شرۆڤە

سامی شۆڕش

لە ماوەی سێ ساڵی كاركردنم لە هاوكاریدا، زۆربەی شیعرەكانی خۆم نووسی، ڕاستە ئەو هەموو شیعرانە ڕەنگە لە بیست پارچە شیعر زیاتر نەبووبن، بەڵام دیاربوو جێگایەكی باشیان بۆ خۆیان كردبووەوە لە كتێبخانەی شیعری نوێی كوردیدا. لەو سەردەمەدا یەك لە عەیبەكانم ئەوە بوو بایەخم بەكۆكردنەوە و پاراستنیان نەدەدا.

سیما گشتییەكانی تاقیكردنەوەی شیعری

سامی شۆڕش

لە هەموو سەردەمەكانی مێژووی هاوچەرخی گەلانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، شیعر جێگایەكی ڕۆحی و سایكۆلۆژی ڕۆشنبیری و تایبەت و دیاری هەبووە. لە شەستەكان و حەفتاكانی سەدەی ڕابردوودا، ئەو بایەخە زۆر گەورەتر دەهاتە پێش چاو. بگرە ناواخنی بایەخی شیعر بەتایبەتی و ئەدەب و هونەر بەگشتی، لەو سەردەم و قۆناغەدا لە هەموو قۆناغە مێژوویییەكانی تر زیاتری كردبوو، هۆی سەرەكیش لەم بوارەدا ئەو پەیوەندییە توندوتۆڵە بوو، كە لە نێوان شیعر و ئەدەب لەلایەك و سیاسەت و ئیلتزامی سیاسی لەلایەكی ترەوە دروست بووبوو.

ئەوەی ڕاستی بێت، نیوەی دووەمی شەستەكانی سەدەی ڕابردوو مەودایەكی زەمەنیی گەلێك چڕوپڕ و ئاڵۆزكاو بوو، ئاڵۆزكاوییەكەش وا نەبێت هەر لە كوردستان و لە عێراق بووبێت، بگرە لەتەواوی ناوچەی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوەڕاست و جیهانیشدا بارودۆخە سیاسی و ئابووری و ڕۆشنبیرییەكە زۆر ئاڵۆز و جەنجاڵ بوو.

لەلایەكەوە بیروباوەڕی چەپگەری و لرفەی ئاگری گیڤارا و بانگە فەلاحییەكەی ماوتسی تۆنگ هەر چوار سووچی جیهانی هێنابووە لەرزین. لەلایەكی ترەوە ڕاپەڕین و خۆپیشاندانەكانی قوتابیان لە فه‌رەنسا و بەریتانیا و ئەڵمانیا زادێكی ڕۆحی و فیكریی دەوڵەمەندی بۆ لاوان و قوتابیانی جیهان، بەتایبەتی جیهانی كۆمەڵگا دواكەوتووەكان ڕەخساندبوو، لەلایەكی تریشەوە سروودی شۆڕشی لادێ و نركەی جووتیارەكانی برنج لە لاوس و كەمبۆدیای ئەوسا، ئینجا تاڵە مووەكانی ڕیشی هۆشی منەی ڤێتنام، نەك هەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بگرە ناو خودی ئەمەریكا و جادەكانی ئەورووپاشی خستبووە ناو گێژاوی تووڕەیی و هەڵچوونەوە.

لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەلومەرجەكە قورستر بوو، بەتایبەتی ناوچەكە خۆی زێدی تێكقڕژانێكی كۆنینەی ئایینی و شارستانی بوو، سەرباری ئەوەش كۆمەڵێك ڕێژیمی گەندەڵ لە ناوچەكەدا تا دەهات زۆرتر بەنزینیان بەسەر ئاگری ناو دڵ و دەروونی میللەتەكانی خۆیان دەڕشت. ناكۆكی و دیاردەكانی شەڕی سارد تا دەهات زۆرتر تەنگی بەخەڵكەكە هەڵدەچنی و ناوچەكەی بەرەو قووڵایی توونێلێكی تاریك دەبرد. لەو نێوانەشدا نوشوستییەكەی عەرەب لە حوزەیرانی 1967دا، دنەی بەدەماری ڕاپەڕین دەدا، نەك تەنیا لەناو عەرەبدا، بگرە لەناو تەواوی گەلانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. لەو نێوانەش داتەپینی پێنجی حوزەیران و هەڵستانەوە و بەرگریكردنی فەڵەستینییەكان لە دوای ئەو داتەپینە، ئیزدیواجییەتێك، یان دووفاقیبەكی پڕ گرێكوێرەی لەناو دڵ و مێشكی لاواندا دروست كردبوو، لەو بەرامبەرەدا حاڵی عێراق باشتر نەبوو لە پانتایییەكانی تر. بگرە ڕەنگدانەوەكان لێرەدا زۆر زەقتر و قورستر دەهاتنە پێش چاو، چونكە عێراق دەوڵەت و كۆمەڵگایەك بوو هەر لە  سەرەتاوە لە ڕووی مۆزائێكی ئەتنیكی و یاسایی و دەستوورییەوە لەسەر بناغەیەكی نادروست دامەزرابوو، مەعلوومیشە هەر دەوڵەت و كۆمەڵگایەك لەسەر بناغەی ناتەبایی لەو بابەتە ڕاست بووبێتەوە، ئەوا زۆر زوو دەكەوێتە ژێر ڕكێفی زەبر و پاڵەپەستۆی هۆكارە كۆمەڵایەتی و سیاسی و ڕۆشنبیرییەكان.

