شرۆڤە

عەلی شێخ عومەر

لە کۆتاییدا ئەوەی ماوەتەوە بیڵێم، لە بەرهەمهێنانی دەقی شیعرییدا، ڕاساندنی چەمکی شوێن، ڕەنگدانەوەی ڕەهەندەکانی شوێنکات، جێکەوتێ دیارو ئاشکران،  گۆشەنیگای شاعیر ئاشکرا دەکەن، شوێن هاندەرە بۆ کردار، خەیاڵ بزوێنە، هەر جوڵەو رفتارێک یەقدانەوەی زیندە خەونێکە، باکراوندی شوێنێکە.

دەروازەکانی شوێن لە هۆنراوەی (درزەکانی ئاو درزەکانی ئاوێنە)ی ئەحمەدی مەلا

عەلی شێخ عومەر

کۆ شیعرییەکانی (ئەحمەدی مەلا) زۆربەی گرێدراوە بە هزرو بیرۆکەیەک، ڕەنگ و جێکەوتی شوێن و بابەتێک هەڵدەگرێ، لە دەروونەوە سەردەکەن، ئاوازو ریتمێک بە وەرگر دەبەخشن، ئەزموونێکی شیعری زیندوو پەخشدەکن، خەنییە لە بیرەوەری، لە خەم و لە خورپەو، لە دیدەو بۆچوونی جیاواز، ئەمەش بەدەر نییە لە چەمکی زەقکردنەوەی هاودژەکان، ئاوێتە بوونی شاعیر لەتەک شوێندا لە ئێستاو لە ڕابردوودا، دەرچەیەکی فراوانتر بۆ سۆزو ئاوەز دەرەخسێنێ، ، بۆشاییەکانی ئایندە بە تەنگژەی هاوچەرخ و یادەوەری نیشتیمان پڕدەکاتەوە، هەوێنی جێگیربوون، گەران بە دوای مۆڵگە و حەسانەوە لە شوێنێکدا، درێژبوونەوەی فاکتەری ئەو لەمپەڕانەیە کە نە دەروو (مدخل)ن و نە دەرچەشن، تەنیا ڕووی درزێکن، نە ئەوەیە بەیەکەوە بلکێن، نە جووداش دەبنەوە، نە ڕابردوو نە ئایندەی لێوە دیارە، هۆنراوەی (درزەکانی ئاوـ درزەکانی ئاوێنە)ی (ئەحمەدی مەلا)1  پێکهاتووە لە نەودونۆ کۆپلە، خۆی لە سیی لاپەردا دەبینێتەوە، لە ڕووی بابەتەوە تەواوکاری تەواوی بۆ کراوە، لق وپۆپێکی زۆری لێدەبێتەوە، گوێ قۆڵاغی زۆربەی ئەو دەنگانەیە، کە بەرکەوتن لە تەک جۆرەها بیرۆکە دەکات، خوازراوە بە زەمینەیەکی پێشاندراو، شاعیر وەک ڕێبازێکی فیکری هەستی پێدەکات، لە ڕێگای چەند گرتەیەکەوە ڕۆدەچێتە نێو پێدراوەکانی واقیع، لە ئاست شوێن و شتەکاندا، ئەزموونی شیعری سنووری مامڵەکردن بە کراوەیی دەهێڵێتەوە، لەم چوارچێوەیەدا، ڕوونکردنەوەی هەوڵەکانی شاعیر بۆ گەڕان و ڕەنگکردنی شێوازەکانی دراما، ئەمەش لە هەستکردن بە بەرپرسیارێتی و تازەگەرایی و هەڵبژاردنی شوێنەکاندا بە ئاشکرا ڕەنگی داوەتەوە، شاعیر باڵادەستە لە دروستکردنی پەیوەندی لە نیوان خۆی و کۆمەڵگادا، ئەمەش لەوەوە سەرچاوەی گرتووە کە شوێن، نە لە شوێنکات، نە  لە جووڵە ، نە لە زیندگی جیاناکرێتەوە، زیندگیش لە چەمکی خەیاڵ دانابڕێت، بیرجسون واتەنی کە دەڵێت (خەیاڵ هێزێکی سەرەکی سروشتی مرۆییە ، هەڵبەت هیچی ناخەینە سەر گەر بڵێین خەیاڵ داهێنەری وێنەیە، بەڵام ئەمەش بە بەراووردی وێنە و یادوەری کۆتایی دێت)2 ، ناسنامەی شوێن، بەو وێنانە تەژیدەبن، کە تێدا زیندگی دەکەین، هەوێنی ژیانێکی ناوەکیمان پێدەبەخشێت، دەبنە فاکتەرێک بۆ کردارو بزواندنی خەیاڵ، هیچ شتێکش بەقەد وێنەی شیعری ناتوانێ خەیاڵ بزوێن بێت، هەر گرتەیەک یان وێنەیەکی شیعری، جێکەوتی زیندە خەونێکە، خەیاڵێکە بارگاوییە بە شوێنێکەوە، یان بە شتێکەوە، ئەنجامدانی ئەم کردەیەش یان بە کرانەوە یان بەشاردنەوە دەخرێتە ڕوو، لەم ڕوانگەیەوەش هەوڵدەدەین، ، بەدواچوونێک لەسەر ڕەهەندەکانی ئاستی شوێن بۆ هۆنراوەی (درزەکانی ئاوـ درزەکانی ئاوێنە)ی ئەحمەدی مەلا بکەین

گەمەیەک بوو لە درزی ئاوێنەوە

شەوى دەکردە دەسەسرێک

گوڵێک بوو تا تەمەنی خۆی دەنووسییەوە

شڵەژانێک بوو

چڵەژانێک بوو لە نیو دەستی من

   لە نیو جوێباری جەستەی من

ئەم مەرجانە لەشی ناوە

ئەمە مەرجی تەواوی ژانە

                                    کۆپلەی 1     ل324

گەمەیەک بوو لە درزی ئاوەوە

خەونی دەکردە بەربەیان

شکۆفە بوو توانای نەبوو عومری خۆی بخوێنێتەوە

دڵەژانێک بوو

فڕینی خۆی پێشکەشی هەوا دەکرد

هەواش لە نیو مەمکۆڵەکانم خەوی لێ کەوتبوو

                                                          کۆپلەی2     ل324

وا دیارە ڕاساندنی شاعیر درەوشاندنەوەی لێکەوتەکانی، کەمەندکێشن تا بە ئاگاییەوە بچینە نێو زەمینەیەکی دژوازەوە، دەبینین لە نێو ئەزموونی خودسەرانەو ڕۆشنبیری خۆیەوە، لەنێوان ژیان و وێنەی شیعریدا، چۆن بە ئاگاییەوە وێنەکان دەنەخشێنێ، پێگەیەک بۆ جومگەکانی شوێن دەسازێنێ، جا ئەم وێنانە شوێن بن یان شوێنکات بن، ئاماژەیەکی هۆشمەندە، ڕەوانەڕۆیە بەرو گەردگیربوونێک کە هەستگەرایی تێیدا پێشەنگە، بۆ ئەمەش، دەتوانین وەک نموونە داگەڕان بۆ چەند سامپڵێک بکەین، کە بوونەتە زەمینەیەک، تەمەڵی هۆنراوەکەی لەسەر بونیادنراوە، لەم دوو بڕگەیەدا دەبینین، وێنەی شیعری قورسی خستووەتە سەر ناوەرۆکی ئەم شوێنانە(گەمەـ درزـ ئاوێنەـ شەوـ دەسەسرـ گوڵ ـ شڵەژان ـ چڵەژان ـ دەست ـ جوێبارـ جەستەـ لەش ـ ژان ـ ئاوـ خەون ـ بەربەیان ـ شکۆفەـ فرین ـ هەوا ـ مەمکۆڵە)، (گەمە) هەڵگری هەرچ ناوێک بێت دالەیە بۆ (درز)ێک،  مەدلوولی دوو ئاست لە خۆ دەگرێت، ئاستێک دیاردەیەکی دیارو ئاشکرا لە خۆ دەگرێت  ئاستێکی تر، ناوەرۆکێکی نهێنی وشاراوە هەڵدەگرێت، لە نێوان دوانەی دیارو شاراوەدا فەترەیەکی شوێنکات هەیە، کردەی بەراووردێک دروستدەکات، بە دیوێکدا خود وەک (ئاوێنە)یەک، یەک پارچە وجێگیر، تاک ڕووی دەردەکەوێت، لەم دۆخەدا، لە کاتی ئاساییدا داواکارییەکانی ناوەوەی خود بە دیاردەکانی دەرەوەی خۆیدا هاوسەنگدەکات، بە دیوەکی تردا پارادۆکسێ ئەنجامدەدات بەوەی ڕِابردوو گەمەیەک بوو لە ئێستاشدا درزێکە جوگرافیای ڕوویەکی نهێنی و سنوورە شاراوەکان ئاشکرادەکات، جڵەوی پێلێنان شل دەکات، بەکارهێنانی (ئاوێنە) وەک خوازەیەک پەردە هەلمَاڵینێکە لە خستنە ڕووی شوێنە داخراوەکان، ڕۆچوونە بۆ دنیای خود، لە مانای شیعریدا ڕاییکردنێکی مانا بەخشە بە پەڕینەوە لە دەرچەو بۆ دەروو، بە پێچەوانەشەوە دروستە، هەڵبەت هەمیشە بۆشاییەک درزێک دەمێنێ لە نێوان خودی شاعیر و ئەزموونی دەقی شیعریدا، لە نێوان ئەحمەدی مەلای مرۆڤ و ئەحمەدی مەلای شاعیردا، لێرەوەش دەقی شیعری بە درێژایی ئەزموونەکە بەیداخی ڕەنگەکانی تەنگژە و گومان، شڵەژان، لە چەند وێنەیەکی هاو دژدا دەخاتە ڕوو

