە ئەوەڵ جاریش باس کردم ، جامەی یارسان وە تویل تاریخ گەرد دووچەوەکی ، نائەدالەتی و بێبەشی دەس و پەنجە نەرم کردیەس. گەرد تەمام ئی راستیەیلە، فەردێگ ک خوەێ وە یارسانی و پەیڕەو ئایین یاری بزانێت باێەس لە وەخت نوویسان و قسە کردنا ئستفادە لە بێداشتی زووانی و ئخڵاق مەحوەری لە یارییا بکەێت. ئێمە گشتمان زانیمن ک فرەتر لە چل ساڵە جامەێ یارسان لە ناو وڵات وە شکڵ سیستماتیگ وە لایەن جموری ئسلامی و گرووپەیل توندڕەو ناحەقی دەرەحەقیان وەرێوە چووت. لە لاێک تروە، ئەو بەشێگە لە مەردم یارسان ک ئەوەلەیل دەیەی ١٩٨٠ دەروەدەر عەراق بین ،هەم وە لایەن خوەیانوە و هەمیش وە لایەن چواردەورەکەیانوە دووچار بێ حورمەتی، زوڵم و بێبەشی فرەێگ هاتنەس. تەمام ئەو رەفتارەیل زشتە ک وەخت خوەی ڕا نموونە لە ئروودگای "ئەلتاش" دژ وە یارسانەکان ئەنجام دریاس لە هویر و حافزەی تاریخی یارسان پاکەو نەویەس. رووژێک تێت ک بێ ئەوەێگە تەخفیف بێریەت یا چەووپووشی لە‌ی بێ حورمەتیەیلە بکریەت وە شکڵ زانستی و ئەکادیمی ئەو دەوارنە نوویسیەت ڕا ئەوەێگە جارێگ تر ئەو کارەساتەیلە دەرحەق وە جامەێ یارسان ئەنجام نەیریەت و هەمیچ ئەڕای ئەوەێگە نەسڵ بانان یارسانی بزانن وەخت خوەێ لە ئروودگاێ ئەلتاش چ وە سەر مەردم یارسان هاتیەس. گەرد تەمام ئیانە فەرد یارسانی و یاری باێەس تا شوونێگ ئەڕای کریەت نە قینی لە کەس باێت و نە دژ وە ئەرزشەیل ئنسان مەحوەری قسە بکەیت یا بنوویسێت. تەنیا زەمانێگ باێەس وارد تون و تیژی بیمن ک لایەنێگ پەلامار جامەێ یارسان بیەیت. ئەو وەخت مەردم یارسان حەق خوەیانە ک لە چوارچوو بەرگری ڕەوا (دەفاع مشروع)  یا مەیشوور حقوق بەشەر بتوان دەفا لە خوەیان بکەن.

جێ وەتنە لە ئایین یاری و لە رابتە وەل هەڵس و بنیش ئخڵاقی فەردێگ ک خوەی وە یارسانی یا پەێڕەو ئایین یاری بزانێت باێەس جواو کار خراو یا رەفتار زشت وە خاسی بیەیتوە. دەلیل ئی کاریچە ئەوەسە ک فەردێگ یارسانی مادام مەیلەوار ئشق، مێر و موحبەت یا مێروەرزییە ، باێەس جواو خەراوی وە خاسی و خاسیچ وە ئستفادە لە ئشق جواو بیەتوە. لەی بارەوە شێخ ئەمیر مەرەمۆ:

" ئەو مەواچۆ دەرد تو باچە گیان                             پەرێ تۆ سودە پەی ئەو زیان"

