محەمەد نەبى
کەواتە شاعیر ناخزێتە ناو ئەوان و لە وێرانەخاکدا نامێنێتەوە، بەڵکو دەچێتەوە ماڵى زمان و خەیاڵى دەخزێتە ناو جوانی و لە شارێکى تر ژیان رێکدەخاتەوە؛ وەک خۆ رزگارکردنێک لە ژیانى ناڕەسەن، دەچێتەوە ناو ئەدەب و هایدگەریش ئەدەبى بەهێزى رزگارکەر بۆ مرۆڤى سەردەمى تەکنەلۆجى داناوە و پێى وایە ئەدەبیش هاوشێوەى فەلسەفە عەوداڵى دۆزینەوەى راستیى بوونە.
خوێندنەوەیەک بۆ شیعرى (لەکوێى ژیاندا بوەستم)ى گۆران سدیق
ئەوەى دەمێنێتەوە، شاعیرەکان بنیاتى دەنێن
(هۆڵدەرلین)
لە پشت هەموو خەیاڵێکى شیعری راستەقینە، راستییەکى بوون خۆى حەشارداوە، بەمانا هایدگەرییەکەى: شیعر دەرخەرى راستیى بوونە، هەڵبەتە ئەوەى ئەم بۆچونەى (هایدیگەر)ى بەرهەمهێناوە شیعرەکانى (هۆڵدەرلین) و چەند شاعیرێکى ترن نەک شیعر بەگشتى، ئەو، لە لێکۆلینەوەکەیدا لەسەر شیعرى هۆڵدەرلین بەناوى (هۆڵدەرلین و گەوهەرى شیعر) هۆى هەڵبژاردنى ئەم شاعیرە ئەگەڕێنێتەوە بۆ ئەو رەهەندە ئۆنتۆلۆژییەى لە شیعرەکانى هۆڵدەرلینەوە ئامادەیى هەیە، کە بێگومان ئەم لێکۆلینەوەیەى هایدگەر، یەکیکە لە لێکۆڵینەوە هەرە وردو گرنگەکان لەمەڕ شیعر، لەوێدا هایدگەر چەند حەقیقەتێکى وجودى لەشیعر هەلئەهێنجێ، بۆیە ئەتوانین لێکۆلینەوەکەى بە بەشێک لە پرۆژە بونناسییەکەى دابنێین، کە لەکتێبى (بوون و کات)دا دایمەزراندووە، مەبەست لەو باسە هایدگەرییە دەروازەیەکە بۆ، چوونە ناو گەوهەرى شیعرى (لە کوێى ژیاندا بووەستم) کە شیعرێکى ( گۆران سدیق)ە لە ژمارە (417)ى رەخنەى چاودێر بڵاوبۆتەوە و لەژێر رۆشنایى کتێبى (بوون و کات) و لێکۆڵینەوەکەى (هۆڵدەرلین و گەوهەرى شیعر) کە هەردووکیان هى هایدگەرن هەوڵى خوێندنەوەى ئەدەین:
(لەکوێى ژیاندا بوەستم) یەکێکە لەو شیعرانەى هەڵگرى چەند رەهەندێکى ئۆنتۆلۆژییە، بەوەى پەردە لەسەر چەند راستییەکى بوونى مرۆیى لا ئەدا، هەر لە دەستپێکى شیعرەکە، خوێنەر ئەخرێتە بەردەم حەقیقەتێکى وجودى:
زەوى برینێکى گەورەیە لە گەردونا...
هەڵبژاردنى زەوى بە بڕیارى مرۆڤ نەبووە، بەڵکو بوونى مرۆڤ وەک فڕێدانە، شوێن و رەگەزو خێزان: هەڵبژاردنەکانى مرۆڤ نین، بەڵکو جەبرییەتێکن (کارەساتێکن ئاسمان نا، زەوى دروستیکردوون) چونکە بوون (شوێن) پێش هەموو شتەکان دەکەوێت و پێشمەرجێکە بۆ بوونى مرۆڤ، مرۆڤ لێرە (بوون-لێرە) پەیدابووە، کارەساتەکان سەر بە زەوین، هەربۆیەش ئاسمان نا بەڵکو (زەوى برینێکى گەورەیەو مرۆڤ بەشى ئەو هەموو شتانە ناکات) بەڵام سەرەڕاى ئەو برینەش، سەرەڕاى ئەو جەبرییەتەش، مرۆڤ ئازادە لە تێپەڕاندنى دۆخى خۆى، تەنانەت (نیتشە) بانگەشەى رەتکردنى دۆخى مرۆیش ئەکات بۆ باڵامرۆ، هایدگەریش بوونى دازاین بە بونێکى(خۆڕەتکەر)ناوزەند دەکات ، بەواتاى ئەوەى بوونى رەسەن لە دۆخێکى متبودا ناوەستێ، بەڵکو رووى لەداهاتووە و بونیات ئەنێ، دائەهێنێ. (لەکوێى ژیاندا بوەستم) بیرکردنەوەو دوودڵییەکى قووڵە بۆ تێپەڕاندنى ئەو دۆخە نارەسەنە هەنووکەیەى هەیەو هەوڵە بۆگەڕان بە دواى شێوەیەکى ترى ژیان.
