شرۆڤە

حیشمەت خوسرەوی

جێ باسە کولونیالیزم زوان، خاون مەکانیزم تایوەت وە خوەیە و وە پاێ قسەێ شوجاعی خود پروسەێ کولونیزەکردن ئەگەریش وە جەبر بووت، وەلێ راگرتنەکەی لە رێ پروسەگەێل شاراوەی هەژمۆنتیک جێوەجێ کریەت، یانێ قانزانج کردن دڵ و فکر جامگەێ کولونیزەکراو لە رێ مەشروعیەت دان وە فانکشن یا کارکرد زوان، ئەدەبیات، رەسم و رسوم فەرەنگی، نورم یا ئەرزش ئجتمایی، ئەرزش و باەڕەێل زوان کولونیاڵ.

فارسی، زوان شیرین یا یانکەێگ ئەڕا جینوسایدکردن زوانەێل ترەگ(کوردی جوور نموونە)؟

سەرەتاێک ئەڕا ئانالیزکردن کردن نەخش زوان فارسی لە جینوساید کردن زوان کوردی جوور نموونە

ن.حشمەت خوسرەوی

" ئەگەر زوان داڵکی من بنەڕەت دەوڵەتەگەی تو وەلەرزە تێرێت، ئیە نیشانەی ئەوەسە ک تو دەوڵەتەگەت لە سەر خاک من بنیات نایتەس"

(( موسا عەنتەر، نوویسەر کورد ک ساڵ ١٩٩٢ وە لایەن دەزگای ئەمنیەتی تورکیەوە، ترور کریا)) 

" زوان دەسەڵاتە"

((هابرماس))

" هەر زوانێگ خزمەتی بکەێت یا کار ئەڕای بکەێت، توێنێد پێشکەفێت و ئەگەرەێل و تواناییەێل خوەێ جوور یەی زوان وە توانا نیشان دەێت"

(نوام چامسکی)

کەلەمەگەێل کلیدی: Language Policy, Bilingualism, State, Institutionalism of Language, Linguicism, Linguicide

پێش وەتن:

 بێگومان هەر کام لە نەقڵ قەوڵەێل بان ک هی بیرمەند و نوویسەرەێل وە ناوەدەنگ جەهانە، توێنێد نەخش و کارگەری زوان ،پەێوەندی بەین زوان داڵگی و هژمونی  زوان دەوڵەت باڵادەس نیشان بیەێت. مەبەس لە هژمونی زوان باڵادەس، زوان فارسیە کە لە سەد ساڵ وەرین تا هێمان باڵادەسی خوەێ وە سەر زوانەێل ترەگ لە وڵاتێکی ساختە و دەس ساز وە ناو ئێران سەپانیەس. زوان کوردی جوور نموونە ساڵان فرەێگە لە وەرانوەر  سیاسەت هژمونی خوازی دەوڵەت ئێران ئەڕا پارێزان مەوجودیەت خوەێ پادایەسەگەز. لکانن چمک هژمونی وەل باڵادەستی دەوڵەت لە رێ زوانوە وە خاتر ئەوەسە ک کەسیک جوور گرامشی ها لە سەر ئەو باوەڕە ک هژمونی پەێوەسە وە دەسەڵات دەوڵەتوە و دەوڵەت ئێرانیچ ساڵەێل فرەێگە پەرە وە هژمونی خوازی خوەێ دایەس ئەویچ لە بوارەێل فەرەنگی و ئیدولوژی و هەمیچ وە کەڵک وەرگرتن لە دامەزراوەگەێل جامگەێ مەدەنی کە بەشەێل ئاموزش و پەروەرش، بنەماڵە، ناوەندەێل دینی و سوشیال میدیا لە خوەێ گرتیەس. هەڵبەت ناسین کودەێل دەوڵەت ئێران و پلانەێلی ئەڕا ئەڕا سەپانن  زوان  فارسی و جینوسایدکردن زوانەێل ترەگ  هەم هەوەجە وە مینەوانی مەیدانی و زانستی دێرێت و هەمیچ وەخت ئەڕا ئەوەێکە تەمام لایەنەێل لێخن ئی گیچەڵە شیەو بکریەت. ئی بابەتە کە ئیسە ها لەوە ردەستان هوویچ وەخت تەڵاشێک نیە نیە ئەڕا هەلاجی کردن یا شەوق خستنە سەر تاریخ زوانەێل وە ناو ئێرانی یان بەراوکردنیان وەل  دیالکتەێل زوان کوردی، بەڵکوو فوکوس بنەڕەتی ئی بابەتە ها لە سەر ئانالیزکردن نەخش زوان فارسی لە دروستکردن پروسەی دەوڵەت-مودڕن لە ئێران و لە لایک تروە  جینوسایدکردن زوانەێل ترەگ لە ناو یەی جوگرافیا و سەرزەمین پان و وەروڵا کە وە فەڵات ئێران ناسیەت. هەر لەیوا، ئی بابەتە هوویچ وەخت دژایەتی وەل زوان ، فەرەنگ یا نەتەوەێگ تر  نیە و تەنیا خوازێد لە نورینێگی ئوبژکتیڤانەوە  جواو پرسیار بنەڕەتی ئی ئانالیزە بیەیتوە کە لە لە خوار کلک نیشان کریەت.

وە ماناێک شەفافتر، ئی مینەوانیە ،تەقەلا کەێت ک وە پشتیوانی چەن چمک زانستی و ئەکادیمی گیچەڵ زوان کوردی لە ناو سیستم کولونیالیزم ئێرانی تاوتوی بکەێت و هەمیچ مەترسیەێل نژادپەرەسی زوانی و جیینوساید زوان کوردی وە لایەن دەوڵەت داگیرکەروە حالی بووت ک بەشکەم بووتە رێ چارە یا ئەلاجێگ ئەڕا پاراستن زوان داڵگیمان و چونیەتی ململانیکردن وەل کولونیالیزم ئێرانی و برەوخوازی(Promotion-oriented) ئی سیستمە.  

 بابەتەگە دابەش کریاس وە سەر دوو بەش سەرەکی. بەش یەکم ، واتە سەردەم مودڕنیتە و پەێڕەوکردن سیاسەت زوان وە ئامانج دروسکردن دەوڵەت مودڕن یا پروسەی نەتەوەسازی لە ئێران. لەی بەشە شەوق خریەتە سەر  سیاسەت زوان لە لایەن پەهلەوی و جموری ئسلامی و چونیەتی پەراوێزخستن زوان کوردی جور نموونە. بەش دووێم و ئاخریش دانریاس ئەڕا ئانالیزکرن بنەواگەێل تئوری کولونیالیزم زوانی و لایەنەێل لینگویسیزم و لینگویسید ئەڕا ئەوە بتوانیم جواوێگ زانستی ئەڕا پرسیار سەرەکی ئی مینەوانیە بوینیمەوە:

ئایا زوان فارسی چو نەخش یا کارگەریک داشتیەس لە پروسەی دەوڵەتسازی مودڕن لە ئێران و لە شونێ ئایا زوان کوردی لە ئەنجام ئی پروسە جینوساید بیەس؟

