لەتیف بێوار
گەر رستەیەك لەسەر ژیانی واقیع دابڕێژم سەبارەت نووستن ئەوا دەتوانم بڵێـم: "ئەو لە ژوورەکەمدا نانوێت، نەخۆشە بە سەرماخوردەگی، پێویستی بە هێمنی و پشووە" بەڵام شیعر دەرچوونە لە داڕشتنی رۆژانە، دەبابزانین شاعیر چی لێکردووە تا شتێکی جیاوازی لێ بخولقینێت.
ئاوڕدانەوەیەك لە دیدگا شیعریەکانی ڕۆژ هەڵەبجەیی
لەتیف بێوار
دەربارەی شیعری باش گوتراوە نیشانەگەلێکە بۆ کەسانی تر تا هەوڵی هەستکردن بە جیهان بدەن، بەڵکو ئەو ئایدیایانەیە کە ناتوانرێت لە پەخشاندا جێی بکرێتەوە کە پێویستی بە وێنەگەلێکی بەهێزە.
ئەگەر وای دابنێین قەسیدەی (تكایه بوه‌سته ژیان له‌وسه‌ری ونبونه‌وه دێمه‌وه!!) ڕۆحی پەپولەی کارەساتبار بە وێنەی شیعریی نوێی تێکەڵ لە مەجازو حەقیقەت بمانگەیەنێتە لوتکەی داهێنانەکانی، لەناو کێشە حەقیقییەکانی ژیاندا خەمە ئەنتۆلۆژییەکان حزورێك بە مردنی نائامادە بدەن، لەبەردەم ئەو دەقەدا قووڵ ڕادەمێنین لە دنیایەك تراژیدیاو حەزو نائومێدیی، لە وێنەی تازەو موفرەداتی پنتە بەربڵاوەکانی سروشت و مەلەکان و رووەکەکان و کەرەستەکان و کردارە شەڕخوازەکانی دەستی مرۆڤ و خەونە یەعقوبییە عیرفانیەکان، بەڵام لە دواتردا هەموویان لە باوەشی مەرگ و ژیاندا دەبنە سەرگوزشتەیەك و شاعیر گیانی مرۆڤی ساکاوی پێ ژیر دەکاتەوە، مرۆڤێك واقی وڕما بێت بەرانبەر هەموو ئەو ئەشکەنجەو ناسۆرو کاڵفامیی و ناتەباییانە، گەر زیاتر رۆچین ئەوا رەنگە خودی شاعیریش بە کاڵی لەودیو سێبەری کۆپلەو وێنەکانەوە ببینینەوە لە بەرجەستەکردنی ئازارەکانی خودێکی مێینە لە کۆمەڵگایەکی پڕ ئاشوب و ناتەبا و نادادپەروەردا، کە مانایەكی تێدا نەماوە بۆ عیشق:
مردن چه‌ند جوانتره،
له‌درزی فرمێسكی ئه‌و كچانه‌ی
ماڵه شوشه‌ییه‌كانیان،
كۆپی كران له‌هه‌ناسه بڕكێی خوێن..
هەرچەندە مردن لە هەموو ناشیرینیەکانی ژیان جوانتر بێت، ئەوا (ئاو)ه کە سەراپا ئاگرەکانی ناو دەقەکە خامۆش دەکات.. هەموو توخمەکان دەخاتە ژێر رکێفی ئەو زمانە ناڕاستەوخۆیەوە کە دوور دەمانبات و لە کۆتاییدا نزیك لە خۆمان یەخسیریی دنیابینی و بابەتیان دەکات، تا سەرەنجام بەر هەوڵی داهێنانەکانی شاعیر دەکەوین.
ئەو راست دەکات کاتێك دەڵێت: "نووسين نەك هيوايەتو حەز و ئارەزوو ، بەڵکو نووسين بەخۆڕسكى پەيامى منە"...