یەك لە ڕەنگدانەوەكانی ئەو بارودۆخە لەناو عێراق، قڵیشانی حزبی شیوعی بوو، لە ئەیلوولی 1967دا، كاتێك حزبەكە لەنێوان باڵێكی ڕاستڕۆی سەر بە بلۆكی سۆڤیەت و باڵێكی چەپڕۆی سەر بە ڕێبازی ماوتسی تۆنگی چین و فیدل كاسترۆی كووبا و چی گیڤارای ئەرژەنتین دابەش بوو. لەولای ترەوە، لەزۆنگاوەكانی خواروو، بەتایبەتی لە ناوچەی (ئاڵ ئیزێرچ) و دەوروبەری ناسریە و عیمارە، ڕاپەڕینێكی چەكداری دەستی پێكردبوو، لەژێر سەركردایەتی لاوێكی عێراقی كۆمۆنیستی دۆستی (برتراند ڕاسڵ)ی ئینگلیز، كە ناوی (خالید ئەحمەد زەكی) بوو، ئەوەی نەوتێكی زۆرتری ڕشتە سەر بارودۆخە خراپ و ئاڵۆزەكەی ناو عێراق، هاتنە سەر حوكمی ڕێژیمی بەعس بوو لە كوودەتای تەممووزی ساڵی 1968دا.

هەر لە بواری بازنەی ڕۆشنبیریدا لە عێراق، بزووتنەوەیەكی تازەگەری دەستی پێكردبوو. شیعر ئاسانترین و جوانترین و كاریگەرترین شێوازی دەربڕین بوو، بۆیە گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوورییەكان زۆر بەپەلە لە جیهانی شیعردا ڕەنگیان دەدایەوە. كۆمەڵێك شاعیر و نووسەری نوێخوازی عێراقی، لە پێشەوەیاندا: فازڵ عەزاوی، سامی مەهدی، خالید عەلی مستەفا، فەوزی كەریم. لەو ساڵانەدا بەیاننامەیەكی شیعریان بڵاوكردەوە، كە تیایدا بانگیان بۆ تازەكردنەوەی فۆرم و ناوەرۆكی شیعر و ئەدەبیات هەڵدەدا. ئەو كاتە بارودۆخی كوردستانیش بە قۆناغێكی ناسكدا تێدەپەڕی. شۆڕشێكی چەكدار لە چیاكانی كوردستاندا بە سەرۆكایەتیی ڕێبەری نەمر مستەفا بارزانی هیوایەكی گەشاوەی خستبووە ناو دڵ و دەروونی كوردەوە، بەڵام لەولای ترەوە ڕێچكەی وایش لەناو سیاسەتی كورددا سەری هەڵدابوو، كە لەگەڵ ئەو هیوا و گەشانەوەیە ناتەبا بوو، ئەگەرچی هەوڵەكان زۆرجار لەژێر دروشمی بریقەدار و چەپگەرێتیش بەڕێوە دەچوون.