بەش یەکم:  مودڕنیتە، پروسەێ دەوڵەت- نەتەوە لە لایەن ئێران و نەخش سیاسەت زوانی

چوارچوو  یا کونسپت  زوورم دەوڵەت-نەتەوەگەێل مودڕن لە سەر بنەواێ یەی زوان و یەی نەتەوە  بنایەت نریاس. لەێرە پرسیار گرنگێک سەر هەڵدەێت ئەویش ئەوەسە ک ئایا دیسکورس سیاسەت زوان لە ئێران  لە سەر چو بنەڕەتێگ دامەزریاس و تا چەنێگ توێنستیە کارگەری گەن یا خەراو لە سەر دەردویر بەردەنگەێل زوان کوردی و هەمیچ شێوانن ناسینە یا سجیل نەتەوەی کورد لە خورەهەڵات کوردسان لە شون خوەێ بیلیتە جێ؟جێ باسە کە هەر زوانێگ توێنید نەخش و کارگەری وەرچەووێگ لە سەر پرۆسەی نەتەوەسازی و مودێڕنیزاسیوندا بوینێت. ئەگەر لە کونتکستێکی ئێرانیوە بنوڕیمە ئی بابەتە لەیوا دوینیم کە ئێرانیەکان ئەرا جار یەکم لە ئاخرەێل قەڕن ١٨ و ئەوەڵەێل قەڕن ١٩ کەفتنە ویر گرنگیدان وە زوان فارسی ئەڕا نەتەوەسازی وە شکڵ مودڕن. لە لاێک تروە، هاووەخت گەرد دەسوەپێکردن مودڕنیتە، ئاڵۆگوڕێک قویل و پارادیگماتیک لە دیسکورس زوان فارسی قەومیا. ئەوە بی لە زەمان مەحمەد شاە قاجار بریارد دریا کە چەندین ناوەند خوەندن واز بکریەت کە یەکیک لە وەرچەووترین ئەنجامەێل ئی پروسە، دانان (دارالفنون) لە ساڵ ١٨٥١ بی. جێ وەتنە لە ئەوەڵەێل دەیەی ١٩٠٠ ئی ناوەندە ئاموزشیە بی وە  یەی پولیتکنیک گەورا کە ئەو وەخت خاون ٣٥٠ خوەندکار بی و بەشێک لەو خوەندکارەێلە رەوانە کریان ئەڕا ولاتەێل ئرووپای وە مەبەس درێژە دان وە خوەندن لە ئاست باڵا. لە لاێک تروە، چەن کالیج لە شارەێل گەوراێ ئێران جوور تەێران، تەورێز و ئسفەهان واز کریا و ئەرا هازدان و وەرەونوابردن زوان فارسی چەن رومان وە پشتیوانی دەوڵەت  لە زوانەێل خارجیوە هەڵگەردانن ئەڕا سەر زوان فارسی. کاناڵەێل چاپەمەنی لە ناو و دەیشت وڵات کەفتنە کار ئەڕا هاوردن یا تەولید ئایدیای وڵاتەێل غەربی ئەڕا ناو ئێران و هەر ئی کاریچە بی وە مەمەر یا فاکتورێک ئەڕا سازبین ئنقەڵاب مەشرووتە لە ئێران و پاشەکشە وە دەسەڵات ئەو وەخت قاجاڕەێل .لە ئەنجام ئی کارە ، موزەفەردین شا ناچار بی مل بیەیت ئەڕا  سازکردن هەڵوژاردن گشتی لە ئێران و هەر ئەو وەختە مەجلس شەوراێ ملی لە ساڵ ١٩٠٦ دانریا.

جێ وەتنە، لە قانوون مەشرووتە ک هەڵەوگەردیەت ئەڕا  ساڵ ١٩٠٦، هوویچ ئاماژەێک وە زوان رەسمی ئێران نەکریاس، وەلێ مەجلس شەوارێ ملی، وە ئزافەکردن بەندێک لە نزامنامەکەیان، هەنگاو یەکم وەرەو سیاسەت زوانی( language Policy ) لە ئێران دەسوەپێکرد.  وە پای ئی بەندە ، تەویسا نمایندەگەێل مەجلس شارەزای شێوەی نوویسان یا ((رسم الخط)) فارسی بون. جێ وە ویر خستنە ک جمشتەێل ناسیونالیستی فارس هەر ئەو وەخت وە کەڵک وەرگرتن لە چمکەێل زوان و تاریخ، جوور وەسیلەگەێل ئیدولوژیک لە پێناسەکردن ئێران جوور تاقە دەوڵەت و تاقەزوان) سەرکەفتن. لە ئەنجام ئی سیاسەتە، مەسەڵەی فرە ئەتنیک و فرەزوانی وڵات خریا پشت گوش و ئێران جوور وڵاتێک ک خاون یەێ زوان و یەێ فەرهەنگ و یەێ زوان ئەدەبیە، پێناسە کریا.لە لایک تروە، ناسونالیسزم فارسی وە  رابەری رەزاشا پەهڵەوی و کوڕەگەێ وە مەبە س ئنکار و فەراموشکردن فرەرەنگی ئەتنوزوان لە ئێران هەمان مودڵ یا دیسکورس کەمالیستی پەێڕەو کرد. ناوبریاگ وە کەڵک وەرگرتن لە دیسکورس کەماڵیستی-ڕەزاشا و لە ژێر کارگەری ئایدیاگەێل مستەفا کەماڵ ئاتاتۆرک سیاسەتیک نژادپەرەستانە لە تەمام بوارەکان وە تاێوەت لە بوار زوان پەێڕەو کرد، ئەویش لە رێ کەڵک وەرگرتن لە زوان فارسی جوور وەسیلەێگ ئەڕا چەوساندنەوەی بەردەنگەێل زوانەێل ترەگ بێجگە لە زوان  فارسی.یەکیک ترەگ لە سیاسەتەێل نژادپەرەسانەێ رەزاشا لە بوار زوانوە ، دامەزارانن فەرهەنگستان زوان و کومسیون جوگرافیا بی. جێ باسە کە ئەو کومسیونە ناو سەدان ناوچە، شار، شارستان و ئاوای ئاڵشت کرد. یەکیک لە نیشانەگەێل سیاسەت زوان زەمان رەزشا ، کەڵک وەرگرتن لە تاقە زوان فارسی بی ئەڕا تابڵوەکان، سمبوڵەێل شونە گشتیەکان، نامەی تجارەتی و تەنانەت کارت ڤیزیت. لە لایک تروە، فەرهەنگستان زوان و ئەدەب ئێران، تێرمینۆلۆژی و زاراوەگەێل مودیریەتیچ هەڵەوگەردان ئەڕا سەر زوان فارسی. لە پاڵ ئی تەڵاشەێلە، رەزاشا بڕیاردا کە کەڵک وەرگرتن لە هەر جوورە فورم نوسریاگ وە زوانەێل ترەگ قەێەخە بکریرت. فارسی وە دەستوور شاهانە ، بی وە زوان رەسمی ئێران. زمانەێل ترەگ لە وێنەی کوردی یا دیالێکتالیزە کریان یا لاخوارەگەی جوور گویش فارسی حەساو کریان. 

زەمان جموری ئسلامی

ویروڕاکان لە سەر مەسەڵەی فرەزوانی لە ئێران، لە ساڵەێل ئەوەڵ وەسەرکار هاتن جموری ئسلامی فرەتر لە سەر بنەواێ ئەرزشەێل ئسلامی تاریف کریانەس. هەر لەیوا لە قانوون بنەڕەتی جموری ئسلامی دوو مادە دانریاس ئەڕا باسکردن زوان یانێ مادەێ ١٥و مادەێ ١٩. وەپاێ مادەێ ١٥ زوان و خەت رەسمی و زوان هاوبەش خەڵق ئێران فارسییە. نویسراوگەێل فەرمی، تکست و تەمام کەتاوەێل ئاموزش و پەروەرش باێەس وە زوان فارسی بووت. وەلێ، کەڵک وەرگرتن لە زوان مەحەلی و قەومی و دەزگاگەێل رەسانن و چاپەمەنی و هەمیچ فێرکردن ئەدەبیاتیان لە مەدرەسەکان لە پاڵ زوان فارسی ئازادە. ئی کارە هەمان سیاسەت دیالیکتیزەکردن و مینیۆریتیزەکردنی زەمان پەهڵەوییەگانە. جێ وەتنە کە مادەی ١٥ تا چەند ساڵ وەر لە ئیسەیچ پراکتیزە نەکریا و تا هێمانیش فرە سنووردارە. یانێ لە پراکتیکدا هەر ئەو جورێگە فیشمان(Fishman) باس کەێت، جموری  ئسلامی لە حاڵ حازر، ((سیاسەت بێ سیاسەتی)) لە باوەت زوانەێل ترەگ ناو ئێران جێوەجێ کەێت. وە مانێک تر، هەوەجە نیە کە جوور زەمان رەزاشا لە رێ دەزگاگەێل قەوی و دەزگای ئاموزش وەرفراوان سیاسەت دووچەوەکی و سەرکوت پەێڕەو بکەێت. چوینکە جموری ئسلامی وە کەڵک وەرگرتن لەی مودڵە کە کلک نیشان کریا کارێک کەێت کە توزە توزە زوانەێل غەێر ڕەسمی لە ناو بچن. شاێەت هەر وەی خاتریچە بووت کە لە حاڵ و رووژ ئیسە زوانەێل غەێر فارسی لە پەێوەش وەل پەێوەندییەێل ئجتماحی مادود کریانەس.

