حشمەت خۆسرەوی
کرماشان لە بار تکنولوژییەوە خاون خەت وشکایی، ئاسمانی و تا ئەنازەێکیش خەت ئاسنینە. ئی تاێوەتمەندیەیلە نە تەنیا باێس بینەس ک کرماشان لە رووی مودیرییەتی و ئداریوە ئەهمیەت خوەی داشتوویت، بەڵکەم بیەس وە فاکتورێگ ڕا وەسڵ کردن نزیک وە ١٤ شارسان وەل یەکا.
ئەهمیەتەیل ئستراتیژیکی کرماشان لە خوەرهەڵات کوردسان
ن.حشمەت خۆسرەوی
پێش وەتن
مودەتێگە باس هەر باس کرماشانە. یەکیک هوویشێد ئی شارە لە ئەزەڵوە وەل مەسەڵەی نەتەوایەتی و کوردایەتیا هامێتە بیەس و یەکیک تر باس لەوە کەید ک کرماشان جوور کورکووک قودس کوردسانە. تاریخ نوویسێگ کرماشان جوور پاێتەخت مادەکان باس کەێت و گورانی وێژەکان و شاێرەکانیش هوویشن دی بێ کرماشان کوردسان چەس.
من لە ڕێ ئی مەقاڵەوە وە هەوەجەی زانم ئەیەر وە کوڵییچ بیەس شەوق بخەمە سەر ئەهمیەتەیل کرماشان لە بوارەیل جیۆپۆلۆتیک، جیۆ-ئستراتیژی، ئقتسادی. تجارەتی، فەرهەنگی، ئەدەبی و هونەری، تاریخی و شارسانی، سەنعەتی، تکنولوژی وزانستی. هەر لەیوا فرە وە کوڵی باس لە شوون و لوون ئوستان کرماشان لاێ حزبەیل خوەرهەڵات کوردسان و خسووسەن ڕا کوردەیل خوارین و جامەی یارسان کریەت.
کەلەمەگەیل کلیدی: کرماشان، ژئۆپۆلیتیک، جیۆ-ئستراتیژی، ئقتساد، تجارەت، سەنعەت، فەرهەنگ، ئەدەب و هونەر، تکنولوژی و زانست.
ئەهمیەتەیل ئستراتیژیکی کرماشان لاێ حزبەیل کوردی لە زەمان جموری مەهاباد تا ئیسە
جێ وەتنە ک وە تویل تاریخ موبارزاتی حزبەیل کوردی یا جمشت نەتەوایەتی خوەرهەڵات کوردسان فرە وە کەمی لە دیسکورس سیاسی خوەیانا یا لە بەرنامەگەیل سیاسیانا ئاماژە وە شوون و لوون ئستراتیژیکی کرماشان کریاس. هەوەجە نیە هەڵەوگەردیەیم ئڕا زەمان دەسڵات مادەکان ک کرماشان وە پاێتەخت خوەیان زانستنەس، بەڵکەم با لە جموری مەهاباد زەمان قازی مامەدوە دەس وە پێ بکەیمن ک وەرینەگەی لە ٧٥ ساڵ شان ڕەد نەکردیەس. جێ باسە لە زەمان دامەزریان جموری مەهاباد لە شوون دیفاکتۆ جەنگ دووێم جەهانی گەورەترین ئشتپاێ سیاسی و ئستراتیژکی قازی مامەد و جمهوریەگەی ک لە سەردەس حزب دموکرات کوردسان دامەزریا ئەوە بی ک شارستانێگ جوور مەهاباد کریا وە پاێتەخت جموری مەهاباد. وە پاێ قسەی برێک وە تالیگەرەیل سیاسی ئی ئشتپاێ ئستراتیژیکیە کارێک لەیوا کرد ک شارستان مەهاباد وە خاتر ئەو دەلیلەیلە ک لە درێژەی ئی مەتڵەوە ئاماژە وەپێان کەم، نەتوێنێد بووت وە سەنتەر یا مەرکەزێگ ئەڕا یەکیەتی نەتەوەیی لە خوەرهەڵات کوردسان. ئەیەر چەوو لە تاریخ جموری مەهاباد بکەیمن دوینیمن ک تەنانەت بڕێک لە ناوچەگەیل و شارستانەیل دەور وەر مەهاباد ئامادە نەوین وە خاتر فاکتورەیل جیۆپۆلتیک و جیو ستراتیژی و هەر لەیوا ئقتسادی و تجارەتی دگان بنەن وە جمورییەگەی قازی مامەد. لە لاێک تروە، وەختیگ تماشاێ دیسکورس سیاسی حزبەگەی قازی مامەد کەیمن لە زەمان د.قاسملوو دوینیمن ک ئەویچ جوور قازی مامەد هەمان ئشتباێ تاریخی دوارە کەنوە. ئەیەر زەمان خوەێ قازی و جمورییەگەی کرماشان وە پایتەخت دابناتان ئەو وەخت هەم لە بار فکر نەتەوایەتی و نیشتمانی و هەمیچ لە بار پاراستن جموری مەهاباد شاێەت روویداوەکان ئەو دەورانە وە سەرکەفتن کورد لە خوەرهەڵات لە دڵ تاریخ سەبت بکریاتا یا شاێەت کار بڕەسیاتا شوونێگ ک کورد خوەرهەڵات بڕیار بەرگری ڕەوا لە سەر خوەرهەڵات بیاتان یا ئتماڵەن کار نەڕەسیاتا شوونێگ ک قازی مامەد ئدام بکەن.