ئەم ئەزموونی ژیانکردنەیە لەگەڵ شیعردا وای لێدەکات بگاتە ئەو بڕوایەی کە بەڵێ " ناكرێ شيعر وەك گۆمێكى ليخنى لێ بێت.. نەك شيعر ، هەموو شتێك لە پێشكەوتندايە، ژيان سەرمەشقى گۆڕان و پێشكەوتنە..." سەرەنجامیش بگاتە ئەو بڕیارەی بڵێت:
" شيعرى ئازاد و سەردەم لە چاوەكانم خۆشتر دەوێ"
بەڵام رۆژەکان زۆرن و شەوگارەکانیش درێژ، دەبێت شتێکی جیاواز هەبێت بۆ گوتن، تا بتوانین لە ناو ئەو سەدان دەنگە شیعرییەدا مۆرك و جێ پەنجەی خودی شاعیر بەسەر دەق و رەوتە شیعرییەکەدا ببینینەوە، گەر وەك زۆرینە بنووسین ئەوا نەفەسێکی گشتی شیعر هەیە کە بە سەر زۆر دەقەوە هەناسە دەدات و پێناسەی شیعر بەو دەقانە دەبەخشێت، بەڵام وەك دیارە شاعیر هەر بە وەندەوە ناوەستێت بە دەقەکان بگوترێن شیعر، بەڵکو دەیەوێت سیمایەکی جودا لە ناو ئەو هەموو دەقانەوە بە وشە پێناسە بکات و بڵێت ئەمەیە شێوازی شیعرو داهێنانەکانی رۆژ.
ئەو خوێنەرەی ورد دیقەتی هەوڵەکانی ئەم دواییەی شاعیر بدات، دەبینێت چۆن کەشفی هەوڵئاوێزانی شێوازی سوریالی دەکات لەناو دەقەکاندا، ئەمەیە جیاوازی بەو دەبەخشێت.
لە دواهەمین هەوڵەکانی شاعیردا چەند پۆستەرە شیعرو کۆپلەیەمان بۆ دەکاتە دیاریی تا بەرکەوتنمان هەبێت بۆ هەوڵی ئەو لەم بارەدا و زیاتر و زیاتر لێی نزیکبینەوەو پێی ئاشنابین، هەر لە ناونیشانەکەوە (چارەسەر) ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت کە ئەم شیعرانە هەوڵێکی نییان و کاران لە بەرچاوروونکردنەوەی هەندێك لەو دەردو کێشانەی مرۆڤ دووچاری دەبێت، ناکرێت بڵێین دەقگەلی تەندروستیی و پزیشکیی پاڵفتە، بەڵکو چارەسەری شیعرئامێز.
یەك/
گەر رستەیەك لەسەر ژیانی واقیع دابڕێژم سەبارەت نووستن ئەوا دەتوانم بڵێـم: " ئەو لە ژوورەکەمدا نانوێت، نەخۆشە بە سەرماخوردەگی، پێویستی بە هێمنی و پشووە" بەڵام شیعر دەرچوونە لە داڕشتنی رۆژانە، دەبابزانین شاعیر چی لێکردووە تا شتێکی جیاوازی لێ بخولقینێت:
(1)
ژووره‌كه‌م نانوێ،
نه‌خۆشه به‌گڤه‌ی ڕه‌شه‌با،
ده‌بێت سه‌ری بشێلم به‌شنه‌با..!!
.....................
هەڵێنجان(الاستنباط):
لە هەردوو دەستەواژەی ئاسایی و نائاسایی سەرەوە، دوو جۆر مانا تێدەگەین، مەعقول و نامەعقول، بەڵام ئەگەر جێگۆڕکێ بەنامەعقولەکە بکەین ئەوا واتای سێهەمی لێ هەڵدەگۆزین کە لە سەیرکردنی هیچ کام لەو دوو داڕشتنە سەرەوەدا نییە، بەم جۆرە:
گڤەی ڕەشەبا .... پێچەوانەی....شنەبایە
دەکرێت گڤەی رەشەبا هێما بێت بۆ توندو تیژیی، دڵڕەقیی...هتد، بەڵام چەرخوفەلەکی ئەم دەڤەرە کە بە ژوور چوێنراوە پێویستی بە هیمن بوونەوەیە تا شتەکان ڕێڕەوی خۆیان بدۆزنەوەو مانایەك هەبێت بۆ شەو و ڕۆژ یان خەوتن و هەستان...