وە پاێ قسەێ بهروز شوجاعی رووژڵاتناس لە دانشگاێ ئوپسالا لە سوئد، لە تئوری فێربین یا هوکارە بین زوان، دوو ئاست جیاجیا وجود دێرێت، یانێ زوان قسەکردن و زوان پەروەردە یا زوان ئەکادیمی. زوان قسەکردن رووژانە  لە رێ چالاکیەێل ئجتمایی لە وێنەێ گەمە، رەسانن، دیالۆگ رووژانە، باسکردن وەسەرهات و روویداوەگان، هاوردنە سەر زوان تەجروەگەێل شەخی یا دەروڕین ویروراگەێل شەخسی، پێشکەفێت.وە ماناێک شەفافتر زوان قسەکردن یا دیالۆگ لە ناو یەی کونتکستدا جێ گرتیەس، یانێ ئایەم لە رێ ئاماژەگەێل کونتێکستوئێلدا لە لێان حالی بووت. هەر وەی خاترە چەن عونسرێگ ئەڕا وێنە ئاماژە لە رێ دەمووچەوو، زوان بەدەن و فرە حاڵەتەێل ترەگ خاون ئەهمیەت تاێوەت وە خوەیانن. لەیوا دوینیمن کە زوان قسەکردن لە رێ پەێوەندییەێل ئجتمایوە بەرجەستە بوتوە یا مانا پەێا کەێت و هەر وەی خاترە هەوەجەێ فرەێگ وە چالاکی وەروەڵاو کوگنیتیڤ(Cognitive) نەێرێت.  وەلێ زوان ئەکادێمیک یا زوان  پەروردە زوانێک ئابستراکتە، خاون  یەی دیسکورس بەرز ئەکادیمی یە و لە کونتێکست ئاموزش و پەروەشدا، جوور مادەی دەرسی لە ناو مەدرەسەکان یا خوەنینگەکان دەرس دێریەت.مودڵەێل یا فورمەێل زوان ئەکادیمیک بریتین لە بەراورد، کۆنتراست، پێناسە و پۆلینکردن، پێشبینی، ئانالیز، ئاگاداربین و ئەنجامگیری، هەڵسەنگانن، ئارگومێنتاسیۆن، وە قەناعەت ڕەسانن و پارێزان.هەر وەی بۆنەوە زوان ئاکادێمیک  فرەتر هەوەجە وە چالاکی یا موبارزەێ کۆگنتیڤ دێرێت. لە ژێر شەوق ئی تئوریە، ئەو منداڵەێلە کە پەێوەندی زوان قسەکردنیان وەل زوان ئاکادێمیک نەووت، لە روی بنەواگەێل سایکۆلینگویستیک یا زوانەوانی ئجتمایی دووچار گیچەڵ بوون. ئەڕا وێنە بەردەنگەێل زوان  کوردی وە خاتر ئەوەێکە زوان داڵکییان وەل زوان پەروەردە یا ئاکادێمیک تەوفیر دێرێت ،پلکیەن وە گرفتەێل خوار:

• توانای زوان ئەکادیمیان ئەڕا سەرکەفتن لە بوار پەروەردەوە تەوفیر دێرێت وەل توانای زوانێک کە رووژانە وەپێ قسەکەن.
• یانێ توانای ئاکادێمیک زوان هەوەجە وە ئەوە دێریت کە لە بار گەنجینەی کەلەمە و دەستوور زوانوە وەرفراوان بووت یانێ دیسکورسێک کە بتوێنی مەرز قسەکردن یا گفتگوو ئجتمایی و رووژانە بخەێتە پشتت سەر.
• هەر وەی بۆنەوە گواستنەوە یا ئنتقاڵ توانای لە بوار زوان ئاکادێمیک زەمانێک لە بەین دوو زووان ئیمکان دێڕیت، کە هەردک زوانەکە لە مەدرەسەکان وە شکڵ هاوسان بچووتە نوا. شاێەت هەر وە خاتر ئی سەوەو یا مەمەرە بووت کە ئنتقاڵ شارەزای زوان ئەکادیمیک لە بەین زوان فارسی و کوردی ئەڕا منداڵەێل کورد جوور نموونە سەختە. داتاگەێل جێ ئتوار وە ئەنجامێگ رەسینەس کە توانای مناڵ ئەقلیەتەگان وە شەرتێگ رەسێت وە ئاست توانای مناڵ زورمەکان کە لاخوارەگەی بتواێنن هاووەخت وە هەردک زوانەگە ئاموزش بوینن. ئیە وە ماناسە ک ئەو مناڵەێلە وە دوو زوان ئاموزش دوینن، بەردەوام خەریک تەمرین زوانن و ئی کارە بووت وە مەمەر بەرزەوکردن وشیاری عەمەڵی زوانیان و هەمیچ فوکوس ئەنتەلەکتوئێلیان قویلتر بووتوە.(

زوان لە یەی دەردویر کولونیال

ئیجورە دابنەیمن کە زوان کوردی هەوەجە وە ئیە نەێرێت کە بووت وە زوان پەروەردە یا ئاموزش. پەس ئەو وەخت زوان کوردی تا چو ئەنازەێگ توێنی بووت وە وەسیلەێک ئەڕا ئنتقاڵ فەرهەنگ یا شوناس نەتەوەیی خوەێ؟ وەرجە ئەوە جواو ئی پرسیارە بیەیمە، تەویسا ئانالیزێکی ویلیامز(Williams) لە باوەت پەێوەندی بەین زوان و ئەدەبیات بخوەنیمنوە کە هویشێد:

"زوان و ئەدەبیات وەل یەکا توێنن بوون وە وەسیلەێک ئەڕا ئنتقاڵ باسکردن تاریخ و وەیجورە کاراکتر ئجتمایی دروس کەن".  پەس ، ئەگەر شەخس کورد لە سیستم ئاموزشدا هوویچ ماتەواێگی ئەدەبی پەێوەس وە سەرمایەی فەرەنگی خوەێ وەرنەگرێت، چ جوور توێنێد وەسەرهاتەێل خوەێ بەرجەستە بکەێتوە؟ نیەوت لە ویرمان بچووت کە یەکیک لە گرنگترین کارکرد یا فانکشنەێل زوان هەڵەوگەردیەت ئەڕا لاێ نەخش زوان لە هاوردنە سەر زوان رێئالیتە چوینکە زوان تەنیا وەسیلەی دیالۆگ یا قسەکردن نیە ،بەڵکوو زوان چراخ یا رێنیشاندەریکیچە  کە کەسێک لە وێنەی ئێدوار ساپیر. جوور ((رێئالیتەی ئجتمایی))  ناوی بەێت.