1 ـ گەمە بەارنبەر بە ڕاستینە : لە سەرەتادا بەکارهێنانیی زاراوەی (گەمە)، پەردەپۆشێکە بۆ دەرخستنی ڕاستیینەیەکی شاراوە، دوانەی گەمە و ڕاستینە ئەو دیاردەیەیە کە ئەحمەدی مەلا لە دوو قۆناغی ژیانی شیعریدا پۆلیندەکات، هەڵبەت لە هەر قۆناغێکدا کردارەکانی شوێن، جێکەوت و ڕەنگدانەوەی خۆی دەبێت، لە هەردوو قۆناغیشدا (درز) خاڵی هاوبەشە لە وێنەکێشانی تراژیدیایەک کە بونیادی شیعری لە سەر هەڵچنراوە 

2 ـ ئاوێنە/ ئاو : گەر ئاوێنە ڕەنگدانەوەی وێنەیەک بێت، کتومت خۆیی تێدا ببینێ، جێگیر بێت بە نەرسیسی خود، ڕووییەک بێت بۆ هەناوگەری کایە و هەستی خوازراو، لە ئاست خود دا گرتەیەکە بۆ کامڵبوون،  باڵابوون و بەرزبوونەوە، لە بەرامبەردا (ئاو) نا جێگیرە، سروشتە وەستانی بۆ نییە، ڕووییەکە لە دەرەوەی خود، گرتەی بابەتێکە کامڵبوون نازانێ، هەمیشە ژیان ئاسا، دۆخ و پێگەکانی دەگۆڕێت

3 ـ شەو / ڕۆژ: (شەو) واتا شاردنەوە، لوغزێکە بۆ ژیانی نهێنی، یان کاتی حەوانەوە و خەو، گەر جەستە (ڕۆژ) بێت، ئەوا خود شەوە، گەر ئاوێنە جێکەوتی ڕۆژ بێت وێنەکانی دەرەو پەخشکاتە سەر ڕووی خود، ئەوا شەو لە دوای ڕەتووشکردنی وێنەکان، مۆنتاژ کردنی گرتەکان، دەتوانێ وێنە دەسکەوتووەکان بگێرێتەوە، یان خەون بەو وێنانەوەش ببینێ کە دەستینەکەوتووە، خولی شەو قۆناغی بونیادی پێکهاتنی ئاوەز لە خۆدەگرێت، بە پێچەوانەی بەربەیانە کە دەرچەیەکە  بۆ ڕۆژ بۆ بەربڵاوی ڕەنگەکانی هەست، هەڵبەت کۆتایی هەست سەرەتای ئاوەزە، دەرخستنی ئاوەز شاردنەوەی هەستە.

4 ـ گوڵ/ شکۆفە: (گوڵ) وێنەیەکی شوێنیە، دالەێکە مەدلوولی  قۆناغی تەواوکاری و پێگەیشتنە، چەسپاندنی ڕەنگ و درککردنە بە هەستەکانی بەرزبوونەوە و خۆبینین، پێچەوانەی (شکۆفەیە) کە هێشتا شوێن و پێگەی خۆی نەگرتووە، هەست بە نەویبوون دەکات، ماویەتی بتوانێ بە شێوەیەکی دروست گوزارشت لە خودی خۆی بکات، لە سروشتی  پێکهاتندا، هەرزەکارە، لە قۆناغدا نە خونچەیە نە گوڵە، لەو نێوەندەدا پێدەکوتێ .

لە دەستپێکەوە، کردەی شیعر نووسین درک کردن بە شوێن، ڕەهەندێکی خودیە گوزارشت لە  رستێک دەکات، بارگاوییە بەمانا، ڕابردوو ئاوێتە دەکات بە ئێستاوە، خود بە بابەتەوە تایبەت بە گشتەوە، وێنەی شوێنکات دەبەستی بە شوێنەوە، یاسین نووسیر گووتەنی (شیعر کۆسۆزیکی بگۆرو تازەکارنییە هەڵپساردەی کۆ هەستیکی خاو نییە، بەڵکو رێگایە گرێدانی ڕەهەندەکانی مادە ئاشکرادەکات) 3، دەکرێ لە زمانی شیعرییەوە، هەندێ لەو ڕەهەندانە ئاشکرابکەین کە کەسایەتی ئەحمەدی مەلا دەبەستی بە پێلێنانێ بە  درزتێکەوتنی خودێکەوە، رەچەتەی وێنە شیعرییەکانی شوێن و شوێنکاتی بۆ دەبڕێت، لە دەستپێکی گرتەی یەکمەوە، دەبینین ئەزموونی شیعریی، وەک گوڵێک پێگەییوە کامڵی بە خۆوە دەبینێ، خود باڵادەستە دەتوانێ لە ڕێگای وێنەی شیعرییەوە، پۆلین و جیاوازی دروستبکات، لە کەلەبەرو درزەکانەوە کە خوازەیە بۆ شوێنێک، دالی لەمپەڕو مەدلولیی بەرگری هەڵدەگڕێت، ئەمە بێجگە لەوەی ڕەهەندێکی جیاکاریشی لێدەکەوێتەوە، تواناکانی شاعیری لێوە دەردەکەوێت، لە دوو ئاستدا دەتوانێ (شەو) وەک کردارەکانی شوێنکات بکاتە ئاماژە، یەکەم بۆ هەڵسانەوەی ئاوەزو بەهرەی شیعری تێدا بەرز ڕاگرێ، بە جۆرێک بتوانێ بە ڕاشکاوی پێگەیشتنی ئەزموونی شیعری خۆی بنووسێتەوە، ئەزموونی تەمەنی بۆ بکاتە پێوەرێک بۆ کامڵبوون و پەخشکردنی بۆن و بەرامی شیعری،  ئەم پێگەیشتن و کامڵبوونە بە گوڵێک دەچوێنی، ناسنامەی شاعیرێتی ڕاستەقینە بە شڵەژان و چڵەژان بەدەستدەهێنی، (شڵەژان) خودە، (جڵەژان) هەژماری بابەتە، لێکترازانی ئەم دوانە، مەرجی تەواوی ژانە، (جویبار) ڕێرەوی ئاوە، سروشتە، (لەشی) ناو ئاوێنەی خودە، ئەمانە مەرجی سەرەکی جەستەی شیعرین، مەرجی تەواوی ژانی لەدایک بوونی (ئەحمەدی مەلای شاعیر)ن، لە ئاستی دووەمدا دەتوانێ (شەو) وەک کردارەکانی شوێنکات بکاتە (دەسەسرێک) بە خەمی دووری خەم و خۆشی خەونی هەرزەکاری دەسڕێتەوە، بە تاریکی غوربەت، رووناکی تێدەپەرێنێت، بە شەو بەرەبەیان دەسڕێتەوە و خۆی دەدۆزێتەوە، ئەمەش پێچەوانەی وێنە باوەکانی شوێنکاتە، خەڵکی ئاسایی لە ڕۆژی ڕووناکدا خۆی دەدۆزێتەوە، بەم پێیەش بێت، رەتکردنەوەی ڕێساکانی گەمەکە، درزەکە بەتاڵ دەکات، هیچ گەمەیەک نامێنی، ئێمە لە تاریکیدا، لە درزەکانی ئاوێنەی خودوە کردەی دۆزینەوەمان هەیە، ئاودیو دەبێ بۆ کردەی نووسینەوەی شەوی غوربەت و ئەزموونی نامۆبوونی شاعیر، وەک شوێنکات لە قوناغی (بەربەیان)دا یەکسانە بە شوێن وەک (شکۆفە)، ئەمەش ئاماژەیە بە قۆناغی هەرزەکاری و پێنەگەیشتن، وەک ڕەنگدانەوەی شوێن ڕوون نەبوونەوی دنیای شیعری (ئەحمەدی مەلا)یە ، جێکەوتی (شکۆفە) پتر پەیوەندی بە هەست و دڵەوە هەیە، نەک بە بیرۆکەی قۆناغی هەرزەکاری و  نووسینی کۆژان و ڕەنگدانەوەی سۆزێکی بگۆر کە جێگیر نین وەک گۆڕانی (شکۆفە)یە بۆ (گوڵ)، بۆیە لەم قۆناغە هەستیارەدا، ناتوانێ عومری خۆی بخوێنێتەوە، ئەو هێشتا شکۆفەیە نەبووەتە گوڵ، تا بتوانێ ئەزموونی خۆی بنووسێتەوە، دەرهاویشتەی ئەم پەی نەبردنە، ئەم تێنەگەیشتنە، لە داوەکارییەکانی خود (دڵژان) بەرهەمدەهێنێت، کە زیاتر لە سروشتەوە نزیکە نەک لە ئاوەزەوە، بەم پێیەش ناجێگیریەک بارگاوییە بە وەهمێک، بۆشاییەکی رەخساندوە بۆ بەرز بوونەوەیەکی درۆینە، بۆ فڕینێک کە خۆی پێشکەش بە ناجێگری هەوایەک، بۆشاییەک دەکات، تەنیا لای خۆی دەبینرێت، بووەتە خەونێک، نەبووتە کردار لە سنووری سینەی خۆی تێپەرناکات.