.........................
دوو:
لە ڕستەیەکی سادەدا دەڵێم: " مرۆڤ پێویستە وەرزش بکات، تا دڵتەنگ نەبێت"
بەڵام شاعیر لە دیمەنێکی سوریالیدا ناڕەزایی خۆیمان بۆ دەردەبڕێت تا ڕاستییەکانمان پێ بڵێت بەم جۆرە:
(2)
جاده پێویسته وه‌رزش بكا،
تاقاچه‌كانی هێڵنج نه‌دا
له‌دڵته‌نگییا..!!
..................
هەڵهێنجان:
وەرزش چ گیانیی بێت یان فیزیکی، دەمانپارێزێت لە هەردوو دەردەکە:
١-دەردەداریی فیزیکیی: هێما .... لەکارکەوتنی قاچ
٢-دەروونیی: کە پلەیەکی باڵا لە خەمۆکی مرۆڤ هەست بە دڵتێکەڵبوون ڕشانەوە دەکات، کەواتە ئەمە بەس دەربڕینێکی فەنتازی شاعیر نەبوو، بەڵکو ڕێگەچارەکانیش دەستی خوێنەری بەئاگا دەگرێت، ئاوها شاعیر بابەتی شیعر رزگار دەکات لە بابەت و مامەڵەو قاڵبە کلاسیکییەکەی.
..............................
سێ: ڕستەیەکی سادەی ناوێژەیی رۆژانە: " تەنگە نەفەس بووم پێویستم بە هەوای پاك هەیە"، بەڵام شاعیر دەڵێت:
(3)
كتێبه‌كانم قورس بوون به‌ته‌پوتۆز،
ده‌بێت چاره‌سه‌ریان بكه‌م،
به‌چه‌پكێك ئۆكسجین..!!!
...............
هەڵێنجان:
رەمزی بەکارهاتوو:
کتێب= رۆشنبیریی و پێشکەوتن
واژەی دژیەك: تەپوتۆز.......ئۆکسجین
لەمانای سێهەمدا دەگەینە ئەو ڕاستیەی بە پەیامی دەق بگەین و راستییەکی تاڵی کۆمەڵایەتی درك بکەین کە تەنگەنەفەسیی کۆمەڵگایە لە غیابی مەعریفەدا کە لە کتێبدا هێمای بۆ کراوە، چارەسەری رزگاربوون لەو ژینگە پیسەی ژیانی تێدا دەکەین: هۆشیاری و بەرپرسیارێتی تاکەکانە.
...............
چوارەم:
رستەی سادە: " گۆمەکان لێڵ بوون دەبێت پاك بکرێنەوە بە بەردانەوەی ئاوی زوڵاڵی جۆگەکان"، بەڵام شاعیر ئاوها دەهۆنێتەوەو زمانی شیعرییەت بە ماناکان دەدات :
(4)
ئاوی گۆمه‌كان به‌قیڕه‌ی بۆقه‌كان ،
لیخن بوون،
ده‌بێت ملپێچی جۆگه‌كان له‌ملكه‌ن...!!!
..................
هەڵێنجان:
زاراوە سەرەکیەکان (گۆم ...قیڕە....لیخن....جۆگە)
باشە، ئەوەی ئێمە لەسەری راهاتووین ئەوەیە کە لیخن بوون بەرەنجامی ماتریاڵی پیسە، نەك دەنگی نەسازی قیڕە، بەڵام شاعیر ئەو راستیەمان بۆ دەردەخات کە قیڕە چ درۆ بێت یان چەواشەکاریی، یان راگەیاندنی ساختەو ئاوازەکانی شەڕو حیزبایەتی و شەخسپەرستی، ئەوا هەمان کاردەکاتە سەر تێکچوونی ژینگە، فەوزاو هاتوهاوارەو هیچی کەمتر نییە لە نەسازیی قیڕەی قوڕباقەکان، ئەی بۆچی قوڕباقەکانیش ئەو مرۆڤە بۆشانە نەبن! با بگەڕێینەوە بۆ سازگاریی و سەفای پاکێتی بوون و خیلقەتی مرۆڤ.
.................................