لە لایک تروە، زوان خاون پوتانسیاڵ تاێوەت وە خوەیە کە بووت وە مەمەر گارنتی کردن ئەرزشەێل فەرەنگی.یانێ وەختێک مناڵیك فیر زوانێک بووت، هاووەخت لە رێ زوانوە فێر دیاردەگەێل تریش بووت و هەمیچ لە پاڵ ئیانە، منداڵ هۆکارەی مانا و ئەرزشەێل پەێوەس وە فەرهەنگ خوەیچی بووت کە وە قەوڵ بیرمەندێک جوور هلیدی(Halliday) ئی کارە تەنیا لە رێ سیستم فەرەنگی و دەستوورزوانوە  ئمکان دێرێت.ئیسە ئەگەر کەیس فەردێکی کورد گەرد ئستدلال زانستی هلیدی بەراورد بکەیمن دوینیمن کە دەردویر ئاموزشی و دەردویرکولکتیڤ زوان فەرد کورد لە یەک داوڕیانەس، ئەویش وەخاتر ئەوەێکە جوگرافیا یا سەرزەمین بەردەنگەێل زوان تاک کورد کولونیزە کریاس. وە قەوڵ شوجاعی یەکیک لە گەوراترین ریسکەێل یا فاکتورەێل میرات کولونیالیزم زوانی ئەوەسە کە وە جورێک کارگەری مەنفی لە سەر جامگەێ کولونیزەکراو هیلیتە جێ کە ئی جامگە نیەتوێنێد رێئالیتی خوەی بارێتە سەر زوان.

جێ باسە کولونیالیزم زوان، خاون مەکانیزم تایوەت وە خوەیە و وە پاێ قسەێ شوجاعی خود پروسەێ کولونیزەکردن ئەگەریش وە جەبر بووت، وەلێ راگرتنەکەی لە رێ پروسەگەێل شاراوەی هەژمۆنتیک جێوەجێ کریەت، یانێ قانزانج کردن دڵ و فکر جامگەێ کولونیزەکراو لە رێ مەشروعیەت دان وە فانکشن یا کارکرد زوان، ئەدەبیات، رەسم و رسوم فەرەنگی، نورم یا ئەرزش ئجتمایی، ئەرزش و باەڕەێل زوان کولونیاڵ. وە کولێ لە رێ فەراهمکردن یەی دەردویر کولونیاڵ.

ئەرا خاستر حالی بین لە پەێوەندی بەین زوان و کولونیالیزم و ئینتەرنالیزەکردنی رێئالیتەی زوان کولونیال لە ناخوداگاهی میلەتەێل کولونیزەکراو خراو نیە وەل یەکا شیکردنەوەێکی فانۆن بخوەنیمەوە  کە هویشێد:

"هەر نەتەوەێگی کولونیزەکراو یا هەر هەر نەتەوەێگ کە کومپلێکسێکی  خۆکەمبینین لە لای بە مردن و ناشتنی ڕەسانایەتی فەرەنگ خوەێ خوڵقێندراوە- خوەی رویوەروی زوان نەتەوەی ساێو ژیار یا شارستانی دوینێت، کە خاون فەرەنگ خوەیە. تاک کولونیزەکراو وە ئەنازەێ دویرەوکەفتن لە ستاتویس خوەێ و خوەیگونجاندن وەل ستاندارد و ئەرزشەێل فەرەنگی نەتەوەی کولونیاڵ خوەێ نیشان دەێت.

وە دامەزراوەکردن یا نەهادینەکردن زوان (Institutionalisation of Language)

یەکیک لە دیارترین تەڵاشەێل نەتەوەێ باڵادەس فارس ئەرا بنوڕکردن زوانەێل ترەگ و سەپانن هویر دەوڵەت-نەتەوەێ فارس لە رێ وە دامەزراوەکردن زوان فارسی بیەس. واتە ئێران لە رێ سیاسەت زوانوە، زوان فارسی نەهادینە کردنەس و لەو وەختوە تا  ئێرەنگە  زوان  فارسی ئتوار پەێا کردیەس. هەر ئی کاریچە بی وە هووکار  ئەوەێگە زوان فارسی جوور زوان سمبوڵ دەسەڵات  نیشتمانی لاێ فارسەکان  و هەمیچ جوور پاڵپشتێگ ئەڕا نەتەوە سازیی ئێرانی ئستفادە لە لێ بکەن. ئەڕا پشتیوانی لەی نورینگە  تەویسا ئاماژە وە مادەێ ٤ لە قانوون بنەڕەتی هەڵوژاردنەێل ساڵ ١٩٠٦ لە ئێران بکەیم لە بارەێ  شەرت و مەرج ئەڕا ئەو کەسەێلە ک خوازن خوەیان هەڵوژنن :

یەکم: تەویسا فارسی وە خاسی بزانن.

دووێم: تەویسا خاون سەواد فارسی بون.

سێهم: تەویسا رەعیەت ناوخۆ بن.

 ئایەم توێنێد بویشید ک یەکیک لە گرنگترین ئەرکەێل بنەڕەتی دەوڵەت-نەتەوە ئیەسە ك زوان دەوڵەت پێشبکەفێت و هەمیچ پتانسیەڵ جێوەجێکردن کار و ئەرکەێل مودێڕن بگرێتە وەرەسەێ خوەێ. ئەڕا وێنە ئیمە دوینیمن ک کەسەێل دەسەڵاتدار لە ئێران وە پشتیوانی دەسەڵات سیاسی و قانون نەخش و کارگەری زوان جێ پەسەند خوەیان لە بوارگەێل سیاسی و ئجتمایی کلک نیشان کەن و هەر لەیوا لە بوار پلەبەندی زوانی و پرستیژوە، زوانەگەی خوەیان رەسننە ئاست فره بەرزێگ.  ئیسە ئیمە ئەگەر نورینگەی کەسێک جوور  (Anthony Liddicoat)  وە بنەوا بگریم ئەڕامان دەرکەفێت ک یەکیک لە ئەرکەێل گرنگ دەوڵەت ئێران لە ١٠٠ ساڵ وەرین تا ‌هێمان کولونیزەکردن زوان و فەرهەنگ کەمایەتیەێل نەتەوەیی ترەگ و زاڵکردن زوان فارسی بیەس لە بوارگەێل پەروەردە، وەرێوەبردن و مەدرەسەکان یا خوەنینگەکان. لە راسیدا، بەرد بناغەێ پرۆسەی کولونیالیزم ئێرانی و تەقەلا ئەڕا وە فەرمیکردن زوان فارسی تایبەت وە نەتەوەێ فارس وە سەر زوان کوردیا هاووەختە وەگەرد وەدەسەڵات رەسین رەزاخان لە رێ کودەتاوە لە ساڵ ١٩٢١ و خوەی ناساندن جوور پادشاێ فارسەکان(King of Persia). جێ وەتنە (رەزا خان) هەر جوور (کەماڵ ئەتاتورک) هەوەجە وە دەوڵەت یەکدەس و ناوەندگەرا((Centralised State بی و هەر وەی بۆنەوە ، بابەت وە فەرمی ناسین و سەپانن زوان فارسی جوور یەکیک وە کارکردەێل کولونیالیزم ئێرانی لە بوارگەێل پەروەردە و فێرکاری، جێوەجێ کریا. ئاچنەو باێتوە، لە ساڵ ١٩٢٣ سەرۆک وەزیرەێل ئەو وەخت ئێران لە رێ ناردن بەخشنامەێگ ئەڕا تەمام ئوستانەێل غەێر فارس داوا کەێت کە باێەس زوان فارسی لە تەمام مەدرەسەکان بوود وە زوان قسەکردن و نویسان و تەنانەت مالمەکانیش تەویسا لەر وەخت فێرکاری وە زوان فارسی قسە بکەن.  لە لاێک تروە، رەزا خان وە کەڵک وەگرتن لە دەسەڵات سیاسی خوەێ زوان نەتەوەێ فارس داسەپنێت وە سەر زوان کەمایەتیەیل نەتەوەیی ژێر دەس کولونیالیزم ئێرانی ک ئیە خوەێ جورێک لەو چمکەێل یا کارکردەێلەسە ک دەوڵەت- نەتەوەێ مودڕن ئێرانی لە سەرێ دامەزریاس. دەسەڵات داگیرکار ئێران ئەڕا رەسین وە مەرامەێل خوەێ کەڵک لە زوان وەرگرێت و ئەڕا چەسپانن سیاسەت داگیرکاری خوەێ تەقەلاکەێت ک مەسەڵەی کولونیالیزم لە رێ زوانوە لە هویر، نوڕین و تەنانەت قسەکردن روژانەیش لە ناو ئجتماح، نورمالیسێرا بکەێتوە. چوینکە وە قەوڵ (Woolard)  سیاسەت یا ئیدیولوژی زوان پێکهاتیەس لە کۆمەڵێک نمایش یا جویلە ک گوزارش لە پەێوەندی نەپچریاگ لە بەین زوان و ئنسان لە ژیانی کۆمەڵایەتی و رووژانە کەێت.  هەر وەی خاترە، ئیمە دوینمن ک زوان کوردی هەر لە زەمان پەهلەوی تا ‌هێمان گەرد گیچەلەێل فرەێگ رویوەروی بیەس ک بێگومان مدوو یا سەوەو ئی کاریچە هەڵەوگەردیەد ئەڕا لاێ سیاسەت کولونیالیزم وە لایەن دەوڵەتەێل یەک لە دویای ئێران تا رەسێتە ئیسە. وەلێ ئەڕا خاستر حالی بین لە سیاسەت و مەرامەێل کولونیالیزم دەوڵەت ئێران خەراو نیە ک لە خواروە ئاماژە وە چەن خاڵێک بکەیم و بزانیم سیستم داگیرکەر وە چ لەونێگ زوان کوردی، تەن و هویر ئنسان کورد داگیر کردیەس؟