لەشوون ئنقلاب ١٣٥٧ خوەرتاویی ئیمە دوینیمن ک قاسملوو ، شەرەفکەندی، حەسەن زادە و هجری ، مەولوودی و ئەزیزی، موهتەدی و تەنانەت موعینیچ لە پژاک هەمان ئشتپاێ ئستراتیژیکی ئەنجام دەن و ئامادە نیەن ک لە بەرنامەی سیاسی خوەیانا پاێتەخت ئایندەی خوەرهەڵات کوردسان کلک نیشان بکەن. وەلێ وەختێگ تێتە سەر باس کرماشان ئەو وەخت گشتیان لە تئورییا خوەیان وە خاون کرماشان زانن. دموکراتەکان ک خوەیان وە بەێداخ هەڵگر ناسیونالیزم خورهەڵات کوردسان زانن باێەس رەخنە رابەرەیل ئەو وەخت و ئیسەی خوەیان بگرن ک ئایا خاستر نەوی لە جێ مەهاباد ، کرماشان بیاتاا مەرکەز سیاسی و ئقتسادی خوەرهەڵات؟
یا کومەڵەکان و پژاکیش تا ئیسە ئامادە نەوینەس ک لە بەرنامەی سیاسی خوەیانا شوون و لوون ئستراتیژی کرماشان کلک نیشان بکەن و ئەوانیش جوور دموکراتەکان تەنیا ڕا مەنافەی تەشکیلاتی لە ناو کرماشان کرردنەس.
دڵنیام وەختێگ بازە کەسێک ئی مەقالەی منە خوەنێتەوە ئاێر گرن و هوویشن ئی قسەگەیلە چەس؟ تا مەهاباد مەرکەز ناسیونالیزم کوردی هەس ، دی کرماشان چەس؟ ئەیەر لەیواس پەس ئەو کەسەیلە چ جووری ئنتزار دێرن ک مەردم کرماشان بانە پاڵ یا سەف موبارزەی وە ناو نەتەوایەتی خوەرهەڵات کوردسان؟
ئیسە وەخت ئەوەسە ک بزانیمن هەر وە ڕاسی کرماشان خاون چ ئەهمیەتەیل یا فاکتەگەیل ئستراتیژیکیە لە کوردسانا:
شوون و لوون کرماشان لە بار جیۆپۆلیتیک و جیۆ-ئستراتیژی (Geopolitic& Geostrategy)
جێ باسە ک کرماشان موهمترین ئوستان خوەرهەڵات کوردستانە لە رووی جیۆپۆلیتیکوە خاون ئەهمیەت فرەێگە و خاون مەساحەت یا پانتایی فرەێگە لە بار زەویوە و وەپاێ ئامارەکان پانتایی ئوستان کرماشان ٢٥ هەزار کیلومتر چوارگوشەس . هەر ئەچنەو باێتوە وە پاێ ئامارەیل نیمە رەسـمی یا ناتەمام جەمئیەت ئی ئوستانە فرەتر لە بەین دووێ تا سێ ملیون نەفەرە. ئوستان کرماشان ١٤ شارسان ل خوەی گرتیەس ک گەپترین شارسان ئی ئوستانە کرماشانە ک وە پاێ ئامارەیڵ قەیر زانستی جەمئیەت ئی شارسانە فرەتر لە یەی ملیون نەفەرە. کرماشان لە بار جیۆ ستراتیژی و جیۆپۆلیتیکوە لە ناو دڵ خوەرهەڵات جێ گرتیەس. ئڕا نموونە لە شەماڵوە هاوساس وەل ئوستان سنە، لە خوەرهەڵاتوە ئوستان هەمەدان، لە باشوور خوەرهەڵاتوە هاوساسوەل ئوستان لوڕسان و هەر لەیوا لە باشووروە گەرد ئیلام هاوساس و جەهەت خوەرئاوایچووە وەل باشوور کوردسان هاوساس.