بونیادی کردارەکانی شوێنکات لەسەر ڕەهەندەکانی کارتێکردن، فاکتەرەکانی بەرزبوونەوەو کردارەکانی ڕابردووی بەردەوام لەخۆ دەگرێت وەک (دەنووسیەوە)، (دەکرد) لە ڕستەی پێشکەشی (هەوای) دەکرد، کردارەکانی ڕۆچوون و نزمبوون کاری ڕانەبردووی دەمی ئێستا وەک (بخوێنێتەوە) یان کاری ڕابردووی دوور وەک (خەوی لێکەوتبوو)، دەبینین کردارەکانی نزمبوونەوە بوون، لە ئێستاو ڕابردوودا کۆکراونەتەوە، بەستراون بە خەیاڵەوە، دیقەتدە، ڕیزکردنی شوێنەکان ڕیزکردنی شوێنکاتەکان بە دوای خۆیدا دەهێنی، ئەم وێنانەش پێگەی دوو قۆناغ ڕووندەکەنەوە، فەترەیەکی زەمەنی هەیە لە نێوان (شەو)و (رۆژ)دا یان بەربەیاندا، لە نێوان ئێستاو ڕابردوودا، لە نێوان (شکۆفە)و (گوڵ)دا هەمان ئەو فەترەیەیە، شاعیر پێداتێدەپەرێت لە نێوان قۆناغی هەرزەکاری شاعیر کە ڕەنگدانەوەی شوێنی یەکەمی شاعیرە، دیارە مەبەستمان هەرێمی کوردستانە، هێشتا لە چەمکی شوێندا (شکۆفە)یە، نە بووتە دەوڵت، تا وەک (گوڵ) بۆن و بەرامی کامڵ بێت، لە چەمکی شوێنکاتدا، سەرەتایە، بەربەیانە، لە سروشتدا (ئاو)ە ناجێگیرە وەک (هەوا)و (خەو)ن، قۆناغی گواستنەوەی (درزە) لە سروشتەوە بۆ خود، لە (ئاو)ەوە بۆ (ئاوێنە) لە گەشتی ئەوروپاوە دەستپێدەکات، ئەزموونی شیعری خاڵی هاوبەشە، درزێکە، دوو وێنە دوو دنیا لە ئاوێنەی خودی شاعیردا دەنەخشێنێ، درزەکە درزی خودو بابەتە، ڕۆژئاواو ڕۆژهەڵاتە، سۆزو عەقلە، ڕابردوو و ئێستایە، نوسین و خوێندنەوەیە، پەڕینەوە لە درزەوە باسکردنی ڕابردوو لە ئێستادا سڕینەوەی ئەو یەکبوونەیە کە شڵەژانی لێدەکەوێتەوە، (ئەحمەد)ی مرۆڤ لە (ئەحمەدی مەلا)ی شاعیر جیادەکاتەوە، پێش (ئەحمەدی مەلا) گۆڕانی شاعیر لە شیعری (لە درزی پەچەوە)4 زۆر بە سەلیقەیەکی شیعرییەوە توانیویەتی دووری ئەو جیاوازییە بسڕێتەوە لە درزێکەوە بەیەک گەیشتنی دوو وێنەی شیعری بەیەکبگەیەنێ 