• سیستم کولونیالیزم ئێران ئەرا جێوەجێکردن سیاسەتەێل داگیرکەری خوەێ یەکم جار جوگرافیا و دەردویر سیاسی، ئجتمایی، فەرەنگی و ئکنوومی رووژڵات کوردسان داگیر کردیەس و لە شونێ زوان فارسی سەپانیەس وە سەر مەردم کوردا هەر لە گەورە شار کرماشان تا رەسێتە ماکو.
• هامێتەکردن زوان فارسی وەل کوردیا یا فرە جار لە رێ پێش خستن یەی کونسپت خەیاڵی و دەس ساز وە ناو ( فارسی کرماشانی) تەقەلا کەێت کە وە هەر جورێک بیەس کودەێل زوان کوردی بشێوێنیت یا کارێک بکەێت ک کوردەکان زوان داڵگییان لە وەرچەوویان بکەفێت یا بێ قورب بووت.
• وە ئستاندارکردن یا وە فەرمیکردن زوان فارسی لە تەمام بوارگەێل پەرورەدە و مودیریەت و وە مەبەست سەپانن زوان نەتەوەێ داگیرکەر و هەمیچ زەفتکردن و بنوڕکردن زوان کوردی.
• لە بوار سوسیو-ئکنومیوە(Socio-Economic) وە، زەینەتیگ لە ناو مەردم دروس کەێت ک فێر بین زوان فارسی مەرج بنەڕەتیە ئەڕا پەێاکردن کار و مەیشەت رووژانە. لە رێ ئی سیاسەت داگیرکەرانەوە یەی دەردویر ساز کەێت ک بەردەنگەێل زوان کوردی ناچار بوون ک زوان فارسی جوور درەوەچێگ ئەڕا پێشکەفتن و پەێاکردن کار بوینن.
• سیستم کولونیالیزم ئێران ئەڕا رەسین وە پلانەێل خوەێ کارێک کردیەس ک تەمام کاروبارەێل ئجتمایی هەر لە سەنەدەێل لە داڵک بینوە تا رەسێتە بەرگەێ لە دنیاچین گشتیان وە زوان نەتەوەێ داگیرکەر ئێران، جێوەجێ کریەت.لە ناو ئەچنەو سیستمێگ، لە جێ فەراهمکردن زەمینەی هاوسان ئەرا پێشکەفتن زوان و ناسینەی نەتەوەگەێل ترەگ، دەوڵەت مودڕن خوەێ لە سەر بنەڕەت دووچەوەکی و وە کویلەکردن ئەندامەێل جامگە دامەزراندیەس. وە ماناێک تر، سیستم دەوڵەت – نەتەوەێ ئێران یانێ یەی دەوڵەت مودڕن لە ناو سیستم مۆدێرنیتەی کاپیتالیزم و لەیوا بیەس وە خاون خسڵەتەێل کولونیالیستی. وە قەوڵ واڵتر میگنۆلۆ ( Walter Mignolo) چمک مودڕنیتە ئەڕا خوەێ جورێگ یا  ئێگوییکی ئاڵشتکریاگ سیستم کولونیالیزمە. ناوبریاگ ها لە سەر ئەو باوەڕە ک سیستم کولونیالیزم ک لە بنج و بناوانەوە لە ئرووپاوە هاتیەس و یەکیک لە مەمەرەێل پەێابین هویر مدڕنیتیەس چوینکە هوویچ مودڕنیتەێگ وە بێ سیستم کۆلونیالیزم دروس نەویەس.  هەر چەن دەوڵەت کولونیالیزم ئێرانی لە ئارگومێنتەێل یا دیسکورس سیاسی خوەیان فره تەڵاش کەن ک حەقیقەت کولونیالیزمی خوەیان بشارنوە وەلێ ئمرووژ دی هەر فەردێگی کورد وە دڵ و گیانوە هەست وە شونوارەێل و کارگەریەێل خەتەرناک داگیرکاری دەوڵەت ئێران وە تایبەت لە سەر زوان داڵگییان کەن. لە حاڵ و رووژ ئیسە، بەش زوورم کوردەێل پەێ وەی راسیە بردنەس ک ئەڕا چە لە خوەندن و نویسان وە زوان داڵگییان جور مافێکی گەردووینی بێبەشن.

سیاسەت زوانی لە ئێران (Language Policy in Iran) : ئمپریالیزم زوان، لینگویسیزم(نژادپەرەسی زوان) و لینگویسید(جەمکوشی زوان)

هەر ئەو جورێگە لە بان باسکردیم ،ساڵ ١٩٠٦ وەیلاوە یەکمین قانون بنەڕەتی ئێران وە لایەن پەهلەویەگان لە ئێران پەسەن کریا و لەیوا زوان فارسی بی وە تاقە زوان رەسمی لە وڵاتێکی فره زوان(Multilingual country)   لە هی راسا، یەکمین گام یا هەنگاو ئەڕا سەپانن زوان فارسی وە سەر زوان کەمایەتیەێل ترەگ ئێران  وە پشتیوانی قانون بنەڕەتی  و لە چوارچوو سیاسەت زوانی ئەو وەخت ئێران دەسوەپێکرد. ئامانج سەرەکی ئی کاریچە لە لاێک قایمکردن پایە یا کوڵەکەگەێل ناسیونالیزم فارسە و لە لایك تروە،  ئتوار بەخشین وە حوکمڕانی نەتەوەی باڵادەس ئەڕا وە رەسمی ناسین زوان فارسی جوور تاقە زوان  لە ئێران ئەویچ لە رێ جێوەجێکردن  یەی سیاسەت کولونیالیستی .