ئایین یاری بەرئەکس دین ئسلام هیچ باوەڕیگ وە مەسەڵەی پاکی و نەجس نەێریت و لە دیدگای ئی ئاینوە گشت چشتێگ پاکە. ئیە یەکیک لە خسووسیاتەیل بەرز و بێ نەزیر ئایین جامەی یارسانە. جێ وەتنە نموونەی ئی رەفتار ئخلاقییە لە ناو هیچ کام لە دینەیل ترەگ لە ئاسیا و ئرووپا وجووود نەیرێت بیچگە لە ئایین یاری و مەسیحیەت. وە ماناێگ تر ئایین یاری بەرخەڵاف بازە مسڵمانێک، کەسانێک ک موخاڵف ئایین یاری بوون وە نەجس نازانێتەیان. هەر وەی خاترەسە ک شێخ ئەمیر مەرەمۆ:

" مێردی ئازادە راگەش بەرد ئەو سەر                         مێردی نا ئازاد وە یاری ئەو وە دەر"

یا لە شوونێگ تر مەرەمۆ:

" ئەگەر ئائین  وێت وە خاس مەزانی                            وە ئائین کەس بەد نمەوانی"

ئیە وەو ماناسە ک شاڕەگ یا شادەمار ئیدۆلۆژی ئایین یاری لە سەر ئترام ڕا ئنسانیەت و باوەرەیل ترەگ دامەزریاس. لە لاێگ تروە باس ئنسان مەحوەری یەکیک لە بنەڕەتی ترین باوڕەیل یارییە ک لە قەڕنەیل چوارم و پەنجم هجری دەس وەپێکریاس و تا ئێرەنگە ئدامە دێرید. ڕا وێنە سوڵتان سەهاک مەرەمۆ:

" پەی تویلێ هەزار درەخت پاچیمە                                پەی حەق مەوڕێ تێغم دوو دیمە

یا سومبوڵ و نماد مقاومەت جامەی یارسان یانێ" تەیموور بانیارانی لە باوەت ئازادی ، ڕزگاری ، هاوسانی و ئەداڵەت خوازی ڕا تەمام ئنسانەکان فەرمایشت کەید:

" یاران مەر ئەوسا تەیموور دڵشاد بۆ                            ئازادی عالەم دادڕەسی داد بۆ"

جێ باسە ک تەمام ئەو کەڵامەیلە ک جوور نموونە لەی باسە هاتیەس گوزارشت لە رەفتارشناسی، ماریفەت، ئخڵاق و فەلسەفەی ئازادیخوازی و ئنسان دووسی لە ئایین یاری و جامەی یارسان کەێت. ئی ئەرزشەیلە بەشێگن لە تەمەدوون یارسانی و میرات جەهانی. پەس ئی نورمەیلە نە تەنیا ڕا مەردمێگ وە ناو یارسان وە قورب و جێ ئستفادەن ،بەڵکەم ڕا هەر ئنسانێگ ک باوەڕ وە ئنسان مەحوەری دێرێت، توێنێد قابڵ ئستفادە بووت.

ئەنجام:

لە ئەنجام ئی مەتڵەو دوویر و درێژە لە سەر جامەی یارسان وە بەهانەێ جونبش مقاومەت جامەێ ئەهل حەق رەسیمنە ئی ئەنجامەیلە خوارە:

١.جونبش مقاومەت جامەی ئەهل حەق گەرد تەمام رەخنەگەێلێگ ک لە جونبشەگە و رابەریەتەگەی گریرت، بەشێگە لە تاریخ مقاومەت و پاوەگەزدان سیاسی و نزامی جامەی یارسان لە وەرانوەر جموری ئسلامیا. خوەندنەوەی زانستی و ئەکادیمی لە ئایندەیا توێنید هامێارمان بوو ڕا خاستر حالی بین لەی پەدیدە و دەرس وەرگرتن لە خالەیل قەوی و زەیف جونبشەگە. ئەکادیمیەیل جامەی یارسان توێنن لە ئایندەیا لە زەمینەگەیل زانست سیاسی، نزامی، جامەشناسی و دەرویینناسی ئی کەیسە ئانالیز بکەن. ئەنجام ئی بابەتە نیشانێ دەیت ک سەنەد و دکۆمێنت نوویسریاگ فرەێگ لە وەردەسمان نیە و هەر وەی خاتر تاقیقات کەتاوەخانەیی لەی بارەوە فرە زامەتە. شاێەت خاسترین ئەڵتەرناتیف لە سەر ئی کەیسە ئەنجام دان مینەوانی وە شکڵ مەێدانی و ئستفادە کردن لە موساحبە وە گەرد کەسەیل موناسب بوو. ئی پرۆژە لاخوارەگەی ئتیاج یا هەوەجە وە دوو ترم دانشگا یانێ یەی ساڵ کار مینەوانی دێریت. من جوور کەسێگ لە جامەی یارسان ئامادەم وە بێ چەوەڕوانی مادی وە هاوکاری تیمێگ کارناس لە بوارەیل ئاماژە وەپێکریاگ ئی کارە ئەنجام بیەم.