هەر لە سەر ئی بنەوا توینیم بوویشیمن ک کرماشان موهمترین یا شاڕەگ خەت ئرتباتایی و ئستراتیژیکیە هەم ئەڕا سنە، هەمەێان، لوڕسان و ئیلام. ئی تایوەتمەندییە ئستراتیژیکیکە کارێک کردیەس ک ئەو ئوستانەیلە جوور یەی پێڵ ئرتباتی بڕەسنێتە یەکتر. لە لاێک تروە ئەیەر کرماشان ڕا نموونە بووتە پاێتەخت خوەرهەڵات کوردسان ئەو وەخت مەرکەز یا سەنتەر ئی شارە توێنێد بوود وە هێما و سەمبوڵ سیاسی، ئقتسادی، فەرهەنگی، ئایینی و وەل یەکا ژیان یا همزیستی. لە رووی خەت پشت جبهە و لە جەهەت خوەرئاواوە پشتێ ها وە باشوور کوردسانوە ک ئیەیچە فرە گرنگە ڕا رەسانن یارمەتی وە پاێتەخت لە هەولێروە ئەێەر رووژێک دەسڵاتدارەیل تەێران بتوان پەلامار کرماشان جوور مەرکەز و شارەیل ترەگ خوەرهەڵات کوردسان بیەن.
مەرزەکان یا هاوسایی وەل شارەیل ترەگ یا مەرزەیل ترەگ لە نووڕین جوغرافیای سیاسیوە فرە جێ ئەهمیەتە و ئڕا نموونە هاومەرزی کرماشان وەل باشوور کوردسانا توێنێد لە ئایندەی کرماشان-هەولێر لە بوارەیل ئقتسادی و ئشتمایی کارگەری یا شوونەوار وەرچەووێگ داشتوویت. وەختێگ تماشاێ مەرزەیل ئوستان کرماشان لە سەتح ناودەوڵەتیا کەیمن دوینیمن ک ئی ئوستانە خاون زیاتر لە ٣٧٠ کیلومتر مەرز ناودەوڵەتیە. ئڕا نموونە شەش دانە وە شارستانەیل مەرزی کرماشان وەل باشوور کوردسان و عەراق هاومەرزن ک وە خاتر سەرچەمەگەیل تەبیعی و ئنسانی(سەرچەمەی مادەنی، نەفت، کشت وکاڵ(کشاورزی)، تەفاوەتەتل مەرزی، ئتنیکی و ئایینی) بیەس وە بایس ئەوەێگە ک ئوستان کرماشان لە بار ژئوپۆلتیکوە بوود خاون شوون و لوون خاس خوەێ.
چستێگ ک جێ داخە ئەوەسە ک وڵاتەیل داگیرکەر کوردسان فرەتر لە حزبەیل کوردی لە سەر فاکتەگەیل ئستراتیژیی کرماشان زانن یا سەرمایەگوزاری کردنەس. ئیە گەزاف نیە بەڵکەم حەقیقەت تەڵخێگە تا هێمان هیچ کام لە حزبەیل کوردی لە خوەرهەڵات کوردسان مەسەڵەی کرماشان لە ئەولوویەت کارەێل سیاسی خوەیان یا ریتوریک سیاسیا جێ ئڕای نەکردنەسوە.تا نوویسان ئی بابەتە، مەهاباد ئەولوویەت یەکم دێرێت ڕا حزبەیل سوونەتی و کڵاسیک کوردی و تەنانەت پژاکیش ک خوەی وە حزبێگ مودڕن تاریف کەیت هەمان ئەقڵیەت دێرێت چوینکە ئەوانیش کابراێک موکریانی دیاری کردنەس ڕا رابەر پژاک. لەی بەینە سیستم توتالیتەر جموری ئسلامی بەرئەکس حزبەیل کوردی، فرە ساڵە ک کرماشان وە مەرکەز ئوستانەیل خوەرئاواێ دەوڵەتگەی خوەی زانێت. وە بێ مەمەر نەویەس ک سازمان موجاهدین خەڵق و هەوادارەیل شاێ وەرین ئێران لە گشت دەرفەت یا دەروەچێگ ئستفادە کەن ک چالاکەیل سیاسی و مەدەنی کرماشان ئڕا لاێ خوەیان بکیشن. وە باوەڕم یەکیک لە موهمترین دەلیلەیل ئی سیاسەتە هەڵەو گەردیەت ئەڕا لای غایب بین کرماشان لە ناو دیسکورس سیاسی و بەرنامەگەیل سیاسی حزبەیل کوردی لە خوەرهەڵات کوردسان. مەردم کرماشان خوەیان زووی تا ئیسە ئی حەقیقەتە زانن و هەر وەی خاترەسە ک فرە خوەیان لە حزبەیل ئی بەشە نزیک ناکەنوە یا ئتماد وەپێان نەێرن. لە لاێک تروە، کرماشان تا ئەنازەێگ لە بار مەوقیعەت تۆبۆگرافیایچووە چواردەورەگەی وە کویە یا شاخ دەوردریاس. ئیە یەکیک تر لە خالەیل ئستراتیژیکی کرماشانە وە مقایسە کردنێ وەل شارەیل ترەگ لە وێنەی سنە، ئروومیە و شارستان مەهاباد. لە شوونێ قەراگرتن کرماشان لە بار تۆبۆگرافیاوە فرە موهمە ڕا پاێتەخت یەی وڵات لە وەرانوەر پەلامار داگیرکەرەیل یا خەتەراتەیل ئایندە. لە سەر بنەواێ ئەهمیەتەیل جیۆپۆلیتیک و جیۆ ستراتژی ئی شارە موناسبترین شوونە ڕا پاێتەخت خوەرهەلات کوردسان.