لەیوا دوینمین ک زوان فارسی و سیستم دەوڵەت-نەتەوەێ ئێرانی لە قەڕن وەرین یا گوزەشتە تا ئیسەیچە وە پشتیوانی سیاسەت زوانی خوەیان نەخش وەرچەووێک داشتنەس لە ئیسولەکردن و داگیرکردن هویر و زەین فەرد کورد. وەپاێ نوڕین شوجاعی ئی پەدیدە تازەیە تەنیا وە داگیرکەری ئاساییک پێناسە نیەکریەت چوینکە لە شون داگیرکردن و کولونیزەکردن سیاسەتێک دەسوەپێ کەێت کە وە ئمپریالیزم زوان ناو دەنگ دەرکردیەس. ئمپریالیزم زوان ئەڕا جار یەکم وە لایەن ڕۆبڕت فیلیپسون(Robert Phillipson) ئستفادە لە لێ کریاس و  ئی پێناسە فرەتر لە بنەواگەێل تئورییەێل گالتونگن(Galtung) وە نزیکە. چوینکە گالتونگ باس لەوە کەێت کە هژمونی یا نفوز زوان ناوەند و نەخش سازمانەێل سەر وە حوکمەت بووت وە مەمەر باڵادەس بین زوان وڵات کولونیاڵ.  وەلێ روبرت فیلیپسون ، ئەو ئایدیایە لە بوار زوانەوانیدا وەرفراونتر کەێت و هەمیچ کلک نیشانی کەێت ک ئمپریالیزم زوان لەوەر دوو هووکار یا سەوەو، کارگەری لە سەر شێوەگەێل ئمپریالیزم دێرێت. یەکم وەخاتر ئەوەێگە  یەی پەێوەندی راستەوخۆ وەل فورم( زوان جور وەسیلەی ئنتقاڵ ئایدیاکان) دێرێت، دووێم لەوەر ماتەواگەێ. لە باوەت مەمەر یەکم، زوان وەسیلەی سەرەکی دیالۆگ یا چەووپێکەفتنە وە مەبەس وەیەکەو بەسان یا لکانن تەمام لینکەکان لە گشت بوارێگدا. چوینکە مەرج بنەڕەتی هەر دیالۆگ یا چەووپێکەفتنێگ، حالی بین دووتەرەفەس لە سەر بنەڕەت کودەێل هاوبەش. ئیە وەو ماناسە کە خاڵ مەرکەزی(Nodal Points) ئی کودەێلە لە کونتکستێکی ئێرانی زوان ناوەند یانێ زوان فارسی . وە ماناێک تر، ئمپریالیزم زوان هەڵگر  یەی هویر تریچە وە ناو ئمپریالیزم فەرەنگی. لەی راسا ، ئمپریالیزم زوان نەخش گەوراێگ دێرێت ئەڕا پراکتیزەکردن ئمپریالیزم ئجتمایی، کە پێکهاتیەس لە ئنتقاڵ دان نورم و هەڵسوبنیشەێل ئوڵگویی ئەڕا لاێ  یەی ستروکتور ئجتمایی، کە ئەوانیش هەر کامیان وە نەوبەێ خوەیان لە ناو کونسپت زوان ناوەندا شاردیانسوە. ئی گیچەڵە وەختێک موشەخەس بووت کە کارگەری ئجتمایی خوەێ وە سەر گروپێگی ترەگ بسەپنێت، ئەڕا نموونە زوان فارسی نەخش بنەڕەتی لە سیستم ئاموزش و پەروەرش لە رووژڵات کوردسان دێرێت و نورمەێل ئجتمایی نەتەوەێ فارس ئنتقاڵ دەێت ئەڕا لاێ دەردویر فەرد کورد چوینکە ئمپریالیزم زوان فارسی زاڵ بیەس وە سەر زوان و جوگرافیای نەتەوەگەێل  ترەگ بێجگە لە نەتەوەی فارس. وە ماناێک تر، زوان فارسی لە چوارچوو مەکانیزمێک جویلیەت کە لە ناویا دەسەڵات، قودرەت و سەرچاوەکان وە شکڵ ناهاوسان بەش کریانەس. هەر وەی خاترە لە نوڕینگەی لینگویسیزم یا نژادپەرەسی زوان ئی گیچەڵە یەی چمک سنتراڵە لە ناو کونتکست ئی بابەتە .

کەسێک جوور تووڤی سکوتناب کانگاس(Skutnabb-Kagnas) ها لە سەر ئی باوەڕە کە لینگویسیزم ، یەی پەدیدەی پارالێلە وەل راسیزم(نژادپەرەسی) ، یانێ ئی پەدیدە مەجموعەێک ئیدولوژی، ستروکتور و پراکتیکن کە هەر کامیان وەکار تیەن ئەڕا مەشروعیەت بەخشین ، وە قانونی کردن، پەێرەوکردن و دوارە تولیدکردن یا دابەشکردن ناهاوسان  قودرەت و سەرچاوەگەێل مادی و مەعنەوی لە بەین گروپەێل جامگە لە سەر بنەواێ زوان.  ئایەم توێنید تاریفەگەی سکوتناب- کانگاس لە سەر کەیس کوردیچ لە رووژڵات کوردسان  تەبیق بیەێت، چوینکە لە ئیدولوژی رەسمی ئێران و وە پاێ قانوون بنەڕەتی ئی وڵاتە، فارسی تاقە زوان رەسمیە بێ ئەوەێکە لەی بارەوە پرسیار  لە نەتەوەێ کورد و نەتەوەێل ترەگ غەێر فارس کریایوی کە ئایا ئامادەن زوان فارسی بکریەت وە زوان رەسمی لە ئێران؟

یەکیک لە ئەنجامەێل راستەخۆ لینگویسیزم بووت وە مەمەر پەدیدەی لینگویسید یا  جەمکوشی زوانی. ئیمە لەێرە دوینیمن کە یەی فاکتەر چالاک وە ئەنقەست خەریکە بووت وە بایس مردن زوانێک تر  ئەڕا وێنە زوان کوردی. ئی کارە  هەمیچ توێنێد جورێگ لە لینگویسید حەساو بکریەت، چوینکە سیستم جموری ئسلامی ئامادە نەویەس نە زوان کوردی  نە زوانێک ترەگ بیچگە لە فارسی لە سیستم ئاموزش، مودیرییەت و ئکنومیدا ئەنتەگرە بکەێت و وە پاێ قسەێ شوجاحی ئی سیاسەتە کە دەوڵەت ئێران وەرانوەر وە زوان کوردی پەێرەوی کەێت ، جورێگ لە سیاسەت لینگویسیدە.