٢.یەکێک ترەگ وە ئەنجامەیل ئی ئانالیزە ئەوەسە ک یارسانیەکان نیەووت جارێگ ترەگ لە سەر بنەواێ ئمتیازات سادات یا خاندان ئجازە بێەن ک کەسێک وەخاتر ئەوەێگە لە تەبار فڵانە خاندانە بوودە رابەر سیاسی جمشت یارسانی. چوینکە تەجروەی شکست تاڵ جونبش مقاومەت جامەی ئەهل حەق وەپیمان هوویشێد ک رابەری هاوبەش یا ریاست مشترک خاسترین جوور رابەرییە ڕا یارسان . ئی مودڵە لە ڕابەری هەم نوا لە دیکتاتوریەت، تەكڕوەی و فەساد سیاسی و ئقتسادی گرێت و هەمیچ گەرد نزام فکری جامەێ یارسان و یاری هاوپەیکی دێریت.

٣.یارسانیەیل دەیشت وڵات لە رێ خوەندنەوەێ تازە و دەرس وەرگرتن لە شکستەیل وەرین خوەیان ، جارێگ تر خوەیان لە شوون نەمان جونبش ئوەرگانیزە کردنەسوە ئەمانێ وە داخوە یەێ جار ترەگ ئەقڵ خوەیان را مودەت کەمێگ دانە دەس ئەو کەسوە ک زەمان خوەێ نەتوێنست رابەر خاسێگ بوو . وە خوەشیوە فرە تویل نەکیشا ڕا جار ئاخر ئەو کەسە تەنبی سیاسی کردن و ڕا هەمیشە شانس رابەری لە لێ وەرگرتن. ئەو کەسە جێ رێز و هورمەتە، وەلێ دوو جار شەنس خوەێ تاقی کردیەسووە و هەردک جارەگە لە ئمتحان رابەری رفوزە بیەس.

٤. یارسانیەیل دەیشت وڵات گەرد ئەوەێگە جارێک تر خوەیان رێکخستنە وەلێ هەمڕای لە ناو خوەیانا نەتوێنستنە فەرهەنگ یەکگرتن ، ئاشتی، ئشق و ئنسان مەحوەری ئایین یاری وە خاسی جێ بخەن. هەمراێ نەتوانستنە دیسکورس سیاسی یارسانی وە شکڵ یەکگرتگ بوەنە نوا. هەر وەی خاترە تا رووژێک رەخنە لە خوەیان نەگرن و ماڵ یارسانی یەکەو نەخەن ناتوێنن کارگەری یا شونەوار فرەێگ لە سەر گورانکارییەیل سیاسی دابنەن.