شوون و لوون کرماشان لە بار ئقتسادیوە
وە پاێ تاقیقاتەیل جێ ئتوار، کرماشان خاون گەوراترین مەوقیعەت ئقتسادییە لە چەوو تەمام شارەیل ترەگ کوردەواری. خاسترین نموونەیچ وجوود نەفت و گاز تەبیعیە تەنیا لە کرماشان و دی مەسەڵەی ئیلام لەو لا بمینیەت. لە بارێک تروە، کرماشان خاون یەکیک وە دەوڵەمەن ترین دەیشت و زەوییە ڕا کار و بار کشت و کاڵ یا کەشاوەرزی و هەمیش خاون موهمترین بەرهەمەیل پەسپووڵ، دامپەروەری و دامداریی ئاژەڵ یا گیاندارە.
شوون ولوون تجارەتی کرماشان
شاێەت فرەمان ئی حەقیقەتە بزانیمن ک لە رووی ترم ئقتسادیوە مەسەڵەی تجارەتی کەفێتە ناو چوارچوو باسەیل ئقتسادی لە هەر ولاتێگ وەلێ ئڕا کلک نیشان کردن پاێتەختێگ فرە مەهمە ک کام شار لە رووی تجارەتوە خاون ئەهمیەت فیشترە. جوور نموونە، لەندەن وە یەکیک لە موهمترین شارەیل جەهان حەساو کریەت لە بار مەوقیعەت ئقتسادی و تجارەتی لە جەهەنا و فرە جار هوویشن ئقتساد جەهان هەر لەی شاروە داڕشیەت. هەر وەی خاترە، کرماشان لە هەل و مەرج ئیسە خاون خسووسیاتێگ لەیواس و ئەیەر بتوایمن لە ئایندەیا وڵاتەیل مەنتەقە و جەهان حەساو ڕا خوەرهەڵات کوردسان بکەن یا جوور سەنتەرێگ ئقتسادی و تجارەتی بنوڕنە پێوە، باێەس کرماشان بکریەت وە پاێتەخت خوەرهەڵات کوردسان.
ناووت لە فکرمان بچووت ک شار کرماشان وە خاتر تجارەت نەفت و گاز تەبیعیوە، خاون لویلەی نەفت و گاز جێ ئەهمیەتە وەل ناوچەیەیل ترەگ باشوور خوەرهەڵات کوردسان ئەڕا نموونە ئیلام و لوڕسان. ئی مەوقیعەتە کارێک کردیەس ک کرماشان توێنێد لەی رێوە نەفت وگاز تەبیعی بنێریت ڕا دەیشت وڵات یا بەندەرەیل جەهان. لە لاێک تروە، کرماشان توێنێد لە بار هەناردن بەرهەمەیل شیرەمەنی و گوشت ئاژەڵ و پەسپووڵ ڕا سنە وباکوور خوەرهەڵات کوردسان(موکریان) نەخش گەوراێگ داشتوویت.
جێ وەتنە تەمام تاێوەتمەندییەیل جیۆپۆلیتیک و جیۆ ئستراتیژی ک لە یەو وەر باسیان کردیمن کارێک کردنەس ک شوون و لوون کرماشان لە بار باڵادەستی سیاسی بوەیتە بان و ئیەیچە خوەی لە خوەیا کرماشان کردیەس وە سەنتەرێک چارەنوویس ساز و شوون دانەر لە خوەرهەڵات کوردسان.