سبەینێ بریارە بچمە ژوانی بێدەنگی

بچمە ژوانی گاشە بەردێک

بە بێدەنگی باسی عەشقی گیاکەم

باسی عەشقی باکەم بێدەنگ

                                            کۆپلەی 23       ل 330 

هەمیشە لە تەنیشت ژنێک

زاکیرەی ژنێ دەبووژێتەوە

هەمیشە لە تەنیشت ئاوێک

زاکیرەی خۆڵ دەبووژێتەوە

                                       کۆپلەی 24           ل 331

ئەنجامدانی کردەی هەژمارکردن، ڕۆڵێکی سەرەکی دەبینێ لە پێکهاتەی ستاتیکای شوێن و بەستنی پەیوەندی لەتەک خەیاڵی شیعریدا، باری دەروونی شاعیر، ڕۆڵی زمان، شێواز، ڕەنگدانەوەی خۆی هەیە لە جۆری داڕشتنی وێنەی شیعریدا، شاعیر بە ڕاشکاوانە دەتوانێ ڕۆڵی یادەوەری خۆی و ڕۆژەکانی ئێستای تێدا نمایشبکات، ئاستەکانی بەراوورد دروستبکات، بەشداریکردنی وەرگر لە جومگە مادییەکانی دەقی نووسەردا، سیستەمی پۆلین و هەژمارکردنی وشەکان، دووبارە بوونەوی وشەکانی، هەوڵدانێکە بۆ دەرخستنی هاوسەنگی باری دەروونی شاعیرو شاردنەوەی جووت مانایی و پینەکردنی کاردانەوەکانی،   ناتوانین چاوپۆشی بکەین لە چۆنییەتی داڕشتن، دووبارە بوونەوەی ئەم وشانە بە یەکسانی (بچمە ـ ژوان ـ باس ـ عەشق) (هەمیشە ـ تەنیشت ـ ژن ـ زاکیرە ـ دەبوژێتەوە) هەر یەک لەم وشانە، دووجار لە دووباردا، بەکارهێنراون، چەمکی تێگەیشتن لەم وشانە، لە ئاوێنەی بینراوی دەقدا، بە پێی شوێن دەگۆڕێن، هەمان مەبەست بە دەستەوە نادەن، هەمان وێنەی شیعری ساغناکەنەوە، هەمیشە درزێک ماوەتەوە، باجی لێکترزانی وێنەکان دەدات، ئەمە لە کاتێکدایە، ئەو وشانەی کە ڕەگەزەکانی سروشت پێکدەهێنن، یەکجار بەکارهاتوون بریتین لە (گیا ـ با)، (ئاو ـ خۆڵ) تاقە وشەیەک کە وەک سێ کووچکەیەک، بیرۆکەو تەوری هۆنراوەکەی ڕاگرتووە، سێجار بەکارهاتووە، وشەی ( بێدەنگییە) بێدەنگی جۆرێکە لە ماتەووزە، بەرکەوتن و جووڵەیەکی دەرەکیان دەوێت تا بێنە دەنگ، درزبردن کردەی بێدەنگیی و شاردنەوەیە، شکان نییە تا دەنگی لێوە بێت، دابەشکردنی وشەکان، ڕێکخستنیان، وێنەیەکی بەرجەستەکراومان بۆ دەگێرێتەوە، کامیرا ئاسا گرتەیەکی تراژیدیمان دەخاتە بەرچاو، هەر لە تەنگژەی بوونەوە، بیگرە تا دەگاتە جۆرەکانی چەوساندنەوە، هەڵبەت ئەمەش  باری ناجێگیری دەروونی لێدەکەوێتەوە، نهێنی قۆناغی نوقوم بووی خود ئاشکرا دەکات، خەون بە ئایندەوە دەبینێ، کرداری شوێنکاتی (سبەینێ) ئایندەیە، هێشتا نەهاتووە، شێوازی ئەم نووسینە، لە ئێستای نووسینی دەقدا، لەگەڵ ڕێکخستن و نووسینی هۆنراوەکەدا، لە چرکەساتێکی هەستکردندا، هاوشانە و یەکدێتەوە، کارتێکردن و باکڕاوندی کردارەکانی دوێنیی ڕابردوو هەڵدەگرێت، لە ئێستادا دوێنی و ئایندە، بەیەکەوە دەلکێنێ، پوشاکی نوێ دەخاتە بەر شوێن، ئەم لەبەرکردنە ڕاستەقینە نییە، بەڵکو لەبەرکردن و ئاڵوگۆرێکە لە نێوان ڕاستەقینەو خەیاڵدا ڕوودەدات، کەواتە شوێنکاتی (سبەینێ) کردەی گواستنەوەیە، پێدراوەکانی قۆناغی دوێنێی ڕابردوو دەگەرێنێتەوە بۆ  ئایندەی چاوەڕوانکراو، بۆ بەدەستخستنەوەی ڕەهەندەکانی خۆگرتنەوە و خۆپاراستن لە چەمکی کەوتن و خۆلادان لە خەم و ئازار، وەک فاکتەرێک پەنا دەبات بۆ یەکێک لەو کردارە خۆویستانە کە دیزاین و هێز لەخۆ دەگرێت، وەک وشەی  (بڕیار) وشەی بڕیار وەک شوێنکاتی بڕگەی شیعرییەکە وادەکات، کردارەکانی ڕانەبردوو وەک کرداری (بچمە) باڵادەستی هەر داخوازییەک بێت، بۆ خەون و خەیاڵ،  نەچێتە قۆناغی جێبەجکردنەوە، لە شوێنێکدا، لە بری ئەوەی، شوێنی خوازراوی (ژوان) درزی بێدەنگی بشکێنی و ئاشناو تەبابن لە یەکتێگەیشتن ئەنجامبدەن، کەچی پاشینەی ماناکانی دابەزین و بێدەنگی بەرهەمدێنن، لە دێری دووەمدا، لە ئاست بەرزکردنەوەی بەرامبەردا چ وەک قەبارە، یان خەسڵەت بە شووناسی (گاشەبەرد) پاساو بۆ بێدەنگی یەکەم دەهێنێتەوە، ژوانی یەکەم بەرکەوتنە، لەتەک ناوەخندا، لە تەک نەوتراودایە، ژوانی دووەم بچووککردنەوەی نەوتراوی ناوەخنە، بێدەنگی لاوەکییە، گەورەکردنی بێدەنگی بنەرەتی بەرانبەرە (گاشە بەرد)ە، نە دەجوڵی و نە وورتەی لێوە دێ، شوێنکاتی سەرجەم بڕگەکان وێنەیەکی بانۆرامیە بە خەم، گوزارشت لە تراژیدیای پەیوەندییەکانی دوێنی دەکات، باکڕاوندی خەیاڵێک، ئایندەی تیا دەکاتە شکست ونبوون، دنیای تێکشکان، شکست دەرئەنجامی هەستێکی ڕۆمانتیکیە، پەیوەندی بە گۆڕانکاریەکانی ژیانی سادەی ڕابردووەوە ، بە کردەی گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتیەکانەوە هەیە، ڕیچکەکانی ژیانی گۆڕاوە لە نێوان دوو جیهاندا، ئەویش جیهانی تاراوگە و نیشتیمانە، بە بەراوورد لە نێوان وشەی(گیا) و (با)دا پەیوەندییەکی دیالێکتی دەدۆزێتەوە، دەکرێ هەندێک لە ڕەهەندەکانی ئەم پەیوەندییە ئاشکرابکەین، قۆناغی یەکەم، خەمەکانی گەڕانەوە، نۆستالیژیایە، هەستکردن بە خورپەی یەکەم، شوێنەکانی دەنگ و ڕەنگ لەقدەکەن، بێدەنگی پارادۆکسێ لە تەک باسکردن و دەرخستنی سیحری ئەو پەیوەندییە فەراهەمدەکات، کە ئەمی شاعیر دەبەستێ بە نیشتیمانەوە، شاعیر لە سۆنگەی ئەوەی لە سەرەتای تەمنی لاویدا، ڕووی لە هەندران کردووە، نەیتوانیوە گوزارشت لەو عەشقە بکات کە دیبەستێ بەخاکەوە، نەیتوانیوە بێدەنگی بکاتە دەنگ، نەیتوانیوە ڕەگ لە خاک جیاکاتەوە، ئەوەی دیارە دیاردەیەکی شکست و دابەزینە، داکوتینە لە دۆخێکدا، بێدەنگییە، خۆشەویستییەکی تاک لایەنەی خۆڕسکە، دەرچەکانی ئەم خۆشەویستیە بە ڕەگ و قوڵایی نیشتیمانەوە جێگیرە، بە (گیا) دەیچوێنێ، لە بەرامبەردا، ڕاهاتن و خۆشەویستی عەشقی تازەی ناجیگیری تاراوگە ڕووکارە، هەستکردن بە هەستی بەرزبوونەوە بە (با) دەشوبهێنی، سەرنج بدە لە دوا دێڕی کۆپلە شیعرییەکەی (23) دا دەڵێت (باسی عەشقی باکەم بێدەنگ) ڕستەکە تەواو دەبێت، وەستانێکی شاراوە هەیە، تیامانێک و گێژنەیەک بەدی دەکەین، دێتەوە سەر تەوەری سەرەکی ژان و ژۆکەی، ڕوودەکاتە سەر ئەو درزەی ناخی کردووە بە دوو لەتەوە، هەم وەک ناخ، هەم وەک دەق، دابەشی کردوە، بە وشەی (بێدەنگ) کۆتایی پێدێنێ و کڵۆمی دەکات، (با) تیژکردنی ئەو عەشقەیە، یادەوەری و نیشتیمانی تێدا دەگەشێتەوە، نۆستالیژیای تێدا زیندوو دەبێتەوە، نەدەتوانێ تێدا دەرچێت، نە دەتوانێ زیندگی تێدا بکات، هیچیان نایەنە دەنگ، تا ئەمی شاعیر بە دەنگیانەوە بچێ، تەنها دیاردەیەکی خنکێنەری بێدەنگین، وشە (با)و (گیا) دوو دیوی ئەو درزەن، شاعیر تێدا کۆبووەتەوە، خودی چەپێنراوی ئەحمەدی مەلای شاعیرن.

