وتارەکان

غەمگین بۆڵی

پێموایە ئەو گوتەیەكی هێندە سواوە، ئەوەی چوار كۆمەڵە شیعر بخوێنێتەوە دەتوانێت گوتەیەكی وەها بڵێت؟هەر لەسەر هەمان گوتار دەدەوستین و ئەمجارە بنووس چونكە بڕیاری داوە بە بوون و نەبوون هەر دەبێ و هەر دەبێ بنووسێت، دەنووسێت: " شاعیر نەیتوانیوە تۆكمەیی تەواو لە شیعرەكەدا بەرجەستە بكات"

بۆچی مێش كرێچی ناو شەكردان نەبێت؟ ٤
بەرەو گفتوگۆیەكی ڕەخنەیی لەگەڵ (ئارام سەدیق)
غەمگین بۆڵی

گوتاری جۆكەریی

ئەمجۆرە نووسینانە لەبەر ئەوەی گوتراوی ئامادەكراون و بۆچوونەكانیش بەدرێژایی مێژووی ڕەخنەی ئەدەبی كورد هەبوونە، گوتارەكان یەك قالب وەردەگرن و خاوەن یەك دیدگە و یەك بۆچوونن. بۆ نموونە: دەكرێت هەموو ئەو گوتراوە سواوانەی لەو گوتارەدا نووسراون لەبارەی ئەزموونی شیعریم، بۆ شیعری شاعیرێكی دیكەیش ببن. واتە تەنیا ناوی شاعیرەكان و نموونەی شیعریەكانیان بگۆڕین، وەبەر هیچ جیاوازییەك ناكەوین. ئەمجۆرە گوتارە ئەگەر بشێت، ناوی بنێن: (گوتاری جۆكەریی)، گوتارێكە بۆ هەموو ئەو شاعیرانە دەبێت كە دەكەونە خانەی میتۆدی خراپەوە. ئەگینا ئەگەر سەیری ئەو شاعیرانە بكەین كە بنووس لە بازنەی (میتۆدی باشە)دا ناوی ڕێزكردوون لە گوتارێكی بەناوی (كۆكردنەوەی دژەكان)دا نووسیویەتی: " ئەگەر لە ئەزموونی شیعری هاوچەرخی نوێ وردبینەوە و نموونەی هەر یەك لە ( دڵشاد عەبدوڵڵا، هاشم سەراج، هیوا قادر، جەمال غەمبار، سەباح رەنجدەر، كەریم دەشتی، دلاوەر قەرەداغی، كەژاڵ ئەحمەد، دڵسۆز حەمە، قوبادی جەلی زادە...) وەربگرین دەبینین تاڕادەیەك بەر ئەزموونی جیاوازی شیعری دەكەوین"(10) . ئایا ئەگەر لە خوێنەرانی هۆشیار بپرسم: ایا ئەو بۆچوونانە و قسەڕیزكردنانە هی ساڵانی حەفتا و هەستاكان نین؟ ئایا ئەزموونی شیعری ئەو شاعیرانەی كە بنووس لە گۆڤاری (شیعر) لەسەریان دەنووسێت و بە ناشاعیریان دەزانێت، لە بەشێكی ئەزموونی شیعری ئەو شاعیرانە تایبەتتر و جوانتر نین كە بنووس ناوەكانیانی ریزكردوون؟ ( خوێنەر دەتوانێت سەیری ژمارەكانی گۆڤاری "شیعر" بكات). ئایا وەكوو پرسیارێك بۆ خوێنەرانی بەجێبهێڵم و بڵێم، ئایا دەبێت لە ژمارەكانی داهاتووی گۆڤاری (شیعر)دا، هەمان ئەو شاعیرە جیاواز و هاوچەرخانەی ئەدەبیاتی كوردی، بە ناشاعیر و كۆیلە و كۆڵەوار نەزانێت؟ ئەگەر زۆر دوور نەكەوینەوە و هەر لەسەر ئەو ناوانە بوەستین كە ئاماژەی پێداون، بنووس ئەمجارە لەبارەی ئەزموونی شیعری شاعیرێكیان (قوبادی جەلی زادە)ەوە، نووسیویەتی: " ڕەنگە قوبادی جەلی زادە نموونەی دیاری ئەو شاعیرانە بێت، كە بێپەردە و ڕاشكاوانە گوزارشتی لەو چەپاندنە سێكسیانە كردووە، كە ساڵانێك پێوەی ناڵاندوویەتی و ئێستا لە نێو دونیای شیعرییەكەیدا گوزارشتی لێ دەكات. واتە شیعری نەكردووەتە دەلاقەیەك بۆ تێڕامان لە بوون و مرۆڤ و ئەو پێشهاتانەی ڕووبەڕووی دەبێتەوە. بەڵكو شیعر دەبێتە جێگەیە بۆ خۆبەتاڵكردنەوە" (11). ئایا ئەو دووڕووییەی ناو نووسین چی ناوێكی لێ بنین؟ كەسێك سەروكاری لەگەڵ دونیای فیكر و مەعریفەدا هەبێت، چۆن دەلوێت جارێك ئەزموونی شیعری شاعیرێكی ( قوبادی جەلی زادە) پێ جیاواز و تایبەت بێت و جارێكیش ئەزموونی شیعری ئەو شاعیرەی پێ جێگەیەك بێت بۆ خۆبەتاڵكردنەوە؟ ئایا ئەوە لۆژیكی ڕەخنەگرتنە؟ كەسێك خاوەن چەقێكی فیكری بەهێز نەبێت، بەردەوام تووشی ئەم هەڵانە دەبێتەوە و بەخۆی خودی خۆی بە درۆ دەخاتەوە و بەردەوام خۆی تەریق دەكاتەوە. بۆیە زۆرجارانە وەستان لە نووسین گرنگترە لە نووسین، چونكە پێویستمان بەوەیە بە كردەی خوێندنەوەیەكی چڕ و پڕ ئەو چەقە فیكرییە لە ناوەوەی خۆماندا دروست بكەین. بۆیە بەشێك لەوانەی خەریكی ڕەخنەگرتنن خاوەن ئەو چەقە فیكرییە نین و هەوڵیش نادەن بۆ دامەزراندنی ئەو دونیابینییە تایبەتییەیان. بۆیە بەردەوام لە گوتەیەك بۆ گوتەیەكی دیكە و لە گوتارێك بۆ گوتارێكی دیكە دژی خۆی دەوەستێتەوە. بە جۆرێك بێ سەروبەر دەبێت، كە دواجار خۆی سەر لە خۆی دەرناكات. ئەو دووفاقیەتە لە گوتاری سیاسیی حیزبی نزیكە، نەوەك لە گوتارێك پەیوەندی بە دونیای ئیستاتیكا و مەعریفەوە هەبێت. ئەگەر هەر لەسەر ئەو كۆنتێكستەدا بوەستین، ئایا شیعر جێگەیەكە بۆ خۆبەتاڵكردنەوە؟ ئایا بنووس لە خۆی پرسیوە، كام بەتاڵكردنەوە؟ كەسێك ئەگەر خوێنەرێكی هۆشیاریش بێت، جارێك ناڵێت ئەو شاعیرە، یەكێكە لە شاعیرە تایبەت و جیاوازەكانی شیعری كوردی و دواتریش بڵێت، ئەوە ناشاعیرە و شیعر لەلای ئەو جێگەیەكە بۆ خۆبەتاڵكردنەوە. 
لە گوتاری (كۆكردنەوەی دژەكان) بنووس ئامانجی ئەوە نییە جیاوازیی دژەكان ڕاڤە بكات، بەڵكو ئامانجی تەنیا ناوڕێزكردن و ڕازیكردنی ئەو شاعیرانە كە دەكەونە ناو بازنەی میتۆدی باشەوە. بۆیە بە پێویستی دەزانم ئاماژە بەچەند گوتراوێكی ئامادەن و قسەی سواوی ناو گوتارەكانی بكەم، كە ئەمجۆرە لە قسە هەڵڕێشتنانە بەردەوام لە چایخانە و شەقام و دانیشتنی خوێنەران دووبارە و دووبارە دەبنەوە. ئایا پڕەنسیپی كاری ڕەخنەگر ئەوەیە ئەو گوتراوانە دووبارە بڵێتەوە كە هەموو خوێنەرێكی شیعری دەیانڵێتەوە، یان شتێكی دیكە دەڵێت كە پێشووتر نەمانزانیوە؟ ئەگەر جددیتر بپرسین، ئایا ئەوە لۆژیكی فەلسەفە و فیكر و ئەدەبیاتە كە ئەو شتانە وەك ڕەخنە بگوترێنەوە، كە پێشووتر و بەردەوام گوتراون و گوتراونەوە؟ لێرەدا ئاماژە بە چەندان گوتراوێکی سواوی ناو گوتارەكانی بنووس دەكەم، بۆ ئەوەی گوتراوەكانمان نەكەونە بازنەی گومانەوە و خوێنەر وەها هەست بكات گرێیەكی دەروونیمان هەیە لەو گوتارەدا. 