٥.چالاکەیل سیاسی و مەدەنی باێەس کار بکەن ڕا سیاسیەوکردن جامەی یارسان بێ ئەوەێگە چەوەڕوان ئجازە لە هوویچ کەسێک بوون. ئەڕا ئی کاریچە لازمە تەمام هاز و تواناییەیل خوەیان لە تەمام بوارەکان بخەنە کار. ئی کاریچە بێ پشتیوانی و هامیاری فەرد وە فەرد یارسانی ئمکان نەیریت. ئەیەر ئتیاج بوود باێەس گەرد مەرجەئیەت ئایین یاری یانێ بەرێز سەی" نەسرەدین حەیدەری" مشویرەت بکریرت. ڕاسە ئەوان هان لە شەرایەت سەخت و ئەمنیەتی لە ناو وڵات وەڵی بەڕێزیان باێەس رەساڵەت ئخڵاقی و تاریخی خوەێ جوور رابەر ئایینی جامەێ یارسان جێوە جێ بکەێت. حەقیقەت هەر چەن تاڵیش بوو وەڵی وە بێ مشویرەت وە گەرد بەڕیزیانا ئیمە ناتوانیمن مەردم یارسان ڕا رەسین وە مافەیل سیاسی خوەیان وە خاسی ئورگانیزە بکەیمن. ئەو ئتیاج نەیریت ک خوەێ هامێتەی کار و بار سیاسی بکەیت وەلێ توێنید جوور مەرجەئیەت باڵای ئایینی جامەێ یارسان لە سەر مەسەڵەگەیل ئشتمایی و چارەنوویس ساز هامێار موبارزەێ سیاسی-نزامی سازمانەیل یارسانی بوود.

٦. لە لایک تروە وەی نەتیجە رەسیمن ک مقاومەت و موبارزەی سیاسی جامەی یارسان لە سەر بنەواێ تاریفەیل حقوق بەشەری و لە چوارچوو بەرگری ڕەوا و ماف گەردووینی بەرجەستە بیەسوە. بەرخەڵاف قسەی ئەو کەسەیلە ک توومەت دینی و تون و تیژی دەنە پاڵ جمشت یارسانی، هێزگردن و جـمشت سیاسی جامەی یارسان لە سەر تەشخیس درووس و ریالیستیانەی چالاکەیل سیاسی و مەدەنی و حقوقی ئی کوومەڵگە کەفتیەسە رێ. هیچ فاکتەێگ نیە ک سابتێ بکەێت جمشت سیاسی جامەی یارسان سەرچەوە لە دین وەرگرتیەس یا ئی پرۆژە بوود وە بایس تون و تیژی لە کوومەڵگە. تەجروەگەیل وەرین وە پیمان هوویشێد ک تەنیا کەس و لایەنێگ ک حەق ئەوە داشتتویت نمایندەگی  جامەێ یارسان بکەیت تەنیا خود ئی کوومەڵگەس نە کەس و لایەنێگ تر.

٧. مەسەڵەی ئنسان مەحوەری داوا لە هەرد فەردێگ یارسانی کەیت ک تەنانەت گەرد دوژمنەگەی و موخاڵفەکانی وە فەرهەنگ ئاشتی و دوویر لە تون و تیژی هەڵس و بنیش بکەیت. کەسێک خوەی وە یارسانی و پەیڕەو ئایین یاری بزانیت باێەس هەم مەسعولیەت تاریخی وەربگرێت و هەمیش رێز لە ئەرزشەیل ئخڵاقی و ئنسان مەحوەری یاری بگرێت، چوینکە ئی ئەرزشەیلە بەشێگ لە فەرهەنگ جامەێ یارسانە.

سەرچەمەکان:

Breuilly, John) (2011) Max Weber, Charisma, and Nationalist Leadership.London:The London School of Economic and Political science. Available online:

https://www.researchgate.net/publication/230122004_Max_Weber_Charisma_and_Nationalist_Leadership( Accessed: 2020-08-19).

کەتاو "سەرئەنجام". جەمەو کردن، مینەوانی و ویراستاری: تاهری، تەیب.چاپ یەکم. ساڵ: ٢٠٠٧، سلێمانی، چاپخانەی ئاراس

تاهری ، تەیب(٢٠٠٩) تاریخ و فلسفەی سرانجام: شرحی بر نحلەهای فکری و اعتقادی کردستان. چاپ یەکم. چاپخانەی مۆکریانی

تاهری، تەیب(٢٠١٣) بانگ سرحدان: شمەای از مفاهیم و اشراق مستتر در کلام های یارسان. چاپ یەکم. چاپخانەی مۆکریانی