لەم شیعرەدا نیگەرانییەکى قووڵى وجودیانە وەک هێڵێک درێژ ئەبێتەوە تا کۆتایى شیعرەکە، تەمێکى نیگەرانى و راڕایى (بە پڕتاو) بەسەر کۆى شیعرەکەدا پەرش ئەبێتەوە، ئەگەر نیگەرانى و قەلەقى، راوەستانى دازاین بن لەبەردەم بوونى خۆیدا، یان بیرکردنەوەو پرسیاربن لەبەردەم هەڵبژاردنى پرۆژەکانى بووندا وەک هایدگەر ئەڵێ، ئەوا خودى ناونیشانى ئەم شیعرە(لەکوێى ژیاندا بوەستم) جۆرێکە لە پرسیار لە خود، رامانە لە ژیان، گەڕانە بەدوو شێوازێکى دیکەى ژیان، بیرکردنەوەیە بۆ دامەزراندنەوەى بوون بە شێوازێکى دیکە، بە کەرەستەى تر. (لە کوێى ژیاندا بوەستم) ناونیشانێکە وەک خۆدواندن دەرئەکەوێت (خۆخستنە بەردەم پرسیار) ئەمەش واى کردووە پڕبێت لە نیگەرانى، تەنانەت خوێنەر لە خوێندنەوەى ناونیشانەکەدا وێناى کەسێک دەکات کە دەموچاوی گرژو لۆچ بووە لەبەردەم قورسایى بیرکردنەوەء قەلەقییەکى مەعریفیى ئۆنتۆلۆژى.
(لەکوێى ژیاندا بوەستم) گوزارشتێکى ئۆنتۆلۆژییە لە تراژیدیاى بوونى مرۆیى، تراژیدیاکە (ئەوان)درووستیانکردووە چونکە (دۆزەخ ئەوانیترە_ سارتەر) مرۆڤ کە ئەکەوێتە ناو (ئەوان) بوونى رەسەنانەى ئەکەوێتە ژێر هەرەشەى سڕانەوە، چونکە ئەبێتە بەشێک لەوان. (کەوتن) کە شێوازێکى بوونى ناڕەسەنە واتە: ((بەربوونەوە بۆ نێو جیهان و نقوومبوون لەنێو ئەواندا، کە تیایدا گوتنى لەکارکەوتوو، خۆتێهەڵقورتان و ئاڵۆزى رێنمایی دەکەن))1. لەم شیعرەدا کەوتن بریتییە لە کەوتنە سەر زەوى، زەویش ئاماژەیە بۆ ئەوان، کەوتن خزانە بۆ ناو هاتوهاوارى ئەوان، چونکە ئەوان پنتێکیان نەهێشتۆتەوە بۆ تەنهایى و بێدەنگى و بۆ عەشق، بەڵکو ئەوان زەویان پرکردووە لە (غەڵبەغەڵبى بێ ماناو هات و هاوارى بەفیڕۆچوو) هەربۆیەش کۆترو پەپولەکان تاساون، باڵندەکانیش کۆچیان کردووە و* ئیتر (لەسەر شانى تەنیایی نانیشنەوە)، هایدگەر ئەو غەڵبەغەڵبە ناو دەنێ (گوتنى لەکارکەتوو) کە زۆربڵێیى و یەکترى دووبارەکردنەوەو خۆتێهەڵقورتان دەرکەوتەکانێتى، واتە هەمووان هەمان شت دەڵێن و یەکترى بەرهەم دێننەوە، بۆیە نەک تەنها کۆترو پەپولەکان تاساون بەم غەڵبە غەڵبەى ئەوان، بەڵکو ئیتر سەر زەوى شوێنى گولڕ و گوڵدانیش نییە و هەرچییەک بکەوێتە سەر زەوى وردوخاش ئەبێ:
پەردە شینەکە لادەبەم
گوڵدانە دێرین و درەوشاوەکەم
دەخزێتە سەر زەوى
وردو خاش دەبێت.