بنووس لە گوتارێكی بەناونیشانی (سروشتگەرا، یان دژە سروشتگەرا)دا، نووسیویەتی: " بەشێك لە توێژەرەوان لایانوایە بەكاربردنی زمانی‌ نووسین بە گشتی و زمانی ئەدەب بەتایبەتی لە شێوە سادەكەیدا بە دروست نازانن، بەڵام بەپێچەوانەشەوە بەشێك لە نووسەران و شاعیران هەر بەردەوامن لەسەر بەكاربردنی زمانی سادە و نزیك لە زمانی رۆژانەی هاوڵاتیانەوە" یان لە پەڕەگرافێكی دیكەیدا دەڵێت: " ئەگەر باس لە دەست پێك بكەین دەبینین دەستپێكی شیعرەكە تاڕادەیەكی زۆر بە دەستپێكێكی لاواز دەستی پێكردووە" (12)
بنووس لە گوتارێكی دیكەیدا بەناونیشانی (نامۆبوونی خود لە بەردەم بووندا) چەندان گوتراوی سواو و ئامادەكراو فڕێدەداتە ناو گوتارەكەیەوە. وەكوو:
" ئەگەرچی تا ئێستا سیمای دەنگە نوێكانی شیعریی نوێی كوردی بەتەواوی دەرنەكەوتووە، بەڵام لەنێو ئەو دەنگە نوێیانەدا هەندێك دەنگ و شاعیری نوێ دەبینین." 
ئایا ئەوە قسەی ڕەخنەگرێكە كە ساڵانە دوو سێ كتێب بخاتە ناو كتێبخانەی كوردییەوە، یان قسەی هەموو خوێنەرێكی ئاسایی شیعریی كوردییە؟ هەر بەجددی کاک ئارام سدیق هەست ناكەیت ئەو گوتراوەیە زۆر تەقلیدییە؟ ئەم گوتراوە بەجێدەهێڵین و ئەمجارە دەچینە سەر گوتراوێكی دیكەی. ئەمجارەیان نووسیویەتی: " زمان كەرەستەی بنەڕەتی شیعرە و بەبێ زمانێكی تۆكمە و جیاواز ناتوانرێت شیعرێكی نەمر و چێژبەخش بەرهەم بهێنرێت".
ئایا گوتاری ڕەخنەی ئەدەبی كوردی لەوەتەی هەیە ئەمەی دووبارە و دووبارە نەگوتووە؟ باشە ئەگەر ئەو ڕستەیە هی من بێت و تۆ خوێنەری ئەو ڕستەیە بیت، ئایا هیچ خەیاڵ و بیركردنەوەت وەبەر هیچ شتێكی تازە دەكەوێت كە لە پێشوودا نەتزانی بێت؟ 
هەر لەسەر هەمان گوتاردا دەوەستین و ئەمجارەیش بنووس نووسیەتی: " شاعیرانی نەوەی نوێ زیاتر لە شاعیرانی نەوەكانی پێشووتر كاریگەرن بە مۆدێرنە و دەركەوتەكانی ئەم دنیا تازەیە"(13.)
هەمیشە ڕەخنەگری میلی پشت بەو گوتراوە ئامادانە دەبەستێت كە ئەوەی خوێنەر بێت دەیزانێت. واتە هەمان قسەی ڕۆژانە دەگوازێتەوە ناو پرۆسەی نووسینەوە، تەنانەت ناتوانێت قسەی ڕۆژانەیش تێبپەڕێنێت.
بنووس لە گوتارێكی دیكەیدا بەناونیشانی (شیعر و دۆخی بە لێبوكبوون) دەنووسێت: " یەكێك لەو ڕەخنانەی لەمەڕ شیعری نەوەی نوێ بەردەوام بەر گوێمان دەكەوێت ئەوەیە كە شیعرییەت لە دەقەكانیاندا نییە و شیعر لای ئەم نەوەیە بۆتە قسەهەڵڕشتن". 
لەم ڕستانەدا تەواو درك بەو هەقیقەتە دەكەین كە بنووس قسەی ڕۆژانە و گوتراوی سواو بەزۆر دەئاخنێتە ناو نووسینەكانیەوە. گوتەی " بەردەوام بەرگوێمان دەكەوێت" ئاماژە دانە بۆ ئەو هەقیقەتە. 