بۆ گەیشتن بە کێشانی وێنەی شیعری، لە ڕێگای پێکهاتەکانی چەمکی ئیستاتیکاوە، (ئەحمەدی مەلا) لایەنە جۆربەجۆرەکانی دەلالە بەکاردەهێنێ، لە قوڵایی هەستەوە، لە گرتەیەکدا زاراوەکانی شوێن و چۆنییەتی وێنەگرتنیان نمایش دەکات، زاراوەی (تەنیشت) لە هەردوو جارەکەدا، ئاماژە بە شوێنێک دەکات، بارگاوییە بە ڕەهەندێک کە ئاوێتەبوون تێکەڵبوون رەتدەکاتەوە، جۆرێک لە دوورەپەرێزی پێوە دیارە، زیزی و نامۆبوونە، بە مانا فراوانیەکەی تەنیاییە، شکاندنی ڕێساکانی هەماهەنگی و لە یەک تێگەیشتنە، نزمبوونەوە و کزبوونی ئەو پەیوەندیانەیە کە مرۆڤ  بە چوارچێوەوە دەبەستێ، لە سۆنگەی ئەوەی پێشوەختە درزو لێکترازنمان هەیە، بۆیە دژوار نییە، لەسەر دوو ئاست داگەڕانی بۆ بکەین، لە ئاستی یەکەمدا دالی (ژنێک) وەک چوارچێوەیەکە دیاریکراوە، مەدلولە بۆ کۆکردنەوەی شوێنەکان، پۆلینکردنی پێگەکان، لە ئیستای نووسینی دەقدا شاعیر لە سەر دوو ڕوودا  زیندگی تێدا دەکات، ڕوویەکی ئامادەیە، لە ژێر فشارەکانی دەرەوەدا هەندران، نامۆ بوون لەسەر ڕووی هەستەکانی شاعیردەسەپێنێ،  کاریگەری ئاسەواری جێکەوتی لە سەر ڕووکار و لەسەر قوڵاییەکانی ناوەخندا بەجێدەهێڵێت، ئاسەوەرێکە ململانی فەراهەم ناکات، چونکە شوێن و پێگەی ئەمی شاعیر، بە  دانپێنانی خۆی تێکەڵ نەبووە،  لە تەنیشت دەمکرانەوەی دژەوابوونەکاندایە، لە ڕوویەکی دیکەوە دەرگایەکی ئارام بۆ دەروون واڵادەکات، هاوسەنگییەک ڕادەگرێت، نایەوێت کۆتایی بە لایەکیان بێنی، نە دەتوانێ لە ڕابردوودا بژیت، نە ڕازیشە بچێتە نێو ئێستای ڕانەبردووەوە، هەڵبەت ئەم دوو ڕووە بە قوڵایی و ڕووکارەوە گرێدراون، گرێدانێکی هەستەکی کە بە شوێنکاتەوە شتەکدراون، شاعیر کۆیی دژەوابووەکان لە وێنەیەکی شیعری هاوسەنگدا ڕاگرتووە، لە ئاستی دووەمدا  دالی (ژنێک) لە شوێنی خۆی، لە دەرەوەی خود دا نامێنێ، ڕووکارییەکە دەبێتە هاندەرێک بۆ بەدەرخستنی قووڵاییەکانی ناوەوەی خود، واقعی هەندەرانی بەردەست، ڕابردووەکانی دوورەدەست نزیکدەخاتەوە، شوێنە تەنگەکانی واقیعی (ناهۆگر)ی هەندەران دەبنە دەرچەیەک بۆ بەرفراوانی شوێن، کرانەوەی شوێنکات و توانەوە لە نێو ئەو پەیوەندیە نهێنییەی کە خودی (ئەحمەدی مەلا) بە شوێنی سەرەتای و بنەرەتیوە، بە شوێنی (هۆگر) بە شوێنی یادگارییەوە دەبەستێ، ئەم پیوەندییە لە سنووری شتەکاندا ناوەستێت، بەڵکو ڕووماڵی سەرجەم ڕووبەرکانی پابەند بوون بە زێدو و شوێنی یەکەم زیندوو دەکاتەوە،  لە شوێنێکدا دەیبوژێنێتەوە کە هەڵگری ناسنامەو شووناسی مانەوەیەتی، لە(زاکیرە) دا زاکیرە سەلماندنی بنەمایە، پشتوپەنایە، پەلهاویشتنێکی لەزگینە لە ناوەوە بۆ دەرەوە، گشت کردارەکانی شوێنکاتی بووژاندنەوە، لە ناوەخندا بەرزکردنەوەیەکی دیارە لە ئاست نزمبوونەوەی لە دەرەوەدا، لە هەندراندا دایە کە نامۆبوونێکی دەروونی لێدەکەوێتەوە، لکاندنی هەستەکانی بەرزبوونەوە، بووژاندنەوە لە (زاکیرە)دا سەقامگیری و جێگیربوونێکی ڕەها فەراهەمدەکات، یەکەم  لە ئاست نیشتیمانی (هۆگر)دا، لە زاکیرەی ڕەهادا بە وشەی (ژنێ) ئاماژەی بۆ کردووە، دالی وشەی (ژنێ) لە ڕووی کۆمەڵایەتی و مێژوویی و  مەدلوولێ گەورەتر، قەوارەیەکی فراوانتر هەڵدەگرێت، ڕەهەندەکانی دیاری ناکات، بە تاقە مانایەک گەمارۆی نادات وەک لە وشەی  (ژنێک)دا دەبینین بە (کافی) پاشگر گەمارۆی دەدات، ناجێگیری دیاریدەکات، تێکەڵی ئەو دنیایە نابێت کە لە هەندراندا، لە تەنیشتیدا دەوستێت وەک گووتمان وشەی (تەنیشت) لەتەک داکەوتەکانی هەندەران، لەبەرچاوە، وێنەیەکی هەستی دیارە، لە دوورەڕا تێکەڵبوون و چاودێریکردن دەگرێتەوە،  چوارچێوەیەکی ناسراوە بە وشەی (ژنێک) ئاماژەی بۆ کراوە، جێگیری خۆی و ناجێگیری بەرامبەری لێدەکەوێتەوە، دووهەم ناجێگیری بەرامبەر بە ڕەگەزێک لە ڕەگەزە سروشتیەکان دەشوبهێنێ، وشەی (ئاوێک) دەکات هیمایەک بۆ ناجێگیری، بە هەمان شێوە وشەی (کافی) پاشگری (ئاو) لەڕووی ڕێزمانییەوە، خەسڵەتی ئاوێکی دیاریکراو هەڵدەگرێت، ئاوێک تینوویەتی ناشکێنێ، شۆرە نەبەستراوە بە ڕەهەندەکانی ژیان و بووژانەوە، شوێنکاتی بڕگەکە لە هەردوو بارەکەدا، لە ڕێگای وشەی شوێنکاتی (هەمیشە) بەڵگەیەکی حاشاهەڵنەگرە، سووربوون و پێداگرییەکی زەقە، بە هیچ کلوجێ سازش لەتەک ژیان و تێکەڵبوون و توانەوەدا  ناکات، بۆیە شتێ سروشتییە،  لۆژیکە وشەی (تەنیشت) بە دوای خۆیدا بهێنێ، بۆ خستنەسەر هیچ بوارێکی نەهێشتووەتەوە، لەوە زیاتر وەک پەرچەکردارێک، لە داکەوتەکانی شوێنی نائاشناوە بۆ شوێنی لێکدانەوە، کردەی گوێزانەوە ئەنجامدەدات، بۆ شوێنی زاکیرەیەک کە وەک دایک پێی ئاشنایە، لە ئامێزیدا دەبووژێتەوە،  گەورە دەبێت، دایک نیشتیمانی یەکەم لە ڕابردووی بەسەرچووەوە، لە ئێستادا دەگۆڕێت بۆ دولبەرێکی کەمندکێش، درزو بەرکەوتنێک لە نێوان نیشتمانی ڕەسەن و دەرەوەی نیشتیمان (هەندەران)دا ئەنجامدەدات، ئایدەفۆنی ئەم گوێزانەوەیە، شێوازێکی بازنەیی لە خۆ دەگرێت، کەش و هەوای گووتاری شیعری دەکاتە تراژیدیی، شاعیر لە ڕێگای ئەزموونەوە، درێژبوونەوەیەکی مێژوویی پەیرەو دەکات، شاعیر دوور لە نیشتیمان دەژی، بە وەرگرتن و بەکارهێنانی ڕەگەزێکی سروشتی وەک (خۆڵ) بووژانەوەی خۆی دەسەلمێنێ،  پێگەو ئاسەواری زێدی ڕەسەن و ڕەگ و مانەوەی زیندوودەکاتەوە، زاکیرەی گرێداوە بە تەنگژەی بوون و توانەوە، لە کۆی هاوکێشە شیعرییەکەدا، جێگیربوون تێیدا دژوار نییە بڵێین، (ژنێک) لە ناجێگیری و نزمبوونەوەدا یەکسانە بە (ئاوێک) لە دیاریکراویدا، هەروەها (ژنێ) لە جێگیری و بەرزبوونەوەدا یەکسانە بە (خۆڵ) لە بووژانەوەی زاکیرەدا، کورد دەڵێت ژن و ماڵ (ئەحمەدی مەلا) بۆ ماڵێک دەگەڕێت تیایدا بسرەوێ، بۆ ئاوێنەیەک دەگڕێت درزی تیا نەبێت تاخۆی تێدا ببینێ، چونکە لە نیوان زاکیرەی زێدو تاراوگەدا، وشەی(تەنیشت)، درزێکە لە نیوان (ئەحمەدی مەلا)ی مرۆڤ و (ئەحمەدی مەلای شاعیر)دا، لە نێوان هێزی وشەو و هێزی خەیاڵدا، هایدگەر واتەنی (ماڵی بوون دەدۆزیتەوە)5