ئیتر (زەوى برینێکى گەورەیە) بۆ هەموو هەبووەکانى ناوى، بە مرۆڤ ء کۆترو پەپولەو گوڵدانەکانەوە، بۆیە شاعیر رارایە و هەناسەسوارە، بە پرتاو دێت و دەچێت و ئەیەوێ مشورى هەموو شتەکان بخوات، نایەوێ هیچ شتێک بەر زەوى بکەوێت لە ئینجانەکانى یاریش نیگەرانە:
دڵم خراپ دەڵێت
بەپڕتاو خۆم دەگەیەنمە لاى تۆ
بۆئەوەى ئینجانەکانت لەخەو رانەچڵەکێن
لە دەرگا نادەم
سەبەتەیەک سێو
لەگەڵ هەناسەکانمدا
لەبەردەم پەنجەرەکەت جێدێڵم
( دڵى شاعیر خراپ دەڵێت) ( بە پڕتاو دەڕوا) (هەناسەکانى لەپاڵ سێوەکان جێدێڵێت): هەمو ئەمانە هەوڵى شاعیرن بۆ بەرگرتن لە (کەوتن). ترسە لە خزانە ناو بوونى نارەسەن، شاعیر هێندە رارایە لە ماندوێتیا هەناسەسواربووە و هەناسەکانى لەگەڵ سێوەکان جێدەمێنێت ، هاوکات (لەدەرگاش نادات) وەک ئەوەى لە دەرگادان بەرکەوتن و لەمسکردنى زەوى بێت چونکە (زەوى پڕبووە لە کرم).
لەسەردەمى تەکنەلۆژیاو کاپیتالیزمدا زەوى ئارامیى تێدا نەماوە، ئەستەمە مرۆڤ لەم سەردەمە نارەسەنەدا بە رەسەنى بژیت، مرۆڤەکان جیاوازیان نەماوە، هەموویان وەکو یەک دەنگە دەنگ دەکەن، رۆشنبیرەکان وەک عەوام باسى یارى تۆپى پێء معاشء کەل و پەلى ناوماڵ دەکەن و ململانێى ئەویترى پێدەکەن، نەخوێندەوارەکان وەک رۆشنبیرەکان باس لە سیاسەت و ئابوورى و تەکنیک دەکەن، بەجۆرێک بابەتى هەمووان بۆتە هەمان بابەت، ئەوەى رۆشنبیرێک دەیڵێت عەوامیش بە دەنگى بەرزەوە دەیڵێت، بۆ نموونە دەبینین ئێستا پەرلەمانتارى، واى لێهاتوە کێ زۆر لەسەر شاشەکان دەردەکەوێت و زۆرترین (غەڵبە غەڵب) دەکات ئەو دەبێتە ئەندام پەرلەمان، لێهاتوویى بۆتە ئەوەى کێ زۆر هات و هاوار دەکات و لە بەرنامە بازارییەکاندا دەنگى بەرز دەکاتەوە، بۆیە زەوى پڕبوە لە دەنگە دەنگى ئەوانەى تەنهایی و بەرائەتى ژیانیان شێواندووە:
لەسەر زەوى زۆر جار گوللە نا
بەڵام سێبەرى دەنگێکى زبر
دەنگێک....
وەک سێبەرى ژیان رەق
دڵم دەپێکێ و
تەنهاییم دەشێوێ.
ئەم دەنگە دەنگ و غەڵبە غەڵب و هەرایە دۆخێکى نارەسەن و بازاڕیى واى خولقاندووە هیچى کەمتر نەبێ لەو کارەساتانەى کە دیندارەکان دەڵێن لە ئاسمانەوە هاتوون، واتە بومەلەرزەو لافاو و گڕکان . هەروەک لەم پارچەیەدا هاتووە:
زۆر جار
لە ئاسمانەوە نا
لە زەوییەوە
کارەساتەکان دەبارێن.