یان لە دێژەی گوتارەكەدا دەڵێت: "یەكێك لە خەسڵەتەكانی شیعر ئەوەیە كە لادانی زمانی و وێنەیی بخولقێنێت".
ئایا لەوەی ئەدەبیاتی كوردی هەیە، ئەو گوتەیە نییە؟ ئاخر بنووس لەوە ڕاهاتووە چەندان گوتەی سواو لێرەو لەوێ بهێنێت و بەبێ ئامانج و مەبەست بیانخاتە ناو باسەكانیەوە.
ئەمجارە لە هەمان گوتاردا نووسیویەتی: "بەبێ چێژ شیعر جوانی كەمدەبێتەوە". 
پێموایە ئەو گوتەیەكی هێندە سواوە، ئەوەی چوار كۆمەڵە شیعر بخوێنێتەوە دەتوانێت گوتەیەكی وەها بڵێت؟
هەر لەسەر هەمان گوتار دەدەوستین و ئەمجارە بنووس چونكە بڕیاری داوە بە بوون و نەبوون هەر دەبێ و هەر دەبێ بنووسێت، دەنووسێت: " شاعیر نەیتوانیوە تۆكمەیی تەواو لە شیعرەكەدا بەرجەستە بكات". 
بەر لە هەموو شتێك تۆكمەیی تەواو مانای چییە؟ ئایا تۆكمەیی ناتەواویش هەیە؟ ئەگەر شتێك تۆكمە بێت، دەشێت تەواو یان نا تەواو بێت؟ هەر كردەیەك تۆكمە بوو، ئەوە گومانی تێدا نییە كە تەواوە. دواتر، ئەوە ئیشی ڕەخنەگری ڕاستەقینەیە ڕێنمایی دەربكات و بڵێت، نەیتوانیوە وەها بكات و دەبوایە شاعیر ئەوهای كردبایە – نووسیبایە – ئەوە جۆرە قسەكردنە لەسەر شیعر دەمانباتەوە بۆ سەرەتای شەستەكان و حەفتاكان. 
بنووس هەم بەردەوام دەبێت لە قسەهەڵڕێشتن و هەمیش بەبێ بیركردنەوەیەكی قووڵ هەمان ئەو گوتانەی لە ژیانی ڕۆژانەی هەر خوێنەرێكدا بەر گوێمان دەكەون و دووپات دەبنەوە، دەنووسێت:" درێژكردنەوەی شیعر بە شتی زیادە"(14.)
پێموابێت ئەوەیش هێندە ڕوونە كە هیچ گوتەیەك لە خۆی هەڵناگرێت، وەلێ ئەگەر هەركات كاك ئارام سدیق حەزی کرد و ویستی ئەوە ئامادەیی ئەوەم دەبێت گفوگۆی جددیانە و بەبێ بڕیاری پێشوەختە لەسەر ئەم گوتە و لەم بارەیەوە بكەین، جا چی بە نووسین بێت، یان بە شێوەی زارەكی. 
بنووس لە گوتارێكی دیكەیدا بەناونیشانی (درۆ و مۆدێرنە لە شیعریی حەقیقەتی شاراوە) دەنووسێت: " لەنێو دونیای مۆدێرندا هەموو شتەكان گۆڕانیان بەسەردا دێت، هەر لە پەیوەندی تاكەكانەوە تا دەگاتە هەموو ئاستەكانی تری پەیوەندی"(15.)
ئایا ئەو گوتراوانە قسەی هەموو خوێنەرێكی شیعری كوردی نین؟ ڕەخنەگری ڕاستەقینە كەشفی دونیایەكی دیكەمان بۆ دەكات لەناو كۆنتێكستە شیعرییەكاندا، كە خوێنەری ئاسایی دركی پێناكات. ئەگەر هەمان ئەو گوتراوە میلیانەی لە چایخانەكاندا لەبارەی شیعرەوە دەگوترێن، بنووسینەوە! پرۆسەی نووسین وەك نەنووسینە، چونكە شتێك ناگوترێت، شیاوی گوتن بێت؟ بۆیە یەكێك لە ناسینەوەی خەسڵەتەكانی ڕەخنە بەزمانی میللی ئەوەیە، كە گوتەی ناو گوتارەكان لە یەك دەچن و كۆی گوتارەكان یەك قالب و چوارچێوەبەندی وەردەگرن و دەشێت ناو لەمجۆرە گوتارانە بنێن، گوتاری جۆكەریی.