ئاچنەو باێتوە، دەوڵەت ئێران وە کەڵک وەرگرتن لە سیاسەت زوانی، تەڵاش کەێت کە هژمونی زوان فارسی  وە سەر زوانەێل ترەگ داسەپنێت. یانێ دەوڵەت وە پاێ قسەێ کەسەێلێک لە وێنەی (Rubin & Jernudd )  وە  دانان پلان و نەخشەی سیاسی کار ئەڕا شێوانن و دەستکاریکردن سیستم کودەێل زوانی کەن .[1]دەوڵەت ئەرا پێش خستن و جێوەجێکردن(Implement) پلان سیاسی خوەێ  تەقەلا کەێت کە زوان جێ پەسەن خوەێ جوور خاسترین بژاردە یا ئاڵترناتیڤ زاڵ بکەێت وە سەر زوانەێل ترا. ئەرا جێ خستن ئی کاریچە پەنا بەێتە وەر یانکەگەێل جورواجوور ئەڕا وێنە فڵانە دیالکت یا زوان وە قەوڵ د.ڕەحیم سورخی وە نوقسان یا فەلەج  دەنەێ قەڵەم  وهەر وەی خاترە  بەردەنگەێلی یا ئەو کەسەێلە وەو زوانە قسە کەن  جوور کەسەێل نەخوەش حەساو وەڕایان کەن و هەمیچ  تەویسا کێلیان بکەن ئەڕا لاێ تاقیگەی لێهاتوویی زوان فارسی . ئامانج لەی سیاسەتە یا مەرام گەن و داگیرکەرانەێ دەوڵەت بالادەس ئەرا ئەوەسە ک زوان کەمایەتیەێل نەتەوەیی وە یانکەی پڕ و پویچ بنوڕ بکەن و لە وەرانورا ئایەمێک یا تاکێک دروس بکەن کە جێ پەسەن دەوڵەتێگ بوود کە خاک و زوان نەتەوەێ ژێر دەس، داگیرکردیەس. لە لایك تروە، دەوڵەت وەی کار خوەیە دووچەوەکی لە بەین گروپەێل ئجتماعی دروست کەێت وەو مانێگە ک سیاسەت زوانی( Language Policy) مەکانیزم یا نەخشە رێیگە ئەڕا کلک نیشان کردن پاێگای یەی زوان دیاریکریاگ لە ناو بەشەێل ئجتمایی یەی جامگە  و لەی رێوە  نەخش و کارگەری زوانە ک دەرێخەێت ک دەسەڵات سیاسی و سەرچەوەگەێل ئابووری ها دەس چو لایەنێک.  ئەگەر باێت و هژمونی خوازی دەوڵەت داگیرکەر ئێران لە رێ زوانوە بلکنیم وە کەیس زوان کوردی لە رووژڵات کوردسان پەس ئەڕامان دەرکەفێت ک دەوڵەت نەک هوویچ قورب و هورمەتێگ ئەڕا حەقیقەت فرەزوانی (Multiilingualism) نەێرێت بەڵکوو جور  جاران  پا لە بان سیاسەت تاقەزوانی یا یەی زوانی(Monogualism) خوەێ دایەسە گەز و هەر لەیوا لە چوارچوو زاڵکردن زوان فارسی وە سەر زوان کوردی و زوانەێل ترەگ لە ءءئێران درەێژە وە سیستم کولونیالیستی خوەێ دەێت. وە ماناێ ترەگ،  وە پاێ قسەی سورخی ،ئامانج لەی سیاسەتە تەنیا ئەڕا لە ناوبردن  و بێ قورب کردن زوان  نەتەوەگەێل ژێر دەس نەتەوەێ باڵادەس بیەس لە رێ کەڵک وەرگرتن لە چمک (Verbal hygine ) یانێ سڵامەتی یا تەندروستیی بوار زوان . دەوڵەت داگیرکەر لەی رێوە تەڵاش کەێت ک زوانەگەی خوەێ وە یانکەی پارێزان یا ( فارسی را پاس بداریم)  جوور یەی زوان پاک، سالم و جێ ئتوار نیشان بیەێت و لەو لایچوور زوانەێل ترەگ ئەڕا نموونە زوان کوردی، جوور زوانێکی ناسالم و نوقسان کلک نیشان بکەێت. هەر وە خاتر ئی سیاسەت نژادپەرەسانە دەسەڵاتدارەێل کولونیالیزم ئێرانی ئی چل چاوە لە ناو مەردما بڵاو کەنوە  ک مناڵەێلێگ ک وە زوانێگی لەیوا قسە بکەن  نەخوەشن و تەویسا ئەڕا ئەلاج یا چارسەری سەردان تاقیگەی توانستی یا لێهاتوویی زوان فارسی بکەن. لە گشتی ناخوەشتر ئەوەسە ک وەزارەت ئاموزش و پەروەریش ناو ئی سیاسەتە نەێتە ( ئەداڵەت ئاموزشی).

لە بوار مینەوانی یا تئوری زوانناسیوە دەرکەفتیەس ک ناوەندەێل ئاموزشی زەرفیەت ئەوە دێرن ک زوانەێل ترەگ ئاسیمیلە بکەن ئەویش لە رێ پیادەکردن سیاسەت زوان هژمونیک وە پاێ قسەێ جەیمس تولفسون(James Tolefson).هەر لەیوا ، دەوڵەت داگیرکار وە ناساندن زوان نەتەوەگەێل ژێر چەپۆک جوور زوانەێل نوقسان خوازێت کارگەریی لە سەر پرۆسەێ وە ئجتمایی بین (Socialization)  مناڵ و هامێتە بینیان وەل دەردویر خوەیان هەر لە بنەماڵەوە تا کۆمەڵگا داشتویت. پەس ،بێبەشکردن مناڵەێل کورد لە زوان داڵگی خوەیان یانێ رمانن پێڵ بەین زوان داڵگی مناڵ و فەرهەنگ و ئجتماگەیان ک تەنیا لە رێ زوانوە  شانس سازکردن ئی پەێوەندییە هەس. وە زوانێگ سادەتر و وە پشتیوانی نوڕینگەێ کەسێک جوور مارتین گواردادو(Martin Guardado)زوان یەی وەسیلەی گرنگ و مانادارە ک ئەندامەێل هەر جامگەێگ ئەرا پەێوەندی وە ل مناڵەێلیان و رەسانن  ئەرزشەێل فەرهەنگی و باوەرەێل خوەیان وە ئەوان، هەوەجە وە زوان داڵگی خوەیان دێرن. لە گشتێ حەساوتر، زوان پەێوەسە وە مەسەڵەگەێل ئجتمایی و فەرهەنگی و مناڵ لە پرۆسەی وە ئجتمایی بین خوەێ تەویسا کەڵک لە زوان داڵگی وەربگرێت چوینکە ئی کارە بوود وە بایس دروستکردن هستی" خود" ی یا خوەناسین  لاێ مناڵ لە رێ زوان داڵگی خوەێوە.

وە گشتی زوانناس وە ناوبانگ جەهان   تراسک(Trask)  لە یەی پەشپەکتیڤ تروە باس لە ئەهمیەت  و کارگەری  دوو زوانی (bilingualism) لە سەر مناڵەێل کەێت. ناوبریاگ هویشید کە ساڵان فرەێگە کونسپت دووزوانی بیەس وە نورمێگ ئەڕا جامگەی ئنسانی. هەر وەی خاترە ناوبریاگ باس لە داتاگەێل جێ ئتوار کەێت و دەرێخەێت کە مناڵەێلێگ کە توانای قسەکردنیان وە زوان داڵگی و زوانێگ ترەگ هەس، خاستر و شەفافتر توێنن مەبەس و قسەێل دڵ خوەیان بارنە سەر زوان یا پەێوەندی وەل چواردەوەوکەیان دامەزرنن لە مقایسە وەل ئەو مناڵەێلە ک تەنیا لە یەی دەردویر  تاقەزوانی گەورە بینەس.

ئەنجام

ئیسە لە شون یەێ باس دوویرو درێژ و ئانالیزکردن لایەنەێل تئوری و ئەکادیمی بابەتەگە، وەخت ئەوە هاتیەس کە لەی بەش ئاخرە ‌ئەنجامەێل ئی مینەوانەیە بخەیمە وەرچەوو خوەنەرەێل و هەمیچ وە پشتیوانی داتاگەێلێگ کە لە بان ئاماژە وەپێان کردیمن جواو پرسیار بنەڕەتی ئی مینەوانیەگە بیەینموە:

ئایا زوان فارسی چو نەخش یا کارگەریک داشتیەس لە پروسەی دەوڵەتسازی مودڕن لە ئێران و لە شونێ ئایا زوان کوردی لە ئەنجام ئی پروسە جینوساید بیەس؟