بەڵام ئایا شیعرو شاعیرانیش بەم دۆخە داڕزاو و نارەسەنە رازین؟ ئایا هەروا بەردەوام ئەبن لەم وێرنەخاکە؟ نەْ، وەک هۆڵدەرلین ئەڵێت (ئەوەى ئەمێنێتەوە شاعیرەکان بنیاتى دەنێن) کەرستەى ئەم بنیاتنانە زمانە، زمانیش جەوهەرى شیعرە، شیعریش (( دامەزراندنى بوونە بە قسەو گوفتار))2. بۆیە شیعرى (لەکوێى ژیاندا بوەستم) هەوڵێکى ئیستاتیکى ئەدا بۆ ئەوەى هەناسەیەکى زیندوو بەبەر ئەم داڕوخانەدا بکاتەوە، ئەم هەناسەیە وزەیەکى شیعریى لە پشتە، شاعیرەکان بەهۆى خەیاڵ و وێناکردنەوە، بەهۆى فەنتازیاوە هێزى ئەوەیان هەیە بتوانن ژیانێکى تر بخولقێنن و لە شوێنێکى تر نیشتەجێبن، شاعیرى ( لە کوێى ژیاندا بوەستم) ئەم وێرانە خاکە بە زمان(شیعر) بونیات ئەنێتەوە، لە ئاستى ماتریالەوە ئەو وێرانەخاکە تێئەپەڕێنێ بۆ ئاستى سیمبول و نیشتەجێى مالێکى تر ئەبێت، ئەویش (ماڵى زمان)ە، بۆیە شاعیر دەگەڕێتەوە بۆ خاکى زمان و شیعر، دەگەڕێتەوە بۆناو خەیاڵ تا ژیان رێک بخاتەوە ( بوون دامەزرێنێتەوە، ئەوەى ماوەتەوە بنیات بنێتەوە) هەڵبەت وەک هایدگەر ئەڵێ مەرج نییە ئەم بنیاتنانەوەیە هەر ئەمە بێ کە لەبەر دەستدایەو لەو بکەوێتەوە، بەڵکو شاعیران خۆیان بە ئازادى دایدەهێنن و دەیبەخشن. وەک چۆن لەم پارچەیەدا هاتووە:
نەفەسێکى تەڕ
لە جگەرەیەکى وشکى پڕ لە حەشیش ئەدەم
خەیاڵم دەخزێتە نێو جوانییەوە
بۆ ساتێک لەسەر زەوى
لە بۆنى دووکەڵ و تۆز
لە سێبەرى زبرى ژیان
لە تەقینەوەى ئەو هەموو دەنگە لە سنگمدا
دوور دەکەومەوە
بۆ ساتێک...
لەم شارە بەنەفرەتکراوەدا نا
لە شارێکى تردا
.
.
.
یەکترى دەبینینەوە
لەسەر لێدانى دڵى تۆ
ژیانم رێک دەخەم.
کەواتە شاعیر ناخزێتە ناو ئەوان و لە وێرانەخاکدا نامێنێتەوە، بەڵکو دەچێتەوە ماڵى زمان و خەیاڵى دەخزێتە ناو جوانی و لە شارێکى تر ژیان رێکدەخاتەوە؛ وەک خۆ رزگارکردنێک لە ژیانى ناڕەسەن: دەچێتەوە ناو ئەدەب، هایدگەریش ئەدەبى بەهێزى رزگارکەر بۆ مرۆڤى سەردەمى تەکنەلۆجى داناوە و پێى وایە (ئەدەبیش هاوشێوەى فەلسەفە عەوداڵى دۆزینەوەى راستیى بوونە)3.
پەراوێزو سەرچاوەکان:
1_ مارتن هایدیگەر، بون و کات، و: د.محەمەد کەمال، دەزگاى چاپ و پەخشى سەردەم، چاپى یەکەم، سلێمانى، 2013، لا254. هەر دەربارەى(کەوتن) بڕوانە: هەمان سەرچاوە ل447.
*ناونیشانی رۆمانێکى یەشار کەمالە، لەوێش باڵندەکان بەهۆى وێرانەکانى مرۆڤەوە کۆچ دەکەن .
2_ مارتن هایدیگەر، میتافیزیک چییە؟ و: د.حەمید عەزیز، چاپى یەکەم، چاپخانەى رۆژهەڵات، بڵاوکراوەى ئاوێر، هەولێر، 2011. ( بەتایبەتى بڕوانە: وتارى هۆڵدەرلینء گەوهەرى شیعر لا168).
3_ د.محەمەد کەمال، ئۆنتۆلۆجیى بنەڕەتىء بوونى مرۆڤ، چاپخانەى حاجى هاشم، چاپى یەکەم، هەولێر، 2007، لا 112.