جگە لەو حاڵە ناجۆرە، لە نیوەی دووەمی شەستەكاندا كوردستان بەقۆناغێكی بەرچاوی بڵاوبوونەوەی خوێندەواریشدا تێدەپەڕی. هۆی ئەوەیش زیادكردنی ڕادەی هۆشی نەتەوەیی و نسكۆ سیاسییەكەی حوزەیرانی عەرەب و دەرچوونی چەند ڕۆژنامەیەكی عەرەبی و كوردی بوو، ڕۆژنامەی (تەئاخی) و (برایەتی) لە لایەك و لاپەڕە كوردییەكەی ڕۆژنامەی (ئەخبار)، كە محەمەد تۆفیق وردی بەڕێوەی دەبرد، ئینجا چاپخانەكەی: مام گیوی موكریانی و چیرۆكەكانی: محەمەد مەولوود مەم، دەور و جێ پەنجەی مامۆستایان: عیزەدین فەیزی و جەودەت ئەحمەد ناجی و دكتۆر مارف خەزنەدار، كە تازە لە یەكێتی سۆڤیەت هاتبووەوە، ڕۆڵێكی گرینگیان لەبواری گەشەپێدانی ڕۆشنبیریی كوردیدا لە شاری هەولێر دەگێڕا. لەولاوە هەندێك ڕۆژنامە و بڵاوكراوە و كتێبی شاری سلێمانی بایەخێكی زۆریان لەم بوارەدا هەبوو. بگرە سلێمانی لەو كات و زەمانەدا بووبووە مەڵبەندی بووژاندنەوەی زمان و كلتوور و ئەدەبیاتی كوردی، هەروەها كەركووكیش، كە تا ئەو كات هێشتا لەژێر پاڵەپەستۆی بەعس نەخنكێنرابوو، دەورێكی هەبوو لە ڕەوتی تازەگەرێتیی شیعر و ئەدەبیاتدا. لەم نێوانەدا: لەتیف حامید بەرزنجی و لەتیف هەڵمەت و ئەحمەد شاكەلی و فەرهاد شاكەلی و سەلام محەمەد، جێ پەنجەیان دیاربوو.

بەهەرحاڵ، ئەو هەموو گۆڕانكارییە سیاسی و رۆشنبیرییانە، كە سەرتاسەری جیهانیان گرتبووەوە، زەوینەیەكی لەباریان بۆ چەند گۆڕانكارییەكی تازەتر دروست كردبوو:

یەكەم: بەهێزبوون و گەشەسەندنی پەیوەندییەكانی نێوان ڕۆشنبیری و بزووتنەوەی كۆمەڵایەتی و سیاسەت و حزبایەتی.

دووەم: هاتنە پێشەوەی نەوەیەكی نوێی چەكدار بە بیرێكی تازە و دیدێكی تازە بۆ جیهان و ژیان و مێژوو.

سێیەم: په‌یوەندییه‌ ئاڵۆزەكانی نێوان تاك و كۆمەڵ، تاك و تاك، كۆمەڵ و كۆمەڵ، ئەمەش لەیەك كاتدا جۆرە ناتەبایییەكی بەرچاوی هێنابووە پێشەوە لەگەڵ گۆڕانی یەكەم.

ئەو هەموو حاڵە پێكەوە گرێدرابوون. كاریان لەیەكتری دەكرد. بگرە كارێكی گەورەتریشیان لە خەڵك و لە كەرتە ڕۆشنبیری و لاوەكەی ناو خەڵكی دەكرد، هەروەها كارێكی زۆر زەقتریشیان لە بزووتنەوەی ڕۆشنبیری و لە زەوق و خەیاڵ و ئەدەب و هونەریش دەكرد.

*      *      *

لە نیوەی دووەمی شەستەكانی سەدەی ڕابردوودا، تازە گەنج بووم. ساڵی 1967. تەمەنم حەڤدە ساڵ بوو، ڕووداوە گەورەكان و گۆڕانە بە پەلەكان بەشێكی زۆری گەنجانی وەك منیان، بە تایبەتی لەناو قوتابیان و خوێندەواراندا بەرەو دنیای پەرۆشی و بەدواكەوتن و خوێندنەوە و پرسیار و وەڵام دەبرد.

لەو سەردەمە جەنجاڵ و پڕ شۆڕشەدا خوێندنی ئامادەییم لە هەولێر تەواو كرد، دواتریش لەكۆتایی شەستەكاندا چوومە زانكۆی مووسڵ و لەوێ دەستمدایە خوێندنی ژمێریاری، بابەتی خوێندنەكەم جیاوازییەكی زۆری لەگەڵ خولیا و ئاره‌زووم هەبوو، بۆیە لە تەك خوێندن بەردەوام خەریكی خوێندنەوە و شیعر بووم.