جێ وەتنە دەسەڵاتدارەێل یەک لە دومای یەک ئێران وە کەڵک وەرگرتن لە فانکشنەێل یا کارکردەێل ترم زوان جوور یەێ چەک ئیدولوژیک، توێنستنە هژمونی خوازی خوەیان وە سەر  جوگرافیای سەرزەمینێگ وە ناو کوردسان بسەپنن و وە لایک تروە فەرهەنگ نژادپەرەسی زوانی و هەمیچ جەمکوشی زوانی دژ وە بەردەنگەێل زوان کوردی و باقی زوانەێل ترەگ بێجگە لە فارسی پەێڕەو بکەن. فەراڕەوایەتەێل مودڕنیتەی کولونیالیزم ئێرانی، سیاسەت زوانی خوەی لە ژێر کارگەری هویر کەمالیستی تورکیە لە سەر بنەوای تەنیا یەی زوان و یەی نەتەوە بەنا نایەس. نە پەهلەویەگان  و نە ئاخوندەگان نەتوێنستنە خوەیان لە دام فەرمانگەێل مودڕنیتە رزگار بکەن . ئاچنەو باێتوە، کولونیالیزم وە مودڵ ئێرانی لە رێ وە دامەزراوەکردن زوان فارسی و وە پشتیوانی قانوون بنەڕەتی وڵات ، زوان کوردی  گەرد هەڕەشە یا تادید گەوراێگ رویوەروی کردیەس. وە ماناێگ تر، ئەو دەردویر یا جوگرافیایە ک فەرد کورد لە ناویدا گەرد موخاتبەێلی قسە وەپێ کەێت وە لایەن کولونیالیزم ئێرانیوە داگیر کریاس. وە پشتیوانی سەندەێل جێ ئتوار دەرکەفێت ک دەوڵەت-نەتەوەی ئێرانی لە رێ سیاسەت زوانی و لە ئاکام پروسەی دانان دەوڵەت مودڕن فارس لە ژێر شەوق پروسەی مودڕنیتە لە  سەد ساڵ وەرین تا ئیسە سیاسەت تون و تیژی دژ وە زوان کوردی پەیڕەو کردیەس. دەوڵەت مدڕن فارس نەک ئامادە نەویەس ک دگان بنەێت وە فرەزمانی و فرە رەنگی جامگەێ ئێران  و یەی دەردویر دموکراتیک ئەڕا وەل یەکا زنەیکردن شارستانی دروس بکەێت، بەڵکوو وە سیاسەت ئاگرسیڤ خوەێ، زوان فارسی جوور زوان  کولونیالیزم فارس سەپانیەس وە سەر نەتەوەی کورد و نەتەوەگەێل ترەگ. فرە جێ داخە وەختێگ دوینیمن ک مناڵەێل نەتەوەگەێل بێجگە لە فارس ک لە ئەوەڵ زنەی خوەیان هەتا چینە خوەنینگە یا مەدرەسە تەمام سامان و سەرمایەیل ئجتمایی، فەرەنگی و زانستی خوەیان وە زوان داڵگییان یایگرن، وەلێ لە مەدرەسەگەێل کولونیالیزم ئێرانی ناچارن زوانێگ یای بگرن ک زوان یەی سیستم کولونیالیستیە یانێ کولونیالیزم نەتەوەێ فارس. ئی سیاسەتە لە حاڵێکدا وەرێوە چووت ک زوورم مینەوانەێل بوار ئامووزشی و فێرکاری  کلک نیشانی کردنەس ک مناڵەێل تەنیا وە زوان داڵگی خوەیان   توێنن خاستر فکر بکەنوە یا ویروراگەێل خوەیان بارنە سەر زوان. وە قەوڵ زوانناس وە ناو دەنگ (هارکورت) زوان جامەک یەێ نەتەوەس و هەر نەتەوەێیگ سجیل ، فەرەنگ و ستروکتور تاێوەت وە خوەێ دێرێت و تەمام ئی تایوەتمەندییەیلە لە رێ زوان داڵگیوە بەرجەستە بووت و مانا پەێا کەێت.

  وە کوڵی ئیسە وەو ئەنجامە ڕەسیمن ک زوان کوردی و باقی زوانەێل تر لە ناو یەێ جوگرافیای ساختە وە ناو ئێران گەرد خەتەرەێل ئمپریالیزم زوانی و جەمکوشی زوانی رویوەروی دەسەویەخە بینەس. لە گشتێ ناخوەشتر ،دەوڵەتمەدارەێل فارس  سیاسەت زوانی خوەیان تا مەرز نژادپەرەسی زوانیچ بردنەس. هە لەی راسا یەکمین ئەرک و وەزیفە کەفێدە بان شان سیاسەتمەدارەێل ، ئەکادیمیسیونەێل و ئکسپرتەێل کورد ئەوەسە ک پارێزان زوان کوردی نە تەنیا کارێگی نەتەوەیی نیە، بەڵکوو کارێگی ئخڵاقیچە وە مەبەس پارێزان یەی میرات ئنسانی. لە ئاچنەو حاڵ و رووژێگ شایەت فرە رێ چارە و مودڵ ئەڕا پارێزان زوان و شوناس کوردی وجود داشتویت . ئەکادیمیسیونەێل و مینەوانەێل بوار زوان توێنن کارەێل فرەێگ ئەنجام بیەن وەلێ شایەت خاسترین رێ چارە ئەرا رزگارکردن زوان کوردی لە دەس گیچەڵەێل چواردەوری ئەوە بووت ک خوەێ لە دەس داگیرکاری سیاسی ، جوگرافی و هەمیچ ئکنوومی کولونیالیزم ئێرانی  نجات بیەیت. ئەڕا رەسین وەی ئامانجە تەویسا کولونیالیزم ئێرانی لە رێ رەوشەنگەری و کارەێل زانستی لە ناو دەروین، زەین، هویر و تەن فەرد کورد   بسڕیتوە ئەگەر نە کورد لە رووژڵات تا ساڵەێل فرەێگ بایەس لە ژێر کارگەری کولونیازلیزم ئێرانی و ڕەوایەتەێل مودڕنیتە بناڵێت و نوق جوڕ بکەێت.

سەرچەوە

1.Abrahaian, E. (2018). A history of Modern Iran. Cambridge: Cambridge University Express.

٢. بهروز شوجاعی . فارسی، شەکری شیرین یان ژەهری هەلاهل: سەرەتایەك بۆ شرۆڤەکردنی ڕۆڵی فارسی لە ژینوسایدی زمانیدا. گۆڤاری تیشک، ژمارە: ٥٣. ساڵ ٢٧١٩ ی کوردی. ل: ٢٤ تا ٣٠.

2. Cummins, J (2000). Language, Power and Crossfire.UK: Antony Rowe Ltd.
3. Fanon, F (2008). Black skin, White mask. London: Pluto Press.

4.Galtung, J (1980). The true worlds. A transnational perspective. New York: The Free Press.

5.Guardado, Martin. (2018). Discourse, ideology and practice: Micro and Macro perspectives in language development and maintenance. Publisher: De Gruyter ، Mouton.

6.Halliday, M.A.K. (2010). Language and Society. Edited by Jonathan Webster. Volume: 10, Bloomsbury Collections.

7.Hassanpour, Amir. (1992). Nationalism and language in Kurdistan 1918-1985. San Francisco: Mellen Research University Press.

8.Jernudd, R, etc. (1977). Language planning process. The Hague: De Gruyter Mouton.

9.Kia, M. (1998). Persian nationalism and the campaign for language purification. Middle Eastern Studies. Volume: 34, Issue: 2. London: Taylor& Francis. (Journal).

10. Liddicoat, A. (2013). Language- in- Education Policies: The Discursive Construction of Intercultural Relations. Bristol, UK: Multilingual Matters.

11.Mignolo, Walter (2011). The darker side of Western modernity: Global futures, decolonial options. Duke, University press.

12.Mirvahdi, H(ed). (2013). The Sociolinguistics of Iran’s Languages at home and Abroad: The case of Persian, Azerbaijani, and Kurdish. Palgrave Macmillan.

13. Phillipson, R.H.L. (2008). Linguistic Imperialism. Oxford University Press.

١٤.رەحیم سورخی. گوتاری جەوهەرخوازانەی تاکزمانی لە ئێراندا: لە داگیرکردنی کوردستانەوە بۆ بە” دامەزراوەکردنی زمانی فارسی تێیدا”. گۆڤاری تیشک، ژمارە:٥٢، ساڵ: ٢٧١٩ ی کوردی

15.Skutnabb-Kangas, T. (2000). Linguistic genocide in education or worldwide diversity and human rights? New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates.

16.Tollefson, J.W. (1991). Planning language, planning inequality: language Policy in the Community. London: Longman.

17.William, R. (1961). The long revolution. Middlesex: Penguin Books.

18.Woolards, K.A, etc. (1998). Language ideologies. New York:Oxford University Press.