ئاگرم لە حەرفێک بەردا

هەتاو گریا

حەرفێکم ئاشت کردەوە

ئاو زریکانی                             

                                             کۆپلەی 73            ل 345

شەوم شێلا

ڕۆژم هیشک کردەوە

خەونەکانم بوونەتە هۆش و

ساتەکانم هێور بوونەتەوە

                                          کۆپلەی 74            ل 346               

گرمەم لە رستەیەک هەڵساند

وێرگوڵێ کەوتە گۆرانی

خاڵێکم نغرۆ کردە ناو سپێتی

بوو بە ئاواز تا بەیانی

                                            کۆپلەی 75            ل 346  

لە نووسین دەقی شیعریدا ململانی شاعیر بەدەر نییە لە ئاوێتەکردنی ڕەگەزەکانی سروشت و شوێن، چۆن جووڵەکردنی شوێن بەستراوە بە شوێنکاتەوە، لە یەک دانابڕێن بە هەمان پێوەر، نووسینی دەقی شیعری هەندێ جار گرێدراوە بە کردەی نواندن و بە مونتاژکردنی گرتەکان، چ بەریزبەندی بڕین بێ یان بە لکاندنی وێنەکانەوە بێت، لە دەرهێناندا، فۆرم و سکێچی خۆی وەردەگرێت، لێکچواندنی پێنووس بە کامیراوە، وەک پەیوەندی وشەیە بە وێنەوە، بۆ پشتڕاستکردنەوە، پێناسەی وێنەی شیعری دەڵێت  (وێنەی شیعری وینەیەکە پربە بەژن و باڵای وشەکانە)6 سەرباری ئەمە، شاعیر لە بەکارخستنی چەمکەکانی شوێندا، لە یەقدانەوەی هاودژەکاندا، مامڵەکردنی لەتەک هەڵچوون و داچوون و هێوربوونەوەو وەستانی لە شوێن و کاتی پێویستدا، وەک ئەکتەرێک لە گرتەکاندا ڕۆڵدەگێرێ، بەمەش گرتەکانی وێنەی شیعری لە دەقدا، شوێنی گونجاوی خۆی دەگرێت، هەر جووڵەپێکردن و گواستنەوەیەک لە دەقدا، هەستی بزواندنی  وەرگر تۆخ دەکاتەوە، ئاسەوارێک جێدەهێڵێت، دیاردەکانی پرسیار و وێنەکانی تێڕامان دەشواتەوە، ئەوی دیارە شاعیر توانی لە ڕێگای ئاوێتەکردنی کەتوارو خەیاڵکراودا، وێنەیەکی هونەری و ئیستاتیکیمان بۆ دەرخات، بەکارخستنی شوێن لە شیعردا، خۆی لەخۆیدا بەکارهێنانێکی سیمبول ئامێز وەردەگرێت، منەی مانایەک دەکەن، شاعیر لە ڕێگای پێکهاتەیەکی هەستی تۆکمەوە پەنا بۆ یەکێک لە نیشانەکانی پشتتێکردن و دەسبەردانبووندا دەنێت بۆیە وەک خوازەیەک وشەی (ئاگر) بەکاردەهێنێت، گەر (ئاگر) وشک و تەر بەیەکەوە بسووتێنێ، تاریکی و ڕۆشنایی بەیەکەوە گرێبدات، هۆیەک بێت بۆ دەرخستنی ئاستەکانی کردەی شیعری، ئاشکراکردنی شوێنە شاراوەکانی شکست کە لە (حەرفێک)دا ئاماژەی بۆ دەکات، نهێنی دنیایەکە ناتوانێ بیگێڕێتەوە، ڕایەڵی گرفتێکە سەرە داوەکانی بۆ ناکرێتەوە، کردەیەکی خۆکوژییە، تاوانێکە لە بەرانبەر دەرهاویشتەکانی خودێک، کلیلی گۆڕین و قەبوڵکردنی ونکردوە، گەر (ئاگر) وەک ڕەگەزێکی سروشتی شوێن هیمایەک بێت بۆ نەهامەتیەکان ناو دەق، بۆ تێکشکاندنی سەرجەم داخ و ژانەکانی دەروون، سووتاندنی (حەرف) ئەو هەستە داخراوەیە بە قووڵایی دەروونەوە بەستراوە، گیرو یاخییە نایتەدەست و ڕادەستی نووسین نابێت، تێکەڵکردنی (هەتاو) وەک ڕەگەزێکی سروشتی دەرچەیەکە، ئاماژە بە ڕۆشنایی دەدات بەستنەوەی (هەتاو) بە کردەی (گریا)خاڵی وەرگەڕانە، رەوینەوەی خەم و پەژارە پەنگ خواردوەکانی دەروونە، کرانەوەیە بە ڕووی سروشتدا، لە هەڵویستدا پەیامی ئاشتبوونەوەیە، گەڕانەوی  شاعیرە بۆ ئامێزی سروشت و رزگارکردنی ئەو چەقینە درک پێکراوەیە کە شاعیر لە ژیانی رابردوودا ڕەنگی پێوەگرتبوو، لە دەرووندا قانگی دەدات، وشەی (شەو، ڕۆژ) وەک شوێنکات تەواوکەری هەمان بارودۆخن، کردارەکانی (شێلا، هیشک کردەوە)، لە ئێستادا کرداری رابوردون، بەستراون بە پاشینەو ژیانی ڕابردووی شاعیر، ڕاڤەی گۆشەنیگایەکە لە ناوەوە بۆ دەرەوە دەبزوێت، ناوەوە خودە هەڵگری ژیانی ڕابردووی شاعیرە، تەژییە بە ناخۆشی و چەرمەسەری وەک شوێنکات بە وشەی (شەو) ئاماژەی بۆ کراوە، (شەوم شێلا) کردەی کاڵبوونەوە و کوشتنی شوێنی ڕِەسەنە لە زاکیرەدا، یان مردنییەتی، چونکە (لەخستنەریزیدا، زاکیرە خاوەن پۆلینداری نییە، یان لە لیستەدا نوسینەوەی نییە، نە لە خستنەریزی و نە لە لیستدا بوونی نییە)7، بە دیوێکی تردا گواستنەوەی وێنەی شیعری  بۆ فاکتەکانی شوێنکات، لە دەرەوەی خوددا، لە ئاست ئایندەدا، جێکەوتەکانی شاعیر  جیاوازییەکی ئەوتو فەراهەمناکات، بەهەمان شێوە دەبینین، (ڕۆژ) وەک ئاماژەیەک بۆ فاکتەکانی دەرەوەی خود بەکارهێنراون، بەرانبەر بە چەمکی مانەوە کردەی (هیشک کردنەوەی ڕۆژ) ڕقێکی پیرۆز هەڵدەگرێت، ڕقێک پاشینەی ناوەوەی خود، ژیانی فاکتەکانی دەرەوەی خود دەکوژێت، ژیانی تاریکی شەو، ڕۆشنایی ژیانی تاڕاوگە دەکوژێت، بە دیوە نەرێنییەکەی وشکی دەکاتەوە، دەیکاتە شەو، لە نێوان دوالیزمەی شەو و ڕۆژدا، دەرەوە و ناوەوەدا، زاکیرە و واقیعدا، هاوسەنگییەک هەیە، وزەی ئەوینی تێدا دەکوژرێت، هاوسەنگی واتا نەبوونی لاسەنگییە، هێزی ڕاکێشانی تێدا نییە، وەک ئەوی لە کردەی ئەویندا بەدی دەکرێت، پەخشکردن و بڵاوبوونەوەی دیوە نەرێنەکەی ئەوین بە یەکسانی، لە بەخشینی هەستی مردن و گوێزانەوەی لە ناوەوە بۆ دەرەوە، لە (شەوە)وە بۆ (ڕۆژ) لە زاکیرەوە بۆ واقیع، هاوسەنگییەکی باڵادەست بە دەستدەهێنێ، گەر بەدوایەکاهاتنی (شەو)و (ڕۆژ) بەشێک بن لە دیالێکتی سروشت، ژیان دروست بکەن، مانا ببەخشن، هەڵبەت لە ئاستی دەقدا، بەدواهاتنی وشە بەدوای یەکدا، بە پێی ڕێسایەک لە دەقدا، ئاماژە بە مانایەک دەکات، بە (ڕستە) شووناس دەکرێت، بە مانایەکی تر (ڕستە) سیستەمی ڕێکخستنی وشەو ماناکانییەتی هەڵگری ناسنامەیانە، تێکچوونی شیرازەی وشەکان، نەدۆزینەوەی ڕاڤە و پێنەگەیشتنی مانا لە شوێنی دەقدا، ڕەنگدانەوەی ئەو بارو دۆخەیە کە شاعیر تێوەی گلاوە، لە درز تێکەوتنی کردەی نیشتەجێبوونە، ، لە نێوان زێدی ڕەسەن و تاڕاوگەدا، لە ئیلهام و شیعر نووسیندا، لە ڕۆنانی ئەندیشەو سڕبوونی پێنووسدا، لە پشکۆی وشەو ژیلەمۆی نووسیندا، لە تێکچوونی داڕشتنی ڕستەدا، لە سووتانی وشەو لە گریانی هەتاوی دەقدا، چی ماوەتەوە لەوە زیاتر، شاعیر وەک پەرچەکردارێک بە داپڵۆسین و  تێسرواندن کە بە کردەی (گرمەم هەڵساند) تۆڵەی بێدەسەڵاتی خۆی بە لە داڕشتنی (ڕستەیەک)دا دەرێژێ، کە ناتوانێ گوزارشت بکات لە هەستی ڕاستەقینە، بەخشندە نییە لە ڕەنگڕیژکردنی وێنەی شیعری، چەکەرە کردنی ئیلهامی شیعری، لە ئێستای نووسینی دەقی شیعریدا، ڕامکردن و رێککەوتنیان گەلێ دژوارە، غەوارەبوون، پاڕاوپەرێزە، گرفتە لەنێوان ئەزموونی شاعیر و دەقی نووسیندا، لە پتەوکردنی ڕایەڵەکانی بەیەکگەیشتندا ، لە تۆراندن و جیابوونەوەی ڕۆحی داهێنان، لە جەستەی دەقدا، گیان کێشانی ڕۆح بە کردەی (ئاگربەردان لە حەرفێک، گرمە هەڵسان لە ڕستەیەک، شەو شێلان و ڕۆژ هیشک کردنەوە)، بەرجەستەکردنی سەرجەم ئەم کردارانەی ڕابردوو لە نێو دەقی شیعریدا، لە نامۆبوونی تاڕاوگەدا، هەوڵێکن بۆ گەڕانەوەی زاکیرەی نیشتیمان، لە هەمان کاتیشدا هەوڵێکی ماڵئاوایشە، نە دیاردەکانی دیفاکتۆ، نە جەستەی دەق، هەرگیز وەک خۆی نایەتەوە، نادۆزرێتەوە (هەموو هەوڵێکی گەڕانەوە بۆ نیشتیمان، هەوڵێکی ماڵئاوایشە، چونکە کە نیشتیمان ون دەبێت، جارێکی دی وەک خۆی نادۆزرێتەوە)8 ماڵئاواییکردن لەو کردارانەی ڕابردوو، لە وێنەی شیعریدا، ونبوون و شکست و بە دوای خۆیدا دەهێنا، ئینجارە بە جۆرێکی دیکە دێنەوە لە بری (ئاگردان لە حەرفێک) (حەرفێکی ئاشتکردەوە)   ئاشتکردنەوەی حەرفێک لە ئێستادا گوزارشت لە خودێک دەکات بەرکارە بە بکەرێک کە هەڵگری ئەو گۆڕانکارییە کە کردەی