فرە رەنگی و وەل یەکا ژیان(همزیستی) لە کرماشان
کرماشان وە تویل تاریخ شوون وەل یەکا ژیان پێکهاتەیل جورواجوور فەرهەنگی و ئشتمایی بیەس. هەر وەی خاترە تەمام رەنگەیل فەرهەنگی و ئشتمایی لەی ئوستانە جەمەو بینەس و گشتیان وەل یەکا زاگرۆس رەنگاو ڕەنگ لە سەر بنەواێ همزیستی درووس کردنەس.لەی ئوستانە مەڵوەندەیل گەوراێ کەڵور، گوران، لەک، لوڕ، جاف و هەورامی لە سەر بنەوای فەرهەنگ تولرانس و همزیستی گەرد یەکا ژیان کەن. لە بار ئاینیوە بەش زوورم کرماشان پێکهاتیەس لە شیعە لە شوونی پەیڕەوەیل ئایین یاری و جامەێ یارسان و هەر لەیوا بەشێگ لە جەمعیەت کرماشان ئەهل تەسەنون یا سوونە مەزەون خسووسەن لە شارستانەیل ڕەوانسەر، جوانڕۆ ، پاوە و هەورامان .
کرماشان لە رووی تاریخی و تەمەدونوە
جێ باسە ک کرماشان خاون موهمترین شونەیل ئاسار باستانیە لە سەتح کوردسان گەورا و تەنانەت خوەرهەڵات ناوەڕاسیش، چوینکە ئی شارە خاون فرەتر لە ٢٠٠ شوون ئاسار باستانی یا تاریخییە ک زوورمیان وە لایەن سازمان یونسکۆ سەبت کریانەس و لە رووی قەدەمەتوە وەرینیان چووتوە ئڕا فیشتر لە پانزە هەزار ساڵ وەر لە زایین. هەر لەیوا شوونەوارەیل کرماشان ئەسر کوچکین قەدیم تا ئەسر کوچکین تازە و هەمیچ تا دەوران وەر لە زایین تا ڕەسێتە سەدەیەیل تاوەڕاس و تاریخ تازە و هاوچەرخ لە خوەێ گرتیەس. وجوود ئی هەمگە تاێوەتمەندییە لە بار شوونەوار تاریخیوە بیەس وە بایس ئەوەێگە ساڵانە گەشتیارەیل فرەێگ رووی بکەن شار کرماشان جوور بەێداخ هەڵگر تەمەدوون یا شارستانیەت لە ناوچەگە.
کرماشان لە بوارەیل سەنعەتی، تکنۆلۆژی و زانستی
کرماشان خاون فرەتر لە ٣٠٠ جوور کار سەنعەتیە. هەر لە سەنعەت پترۆڵ تا ڕەسێتە سەنعەتەیل چشت لە ناو قووتی ناین و سەنعەت گیایی و بەرهەمەیل پەسپووڵەداری. لە گشتی موهمتر لە بار زانستیوە خاون چەن دانشگا، دانشکدە و چەنان مەرکەز زانستی و مینەوانییە ئڕا نموونە، دانشگاێ رازی کرماشان، دانشگاێ ئازاد ئسلامی، دانشگاێ ئلوم پزشکی، دانشگاێ سەنعەتی، دانشگاێ پەێام نوور و چەنان ترەگ.
کرماشان لە بار تکنولوژییەوە خاون خەت وشکایی، ئاسمانی و تا ئەنازەێکیش خەت ئاسنینە. ئی تاێوەتمەندیەیلە نە تەنیا باێس بینەس ک کرماشان لە رووی مودیرییەتی و ئداریوە ئەهمیەت خوەی داشتوویت، بەڵکەم بیەس وە فاکتورێگ ڕا وەسڵ کردن نزیک وە ١٤ شارسان وەل یەکا. لە تاریخ وەرینا و چ ئیسە دوینیمن ک شارسانیگ جوور مەهاباد نتەتوێنێد ئی نەخش جیوپۆلیتیکیە جێوەجێ بکەێت و مەهاباد تەنانەت نیەتوێنێد سنە و مەریوان وە خوەیوە وەسڵ بکەێت چ بڕەسێ وە کرماشان، ئیلام و لوڕسان و شوونەیل ترەگ.