پێشتر لە هەولێر هاوڕێیەتیم لەگەڵ: سەعدوڵڵا پەرۆش و عەبدوڵڵا پەشێو و جەمیل ڕەنجبەر و عەبدوڵڵا حەداد و عه‌بدولخالق سەرسام پەیدا كردبوو، مامۆستا كەمال غەمبار, له‌ پۆلدا ڕۆڵێكی گەورەی هەبوو لەهاندانم بەرەو خوێندنەوە و ئەدەب و نووسینی شیعر، ئێستاش لە بیرمە ناوە ناوە پێنجخشته‌كی شیعرێكی (ئەخۆل)ی بۆ دەخوێندمەوە، كە لە دێڕێكدا دەڵێت: (شەهیدم كفنەكەم ئاڵە.)

زۆر لە شاعیران و نووسەران، لە تەمەنی منداڵییەوە گوێیان بەحیكایەتی كوردی و لایلایەی كوردی و قسەی ڕەسەنی ئەو زمانە پاراوە دەزرینگایەوە، من وا نەبووم، من زۆرتر بەزمانی توركمانی، كە لەو سەردەمەدا زمانە ناوەخۆییەكەی هەولێر بوو، فێری دواندنی ژیان بووم، لە تەمەنی شەش حەوت ساڵییەوە وردە وردە فێری زمانی كوردی بووم، چەند ساڵێك باوكم مامۆستا بوو لە گوندی بەحركە، بەخاووخێزانەوە لەو گوندە دێرینە ماینەوە، ئەوسا تەمەنم شەش ساڵان بوو، هەر لەوێش چوومە بەرخوێندن و فێری زمانی كوردی بووم.

دواتر ئەوەی زۆرتر ئاشنای كردم بەزمانی شیرینی كوردی، كتێبخانە و چاپخانەكەی: مام گیوی موكریانی و شیعرەكانی: پیرباڵ مەحموود و كلێتەكەی: مەحموود زامدار بوو، هەروەها قوتابخانەش ڕۆڵێكی گرینگی هەبوو، بەتایبەتی هەندێك لە مامۆستاكان مەبەستیان بوو لە شاری هەولێردا گەشە بەزمانی كوردی بدەن و قوتابییەكانیان نەك فێری زانستی، بگرە فێری زمانی كوردیش بكەن، ئەوی ڕاستی بێت باوكیشم، یەك لە مامۆستا كۆنەكانی شاری هەولێر بوو، كوردییەكی باشی دەزانی و زۆرجار لە قوتابخانەدا وانەی زمانی كوردی دەگوتەوە. لەوەش بەولاتر خولیایەكی زۆری هەبوو لە بواری هونەری نواندندا و بەیەكێك لە دامەزرێنەران و گەشەپێدانی هونەری شانۆ لە شاری هەولێر دەژمێردرا.

لێرەوە دەستمدایە فێربوونی كوردی، زمانی كوردی بۆ من لەو سەردەمەدا زمانی دەربڕینی ڕۆژانە بوو، زمانی پەیوه‌ندیكردن بوو له‌گه‌ڵ ده‌وروپشت، دواتر بوو بە كەرەستەی خستنە سەر كاغەزی ئەو هەموو جەنجاڵی و ناكۆكی و دڵەڕاوكێیەی، كە لەناخی تازە لاوێكی وەك مندا پەنگی دەخواردەوە و بۆ سەرچاوەیەك دەگەڕا لێی بتەقێتەوە. بۆیە كاتێك، ساڵی 1968 چوومە مووسڵ. بوارێكی چاكترم بۆ خوڵقا تیایدا بیر لە نووسینی شیعر بكەمەوە، لەوێ یەكەم كۆمەڵە شیعری چاپكراوی كوردیم خوێندەوە، هی شاعیری پایە بەرز (محه‌مه‌د ساڵح دیلان) بوو، لەوێوە هەموو مانگێك دەگەڕامەوە هەولێر و كتێب و دیوانە شیعری شاعیرە كۆن و تازەكانم دەكڕی، سەرباری كتێبەكانی: سەلامە مووسا و نەجیب مەحفووز و لوتفی ئەلمەنفەلووتی، ئەم كتێبانەم لە هەولێر دەكڕی و لەگەڵ خۆم دەمبردنەوە مووسڵ و لەوێ خەریكی خوێندنەوە و لێوە فێربوونیان دەبووم. بەڕاستی ئەو ساڵەی مووسڵ بۆ من، ساڵی فێربوونی هەردوو زمانی كوردی و عەرەبی بوو.