گوێزانەوە لە ڕابردووەوە بۆ ئایندە ئەنجامدەدات، لێرەوەش شاعیر وەک بکەرێک دەتوانێ پلەبەند شوێنکات بگۆرێت بە پلەبەندی شوێن واتا لە ئێستادا ڕابردووی پڕ شکست بگۆڕێت بە شوێن لە داهاتوودا لە گرتەیەکی شیعریدا زیندووی بکاتەوە، کاتێ بە شوێنکاتی برگەکە، دەستەواژەی (ئاو زریکانی) بەکاردەهێنێ ئاماژەیەکی زەق و دیارە بۆ زیندووبوونەوە، تەژییە بە خۆشییەکی لەناکاو، موژدە و رێپێدانێک لەخۆدەگرێت کە دەتوانێ بمانگوێزێتەوە بۆ شوێنێک لە بری تۆڵەکردنەوە و شکست و مردن ژیان و ئاشتەوایی دەسەبەربکات، متمانە بگێڕێتەوە، چەمکی ئەو پەیوەندییانە رێکدەخاتەوە  کە لە نێوان (گریان و ئاشتبوونەوە)دا هەیە، لە نێوان (ئاگرو زریکان)دا هەیە، بە هەمان شێوە نمایشکردنی ئەم هەڵسانەوەیە، ڕەنگدانەوەی خۆی دەبێت لە (کۆپلەی 74)دا، دەبینین چۆن لە نێوان چەمکی هاودژەکاندا، هەردوو رەگەزی سروشت، شوێنکاتی (شەو) چۆن دەشێلێ دەیکات بە (ڕۆژ) (خەون)ی بێ کردار چۆن لە مردن رزگار دەکات و دەبنە (هۆش) چۆن ویستەکان لە گێژنەی مۆڵ خواردنێکی نەزۆکەوە هەڵدەگرێت و دەبێتە کرانەوەیەکی دینامیکی کە لە شوێنکاتی هۆشدا نیشتەجێدەبن بە شووناسێکی نوێیوە ساتەکانی هێوربوونەوە لە دایک دەبێ، ساتەکانی هێوربوونەوە دەرئەنجامێکە، لە دەرووندا، دەرخەی سەرکەوتنی شاعیرە، بەسەر هەستەکانی شکستیدا، گۆڕینی دیاردە نەرێنیەکانە بۆ شتێکی ئەرێنی، ئەمەش بە تەواوی لە (کۆپلەی 75)دا بەرجەستە دەبێت، لە سەرەتادا شاعیر وەک بکەرێکی داخ لە دڵ، دەسبەرداری پاژێک بوو لە شکست، ئاگری لە حەرفیک بەردا، لە ئێستادا گرمەی لە ڕستەیەک هەڵساند سەرجەم کردارەکانی شکست و ڕادەستبوون (ئاگرم بەردا، گریا، شێلا، هیشک کردوە، گرمەم هەڵساند)ی گۆری بۆ کردارەکانی هەڵسانەوە وەک لە پێشتر ئاماژەمان بۆ کرد، ئەم گۆڕانکارییە لە دواجاردا بە بێدەنگی لە خەیاڵدا نامێنێتەوە، بە جموجۆڵێکی تازەوە فۆرمی شیعری دەگۆڕێت، بە شێوازێکی تر خۆی دورست دەکات، خۆی ئاوێتەی دەق دەکات، دوا وەشاندن کە هەڵسانەوەی شکستی بە دواوە نایەت، گۆڕانکاری  یەکلاکەرەوی ئەنجامدەدات، وشەی (گرمە)یە، وشەیەکە شوێنی دەنگدارە، تەقینەوەی ناوەخنە، توورە بوونی لە ناکاوە، کۆدیتایە بەسەر بێدەنگی و شکستیدا، وەڕچەرخانە، پەڕینەوەی شاعیرە بۆ قۆناغێکی تر، گێڕانەوەی شوین و بەهای ڕستەیە، زەمینە خۆشکردنی دەقی شیعریە، بە ئاراستەیەکی تردا، گۆڕینی نەخشەی جوگرافی شیعرەکەیە، لە شقڵی نەرێنییەوە بۆ شەقڵێکی ئەرێنی، لە هەستەوە بۆ ئاوەز، لە تاراوگەوە بۆ نیشتیمان، لە چەقینی بێ ئومێدییەوە بۆ لادان و کرانەوە، لەم باریەوە ڤالیری دەنووسێت (شیعر بوونی نییە، ئەگەر بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆی ناهەستیار گوزارشت لە ئاوەز نەکات، لادانێک لە وشەکاندا دەرنەخات)9 ئەم لادانە لە کاتی نووسینی شیعریدا، چۆن دەقی شیعری دەگرێتەوە، بە هەمان شێوەش، سەبارەت بە لادان، چەمکی نیشانەکانی خاڵ بەندیش دەگرێتەوە، شاعیر باس لە تێڕوانین و بۆچوونی خۆی دەکات، چۆن لە نێوان نیشانەکانی خاڵ بەندییدا، داتاکانی خەیاڵ و پێدراوەکانی واقیع شوێن و پێگەو ئەرکی خۆیان دەگۆرن، ڕەنگدانەوەی هیما و نیشانەکانی خاڵ بەندی دەق، یەقدانەوەیەکی ئاشکرای تاسەکانی گۆشەنیگای شاعیرە، گەیاندنی دەنگییەتی، شکاندنی ئەو بێدەنگییە، کە هەر جارەو بەشێوەیەک، لە دەرگایەکی ترەوە، هەمیشە خۆی دووبارە دەکاتەوە، دەرچوون لە بێدەنگییە، لەو دووپاتبوونەوەیە، بە شکاندنی ئەو لەمپەرە کۆتایی دێت، لە ڕستەدا بە نیشانەی (وێرگوڵ) ئاماژەی بۆ کردووە، (وێرگوڵ) لە ڕستەدا شوێنێکی بینراوە، (نیشانەی کورتترین ڕاوەستانە، لە دوای ناوی بانگ کراوەوە دێت، لەنێوان جێگرو جێلیگیراودا دێت، لە ڕستەدا بە ئامرازی لێکدەر نەبەسترابن بە یەکترەوە دێت)10، گەر (وێرگوڵ) کۆتایی پاژێک بێت لە وەستانی ڕستە، هەڵبەت (ڕستە)ش وەک شوێنێکی بینراو سەرەتای جوڵەپێخستنی دەقە بۆ کرانەوە، لادانی چەقبەستنی دۆخێکە، هەستکردنە بەخۆشییەکی ڕەها، جۆش و خروشێکە، لە دەقدا ئەگەرەکانی وەستانی بینراو سووک دەکات، خودی ڕستەی پێ گەورە دەکات، ڕەهەندەکانی ڕەوانسازی  خۆشدەکات، دەگوێزێتەوە بۆ سەر زار، دەیکات بە گۆرانی، (ئەحمەدی مەلا) دەیەوێت لە رێگای نووسینی دەقی شیعرییەوە، هەستی بینراو بگوێزێتەوە بۆ هەستی بیستراو، دەیەوێت شیعر لە تاریکی بێدەنگییەوە رزگاربکات، بیخاتە سەر دەنگ و زەنا، ئازارەکانی غوربەت، لە ڕێگای پەخشەوە دابەش بکاتە سەر هەموو زارێک، بیکاتە گۆرانی، گەر (وێرگوڵ) ببێتە گۆرانی، ئەوا (خاڵ) دەبێت بە (ئاواز)، شوێنی بینینی(خاڵ) لە ڕِووی خاڵ بەندییوە نیشانەی (ڕاوەستانێکی تەواو پێشان دەدات لە کۆتایی هەموو ڕستەیەک دادەنرێت، جگە لە ڕستەی پرس و سەرسوڕمان، لە دوایی یەکەم یان یەکەم و دووەم پیتی ناوێک دادەنرێت)11، لەترو تاسەکان، وەستانە پڕ ماناکانی تەنیایی، بۆشاییە ڕەشەکانی تاراوگە، کە لە نووسینی دەقدا بە (خاڵ) ئاماژەی بۆ دەکات، دالی (خاڵێکم نغرۆکرد) مەدلوولە بە رەتکردنەوەی کۆتایی، سڕینەوەی وەستانە، بەردەوامبوونی بێ وەستانە، لە نێوان دوو مانادا هەڵگرتنی لەمپەرە، ڕادەستبوونی بێ ئومێدییە، لە ئاست چەمکی نەمرییدا کرانەوەی دەقە، گەر (وێرگوڵ) وەک هیمایەک ڕەنگدانەوەی پاشخانی وەستانێکی کورت بێت لە ئەزموونە سەرەتاییەکانی شاعیردا، لە کردەی کرانەوەو وێنەکێشانی دەقدا ببێت بە گۆرانی، لە هەمان کاتدا دەرچەیەکە شاعیر شوناسی ناوەوەی دەق، مانا جۆربەجۆرەکانی ڕابردوو، کە وەک هیمایەک هەڵگری زاکیرەیە بە باری دەروونییەوە پەیوەستە بە گۆرانی گوزارشتی لێدەکات، ئاودیوی دەرەوەی دەکات، هەڵبت وێنەی بڕگەی(خاڵێکم نغرۆکردە ناو سپێتی) لە کۆتادا کرانەویەکی تەواوەتییە، وێنەیەکی ڕەنگییە لە دەقدا، ڕاستەوخۆ گرێدراوە بە شوێنەوە، لە ڕێگای تەکنیکی وێنەکێشانێکی هونەریەوە تابلۆ شیعرییەکەی ڕەنگ کردوە، یەکێک لە هەوڵەکانی شاعیر، دۆزینەوەی پەیوەندییە لە نێوان ڕەشی خاڵ و سپێتی کاغز ، ڕەش وەک هیمایەک پڕ لە چەقبەستنی ژانوژۆی یادەوەری و شەوانی تەنیایی و نامۆبوونە، ڕەنگێکی زِبرو زەقە، سپێتی کاغز ئاماژەیە بە پاک و بێگەردی، لە ئاست ململانی ئێستاو ڕابردوودا، وێنەیەکی ڕوونە، ساف و لووسە، زاڵبوونی ڕەنگی سپی، بە چەمکی شوێن واتای سەرکەوتنی هەستەکانی بەرزبوونەوە و سەرکەوتنە، پێچەوانەی هەستەکانی ژێرکەوتنە، نغرۆبوون و کەوتنی خاڵی ڕەشی وەستان، تەواو بوونی یەکجارەکی ڕستەیە، ئاماژە کردن بە سەرکەوتنی ڕەنگی سپی، لە داهێنانی وێنەی شیعرییدا بە شوێنکاتی (بەیانەوە) گرێدراوە، (بەیان) شوێنکاتی سروشتە، جێکەوتێ گەورەترە دەبخشێ بە کرانەوەی جەستەی دەق و بە باری دەروونی شاعیرەو، بەگیرخستنی ڕەنگکارییەکانی ڕەش و سپی، وەستان و جووڵە، پارادۆکسیێ لە نێوان شوێنی داخراوی نێو دەق و شوێنی دەرەوەی دەق دا ئەنجامدەدات، بەکار بردنی ڕەنگی ڕەش و نغرۆکردنی لە ڕەنگی سپی دا لە سروشتدا هاوشێوەی بەسەرچوونی شەوە لە ناو رۆژدا، یان بەیاندا، لە شوێنی بیستندا وەک ئاوێتە کردنی گۆرانیە لە نێو ئاوازدا، لە چەمکی شوێندا (ئاواز) شوێنی بیستنی ناخە، کرانەوەی دنیای (ئاواز) بۆ گۆرانی، وەک کرانەوەی ڕۆژە بۆ شەو، لە گۆرانی تاراوگەدا، ئاوازی نامۆبوونە، یەقدانەوەی ناشوێنە، کۆنسێرتی درزێکە، دەنگێکە لە نێوان بێدەنگی (ئەحمەدی مەلای) مرۆڤ و دەنگی (ئەحمەدی مەلای) شاعیر.