شوون و لوون ئەدەب، هونەر و موسیقا لە کرماشان
وە پاێ قسەی مینەوانەیل بوار فەرهەنگی ، وەرین موسیقی کرماشان لە سەرزەمین زاگرۆس هەڵەوگەردیەت ئڕا زەمان مادەکان و ساڵەیل فرەێگە لەی ئوستانە ئاڵەتەیل موسیقی لەوێنەی سە تار، تەموویرە، دەف و فرەئاڵەتەیل ترەگ موسیقی لەی شارە درووس بوود. ساز تەموویرە ک ساز موقەدەس جامەێ یارسانە ڕازەیل چەنان هەزار ساڵەی جامگەێک زامار لە ناو دڵ خوەیا جێوە کردیەس. وەختێگ باس لە تاریخ موسیقی و هەسارەگەیل ئاسمان هونەر و موسیقی لە وەرین ئی شارە کریەت ئەوە ئاێەم یەسەر فکری چووتە ئڕا لاێ گەورە هونەرمەندەێڵێگ لە وێنەی ڕەوانشاد حشمەت اللە لوڕنژاد، ڕەوانشاد ئسمائیل مەسقەتی ، ڕەوانشاد مشتەبا میرزادە، ڕەوانشاد یەدلای ڕەحمانی و فرە هونەرمەند ترەگ ک ئێرەنگە گشتیان لە هویر من نیەن.
وەختێگ لە هەل و مەرج ئیسە تماشای جەهان هونەر و موسیقی لە ئوستان کرماشان کەیمن وە بێ ناو هاوردن هونەرمەندەیل وە ناو دەنگ کوردسان وجەهان جوور شارام نازاری، کەیهان کەلوڕ، پوڕنازرییەکان، ئوستاد ئەلی ئەکبەر مرادی ، حوسەین سەفامەنش چەنان هونەرمەند ترەگ ناتوانیمن بەێداخ هەڵگرەیل هونەر و موسیقی لەی ئوستانە کلک نیشان بکەیمن.
لە بار کار و بارەیل فەرهەنگی و ئەدەبیوە توێنیم وە کوڵی ئاماژە بکەیمن وە مەشاهیر یا ناودارەیل کرماشانی لەی بوارەیلە ڕا نموونە شامی کرماشانی(شاێر)، ئەبوولقاسم لاهووتی(شاێر، نوویسەر وسیاسەتمەدار زەمان مەشرووتە)، عەلی ئەشرەف نەوبەتی ناسیای وە پەرتەو(شاێر)،
عەلی ئەشرەف دەروێشیان (نوویسەر، داستان نوویس و چەپ)، سەئید ئبادەتیان(شاێر)، ئەلی ئوڵفەتی(شاێر)، مشتەبا شەمسی پووڕ(پروفسور شیمی و ئەندام شەوراێ زانستی دانشگاێ رازی کرماشان)، پروفسور یارسانی مەسعوود گوڵزار ،بی نەزیر بوتو( سیاسەتمەدار پاکستانی ک داڵگی کرماشانی بیەس. ئەو توێنست لە ساڵەیل ١٩٨٨ تا ١٩٩٠ و هەمیچ لە ساڵ ١٩٩٣ تا ١٩٩٦ نوخست وەزیر پاکستان سەر وە لیست حزب مەردم بوود) ، مامەد عەلی سولتانی(باوگ تاریخ کرماشان) و فەریبا مەقسوودی(هاوژین م.سولتانی و یەکیک وە مەشهوورترین خەتاتەیل یا خوەشنویسەیل کوردسان و ئێران)، ئەردەشێر کەشاوەرز(مینەوان بوار تاریخ و فەرهەنگ).