پێنج:
رستەی سادە: " ئەو ئاگرە باوەشێن بکە تا دەبێتە ڕەژوو"، بەڵام شاعیر واناڵێت، بەڵکو بەجۆرێکی تر مرۆڤ دەردەکات لەو هاوکێشەیە هەرچەندە مەبەستیش لێی مرۆڤ بێت، بەڵام ئەی بۆ بەهایەك نەدات بە شیعرەکەو رزگاری بکات لە دەربڕینی راستەوخۆ ، بۆیە ئەویش پەنا بۆ رەگەزی ئاگرو خۆڵەمیش دەبات و دەڵێت:
(5)
ئاگر ده‌بێت ده‌سته‌كانی بپژمێ،
تاخه‌و نه‌بینێ خۆڵه‌مێش باوه‌شێنی بكا..!!
..............
هەڵێنجان:
ئاگر دەستی نییە و ناشپژمێت، بەڵام بۆ ئەوەی دانەمرکێتەوەو نەبێتە مەخسەرەی ڕێوی و لەناوبچێت ئەوا دەبێت ئەو لە زۆرانی ژیاندا (بەدەست) باوەشێنی خەڵوز بکات تا خۆی نەبێتە خۆڵەمێش و هەر گەش و کڵپەدار بێت، لەمەشدا لۆژیك هەیە بۆ رەگەزی ئادەمیزاد چۆن خۆیان رزگاربکەن لە پاشقولگرتنی هاوشێوەکانیان.
شەشەم:
رستەی سادە:"کۆڵانێك زەلالەتییەتی بە دەست منداڵی هاروهاجەوە" هەروەها:
" لەو دارتاشە گۆچانێك دروست بکە وەك هی شارلی شاپل"
بەڵام شاعیر دەڵێت:
(6)
كۆڵانێك به‌هاروهاجی منداڵان كه‌وتۆته پیری،
ده‌بێت دارتاشێك گۆچانێكی بۆ چێكا،
پڕ له‌پێكه‌نینی شارلی شاپلن...!!
................
هەڵێنجان:
بە خوێندنەوەیەکی بە دیقەت لەم کۆپلەیە تێدەگەین چەند زاراوەیەکی سەرەکی تێدایە وەك (کۆڵان، پیریی، گۆچان، پێکەنین)، بەڵام کۆڵان پیر نابێت، ئەی گۆچان چ پەیوەندییەکی هەیە بە پێکەنین؟ با ئەم پرسیارانە لە خۆمان بکەین پێش ئەوەی ئەو ڕاستیە تاڵیە هەرس بکەین هەموو ئەم ئاماژانە ناراستەوخۆ دەربارەی مرۆڤی خاەن هۆشن، کە وەك کەسایەتی شاپلن با ناسۆرەکانمان لە یادبکەین هەرچەندە پیرمان بکات، با دڵی کەسانی تر خۆش بکەین و بشزانین لە پیریش مانای دڵتەنگی نییەو دەشێت شادمان بین، هەندێك شت بە گوێنەدان چارەسەر دەبێت گەر دەسەڵاتمان بەسەریدا نەشکێت، هەندێکیش بە گۆچان.... بۆ وەشاندن نا بەڵکو وەك لاقێکی یارمەتیدەر.
..................
نابێت ئەو وتە بەناوبانگە لە یاد بکەین کە دەڵێت " مانا لە دڵی شاعیردایە" بەس ئەم نووسینەی من هەوڵدانێکی لە خۆبووردوانەی خوێنەرێکی تامەزرۆی شیعرە بۆ تێگەشتن و گەشتنە ڕێگای سێهەم، رەنگە دیدی کەسی (ب) و (ج)ش لە ماناکانی ناو دڵی شاعیر و ئەم هەڵێنجانانە جیاوازتر بێت... ئەمەیە جوانی شیعری هونەرکار، شاعیر دادەبڕێت لە دەق و خۆی کاری ڕاڤەو تێگەشتنی لەسەر دەکات بە پشت بەستن بە ڕێژەیەك لە پێداویستیەکانی تێگەشتن لەدق وەك پێودانگی زانستی و بابەتییبوون.