لە کۆتاییدا ئەوەی ماوەتەوە بیڵێم، لە بەرهەمهێنانی دەقی شیعرییدا، ڕاساندنی چەمکی شوێن، ڕەنگدانەوەی ڕەهەندەکانی شوێنکات، جێکەوتێ دیارو ئاشکران،  گۆشەنیگای شاعیر ئاشکرا دەکەن، شوێن هاندەرە بۆ کردار، خەیاڵ بزوێنە، هەر جوڵەو رفتارێک یەقدانەوەی زیندە خەونێکە، باکراوندی شوێنێکە، یان شتێکە، وەک بەهاو پێگە لە ئەزموونی شیعرییدا، ڕۆڵی خۆی دەگێڕێ، دەتوانین بەرکەوتنی لە تەکدا بکەین، لە زۆربەی شیعرەکانی (ئەحمەدی مەلا)دا، هەستەکانی نامۆبوون و وونبوون و ناجێگیری سەنگ و ڕەنگی خۆی دەخاتە سەر ڕەگەزەکانی چەمکی شوێن و شوێنکات، ناکرێ چاوپۆشین لەو داکەوتانە بکەین کە جێی بایەخی شاعیرن، بەرەی فۆرمێکی ئەپستمۆلۆژی تایبەتن، لە داهێنانی دەقی شیعرییدا، لە چۆنییەتی تێڕوانینی گۆشەنیگای شوێندا، بە جۆرەها شێوە، تیشک دەهاوێژێتە سەر شووناسی سرووشت و دیاردەکانی تر کە پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆیان بە شوێنەوە هەیە، لێرەوەش  شاعیر لە ڕێگای شوێنەوە، یادەوەری خۆی و تەنگژەکانی تاراوگە،  هەڵوێستەکانی خۆی لە چەند وێنەیەکی شیعرییدا ئەنجامدەدات، شوێن یەکێکە لە خەسڵەتە دیارەکانی شیعر نووسینی (ئەحمەدی مەلا)، ئەم خەسڵەتەش، وایکرد داگەڕانی ئێمە تەنیا بتوانێ لەو خولگەیەدا بسورێتەوە، نەچێتە دەرەوەی چەمکەکانی شوێن، ئەمەش پێش ئەوەی هەڵبژاردنی ئێمە بێت، هەڵبژاردنی دەقە، بژارەی شیعرە. 

                                                                    ئابی 2019

ژێدەرەکان

1 ـ ئەحمەدی مەلاـ کۆ شیعرەکانی ئەحمەدی مەلا، 2004 ، 2006ـ چاپخانەی رەنج ـ چاپی یەکەم ـ ساڵ 2008ز ـ ل 324

2 ـ جاستون بشلار ـ ترجمە غالب هلسا ـ جمالیات المکان ـ یێدر من مجلە الاقلام، دار الجاحڤ للنشر، وزارە الپقافە والاعلام، بغداد ـ دار الحریە للگباعە، بغداد ـ 1980 م ـ چ 36

3 ـ یاسین النێیر ـ جمالیات المکان فی شعر السیاب ـ دار المدى للپقافە والنشرـ سوریا، دمشق ـ 1995 م ـ ێ 64

4 ـ دیوانی گۆران ـ چاپخانەی کۆڕی زانیاری عێراق، بەغدا ـ چاپی یەکەم ـ 1980 ز ـ ل 34

5 ـ بەختیار عەلی ـ ناشوێن ـ چاپخانەی کارۆ ـ چاپی یەکەم ـ 2019 ز ـ ل 84 

6 ـ مرتچى حسین علی حسن ـ جمالیات المکان فی شعر العراقی الحدیپ ـ قدمت هژه الرسالە استکمالاً لمتگلبات الحێول على درجە الماجستیر فی اللغە العربیە وآدابهاـ عمادە البحپ العلمی والدراسات العلیا ـ جامعە فلادلفیا ـ کانون الپانی 2016 م ـ ێ 95

7 ـ نفس المێدر رقم 2 ـ ێ 108

8 ـ سەرچاوەی پێشوو ژمارەی 5 ـ ل 84

9 ـ د ێلاح فچل ـ بلاغە الخگاب وعلم النێ ـ  عالم المعریفە ێدرت السلسلە فی شعبان 1998 بڕشراف ڕحمد مشاری العدوانی 1923 ـ 1990ـ ێ 262

10 ـ لیژنەیەک لە وەزارەتی پەروەردە ـ زمان و ئەدەبی کوردی / پۆلی دەیەمی ئامادەیی ـ بەریوبەرایەتی گشتی پرۆگرام و چاپەمەنییەکان ـ چاپی هەشتەم ـ حکومەتی هەرێمی کوردستان ـ عێراق ـ ل 94

11 ـ سەرچاوەی پێشوو ژمارەی 10 ـ ل 94