کرماشان و وەرزش
وەختێگ تیەمە سەر باس وەرزش خسووسەن وەزنە بەرداری، کشتی گیری و وەرزشەیل ترەگ ،کرماشان لەی بواریچە خاون شوون ولوون تاێوەت وەخوەیە. کار وە ئەوە نەێرم ک بنج و بناوان کەلەمەی وەرزش هەڵەوگەردیەت ڕا لاێ یونانستان قەدیم و یەکمین مللەت جەهان بین ک بنیات ژمناستیک دانان. من بەش وە حاڵ خوەم مالوومات فرەێگ لە وەر دەس نەیرم لە سەر زانست وەرزش لە ئوستان کرماشان، وەلێ منیش جوور وەرزش دووسێگ و یەی وەرزشکار سادە لە بوارەیل دووچەرخەسواری و دەو گشت جارێک خوەش داشتمەس ک فرەتر لە سەر تاریخ وەرزش ئوستان کرماشان بزانم. فرە جێ خوەشحاڵییە ک ئیمرووژ دوینیمن ئوستان کرماشان لە فرە وە بوارەیل ورزشی ئەلخسووس کشتی گیری و وەزنەبەرداری خاون شوون و لوون خوەیە لە سەرانسەر خاوەمیانە و تەنانەت لە فرە وە وڵاتەیل رووژئاوایی(غەربی). من وەخاتر ئەوەێگە فرە خەوەر لە وەرزشکارەیل قەدیمی کرماشان نەێرم ناتوانم لە خوەموە مالوومات ئشتبا بیەم، وەلێ لە وەرزشکارەیل ئی نەسڵ تازە توێنیم ئامژە وە وەرزشکار یارسانی (کەیانووش روسەمی) بکەیمن ک توێنست لە بەین ساڵەیل ٢٠١٢ و٢٠١٦ بوود وە خاون یەی مەداڵ تەڵا و یەێ مەداڵ نوقرە. جێ باسە ک کەیانووش روسەمی لە دەسەی ٨٥ کیلوگرام پیاگەیلە لە رشتەی وەزنەبەرداری. یەکیک ترەگ وە خاسترین وەزنەبەردارەیل کرماشان( کورش باقرییە) ک وەخت خوەی سەرمرەبی تیم ملی وەزنەبەرداری ئێران بیەس و خاون مەداڵ تەڵا لە مسابقەگەیل ٢٠٠١ وەزنەبەرداری جەهانە و وەخت خوەی وە رکورد شکنن حەرەکەت یەک زەرب ئلمپیک جەهان ناسیایوی. جێ باسە ک ئەو ساڵ ٢٠١٢ مرەبی وەزنەبەردارەیل ئێران بی لە لەندەن و وە همەت ناوبریای تیم وەزنەبەرداری ئێران توێنست بوود وە خاون ٢ مەداڵ تەڵا و سێ گلە نوقرە. لە ناو ژنەیل کرماشانی شاێەت فرەمان ناو (نەدا شهسواری) ژنەفتوویمن ک یەکیک وە زیرەکترین بازیکەرەیل تنس رووی میزە. ئەو توێنست وە لەیاقەت خوەی لە قارەمانیەیل وەرزشی ئاسیا لە ئوزبەکستان بوود وە قارەمان تنس لە ساڵ ٢٠١٢. جێ باسە نەدا یەکمین ژن تاریخ کوردسان و ئێرانە ک توێنستیە خوەی بڕەسنێتە ئولۆمپیک لەندەن. لە زەمینەی بووکس شاێەت کەم تا کوت ناو عەلی مزاهری ژنفتیمەش . ئەو وەخت خوەی کاپیتان ملی بووکس ئێران بیەس و هەر لەیوا بیەس وە قارەمان بووکس ئاسیا و بازییەیل ئاسیایی ساڵ ٢٠٠٦ دوحە و هەمیچ وە بەشداری خوەی لە مسابقەی جام پادشاهی تایلەند توێنست سامیەی ئولۆمپیک وە دەس بارێت و لە ئوڵۆمپیک ٢٠٠٨ پکن توانست وە شکست دان (رەحیم چکیڤ) نەتجیەی بووکس بازییەکە وە نەف خوەێ تەمام بکەیت. لە زەمینەی فوتباڵیچ ناو مامەد رەنجبەر ناسیای وە (ڕەئیس) ڕا فرەمان ئاشناس. کا مامەد وەخت خوەی یەکیک وە فوتبالیستەیل زیرەک ئوستان کرماشان و ئێران بیەس و هەمیچ چەن ساڵێگ مرەبی تیم فوتباڵ ملی ئێران بیەس.لە دەیشت ولاتیش فرەمان ناو و دەنگ وەرزشکار جامەێ یارسان( ماکوان ئەمیرخانی) ژنەفتیمەس ک تا ئیسە لە چەندین مسابقەی رەزمی سەرکەفتن وە دەس هاوردیەس. ناو بانگ ئەمیرخانی وەختێگ لە جەهانا وڵاو بیوە ک ناوبریای توێنست وە تکنیک و زیرەکی خوەی " ئەندی ئوگل" رەزمی کار ئنگلیسی نا ئومێد بکەێت و وە ناک ئەوەت کردن ئوگل لە خەڵال ٧ سانیە توێنست رکورد جەهانی لە تاریخ یواف سی بشکنێت.
ئەنجام
لە ئەنجام ئی بابەتە رەسیمنە ئەنجامەیل ژێر:
١. نوویسان ئی بابەتە هیچ کام وە حزبەیل وە ناو دەنگ خوەرهەڵات کوردسان دەرک ئەوە نەکردنەس ک کرماشان خاون چ تاێوەتمەندیەیلێگە لە بوارەیل جیۆپۆلیتیک، جیۆ-ئستراتیزی، ئقتسادی، تجارەتی، فەرهەنگی، تاریخی، سەنعەتی، تکنولوژی و زانستی.
٢. تا نوویسان ئی بابەتە نە لە بەرنامەی سیاسی ، نە لە دیسکورس سیاسی یا ریتۆریک سیاسی هیچ کام لە حزبەیل خوەرهەڵات کوردسان ، کرماشان جوور پاێتەخت ئایندەی خوەرهەڵات کوردسان باس نەکریاس.
٣.تا نوویسان ئی بابەتە و تا شوونێگ من پەیجوور بیمەس هیچ کەسێک نەهاتیەس تاقیقات یا مینەوانی زانستی و کارشناسانە لە سەر ئەهمیەتەیل کرماشان لەو بوارەیلە ک لە بان کلک نیشان کریاس، ئەنجام بیەیت.
٤. بەش فرەێگ لە حزبەیل خوەرهەڵات کوردسان فرەتر ئستفادەی ئەبزاری لە ناو کرماشان کردنەس ڕا وازکردن شوون پاێ تەشکلیلاتی خوەی یا برێک لە حزبەیل خوەرهەڵات کوردسان لە جێ فێر بین لە ئەرزشەیل سیاسی، فەرهەنگی، ئشتمایی لەی ئوستانە، تەڵاش و تەقالا کەن ک کرماشان لە سەر بنەواێ دین شیعە تاریف بکەن یا کار ڕا خەراو کردن ناو مشاهیرەیل ئی ئوستانە دریەت یا کەسانێک ماموریەت دێرن ک ئەهمیەتەیل کرماشان کەمەو بکەن ڕا ئەوەێگە شارسان مەهاباد بووتە پاێتەخت ئایندە لە خوەرهەڵات کوردسان.
٥.وەداخوە سازمانەیل سیاسی و مەدەنی جامەی یارسان و چالاکەیل سیاسی و مەدەنی کوردەیل خوارین وە گشتی تا ئیسە نەتوانستنە گفتمان کرماشان لە چوارچوو ئەولوویەتەیل کار و بار سیاسی و مەدەنی خوەیان دابنەن. وە ماناێگ تر، ئڕا نموونە مالووم نیە سوو کوردەیل خوارین رووی کەنە تەێران جوور پاێتەخت یا مەهاباد یا هوویشن نەخەیر ئیمە نیەتوایم جوور کورکووک و باقی شوونەکان تر وە سەرمان باێت وکرماشان باێەس بووتە خاون شوون و لوون خوەی و تەمام ئستاندارەیل پاێتەخت ها لە ناویا. ئەیەر ئی کارە نەکریەت ئەو وەخت وە بەهانەی مەهاباد، پاێتەختەگەی جموری مەهاباد گشتمان باێەس چەوومان لە دەس موکریان بووت.
٦.ئەنجام ئی بابەتە هەر لەیوا رەسنێتەمانە ئەو شوونە ک باێەس لە سەر ئی کەیسە کارەیل کارشناسە و زانستی لە ئایندەیا بکریەت ڕا ئەوەێگە لە هەر کام لەو زەمینەگەیلە ک قەبڵەن قسە لە سەری کردیمەس، هەم حالی بیمن و هەمیچ مەکانیزم سازگار و زانستی ئڕایان پەیا بکەیمن.
سەرچەوە:
دانشگاێ رازی کرماشان:
اسماعیل علی اکبری .ارزیابی شاخص های استراتژی توسعە شهری(CDS) در کلان شهر کرمانشاە. مجلە جغرافیا و توسعە شهری، سال پنجم، سمارە ا، بهار و تابستان ١٣٩٧
اردشیر کشاورز.نقدی بر کتاب جغرافیای تاریخی و تاریخ مفصل کرمانشاهان(ایلات و طوایف کرمانشاهان)، چاپ ساڵ ١٣٧٨.
اردشیر کشاورز.پیشینە تجارت در غرب کشور و تاسیس اتاق بازرگانی کرمانشاهان، چاپ ١٣٨٤.
تاریخ صنعت برق غرب(١٣٠٨-١٣٨٢)، چاپ ١٣٨٧ شمسی
یاداشتەیل و مالوومات شەخسی خوەم لە سەر ترمەیل زانستی ک لە نەتیجەی سالەیل تاسیلاتم لە دانشگاگەیل ستوکهوڵم ولینشوپینگ لە وڵات سوئد وە دەسیان هاوردمەس. هەر لەیوا مالوومات و خوەندنەوەم لە سەر بەرنامەی سیاسی حزبەیل خوەرهەڵات کوردسان.