پێش ئەوەی دەست بدەمە شیعر نووسین بەزمانی كوردی، هەر لە قۆناغی خوێندنی ئامادەیییەوە لە هەولێر دەستم دابووە فێربوونی زمانی عەرەبی ئەوەی زۆرتریش یارمەتی دەدام لەم بوارەدا، عەبدوڵڵا حەداد و عەبدولهادی قەساب بوون، كە قوتابی بوون لەگەڵ خۆم لە ئامادەیی هەولێر. هەر لەو سەردەمەشدا پارچە نووسینێكی بچووكم وەك (خاطرة) لە گۆڤارێكی عەرەبی عێراقیدا بڵاوكردەوە. لەگەڵ ئەوەشدا فێربوونی زمانی عەرەبی بۆ من تەنیا فێربوونی زمانە ئەدەبییەكە بوو، نەك زمانی قسەكردن و ئاخاوتن، بگرە تا ئەمڕۆشی لەگەڵدا بێت كاتێك بمەوێ بەزمانی عەرەبی قسە بكەم، دەیان هەڵەی زەق دەكەم.

ساڵ تەواو نەبوو، هێندە خولیای ئەدەبیات و شیعری كوردی بووم، كە ئیتر كەوتمە حەزی ئەوەی دەست لە خوێندنی ژمێریاری لە مووسڵ هەڵبگرم و بچمە كۆلێژی ئەدەبیات - بەشی كوردی لە زانكۆی بەغدا. شیعر ئەو كاتە بووبووە ڕووگەنمای ژیانی داهاتووم، چونكە تێكەڵاوی بیر و هۆشی سیاسی و رۆشنبیریم بووبوو. شیعر لە تاقیكردنەوەی ئەو چەند ساڵەمدا تەنیا وشە ڕیزكردن نەبوو، تەنیا ڕووكەشێكی جوانی و زمانەوانی نەبوو، بگرە دەرگایەكی سەرەكی بوو لەو قەڵاتەی ناومان نابوو (قەڵاتی تێكۆشان). بۆیە كلیلی ئەو دەرگایە لەكوێ بووایە، ئێمەی نەوەی ئەو سەردەمە، بەبێ ترس و ڕاڕایی بۆی دەچووین. لەو كات و زەمان و سەردەمەدا ئەو كلیلە بۆ من لە شیعر و ئینجا لە فێربوونی زمانی كوردی، دواتریش لە بەشی كوردی زانكۆی بەغدا بوو. لێرەوە، بەبێ هیچ سێ و دووكردنێك دەستم لە خوێندنی ژمێریاری لە مووسڵ هەڵگرت و ڕووم لە بەغدا كرد: ئەو بەغدایەی لەو كاتەدا بیری تازە و جۆشی گەرم و لانەی نوێخوازی بوو.

پەیوەندیم لەگەڵ بزووتنەوەی شیعر لە هەولێر نەپچڕیبوو. بگرە ئەو پەیوەندییە لە جاران گەرمتریش بووبوو. سەعدوڵڵا پەرۆش نزیكترین برادەر و هاوڕێی ئەو ڕۆژانەم بوو، عەبدوڵڵا پەشێو، ئەگەرچی هەندێك جیاوازیشمان هەبوو لە ڕووی فیكر و لێكدانەوەی سیاسی، هێشتا هەر زۆر نزیك بوو لە من و سەعدوڵڵا. لەگەڵ پیرباڵ مەحموود و مەحموود زامدار دۆستایەتیم پەیدا كردبوو، بگرە دەمارە هەولێرییەكە دۆستایەتییەكەی لە نێوانماندا گەرمتر كردبوو.

بەغدا و ژیانە ڕۆشنبیری و سیاسییەكەی ئەو شارە بۆ هەولێرییەكی وەك من، لە مووسڵ دوورتری نەدیبێت، كۆتایی دنیا بوو. بۆیە وەك كلیلی بەهەشتم دۆزیبێتەوە دڵم خۆش بوو بەو شارە. گەرموگوڕ بووم لە چوونە ناو جیهانەكەی. لە ئاشنابوونی بازنە ڕۆشنبیرییەكەی، ئەگەرچی ئەو بازنەیە زۆرتر نووسەر و داهێنەرە كوردە نیشتەجێكانی پایتەختی دەگرتەوە.

لە ساڵی یەكەمی ژیانم لە بەغدا، كە سەرەتای تاقیكردنەوەی شیعریم بوو، دۆستایەتیم لەگەڵ حوسێن عارف و جەلالی میرزا كەریم و كەمال ڕەووف و شێركۆ بێكەس پەیدا كرد. لە زانكۆشدا داستانی مەم و زین و گەنجینەكانی شیعری كلاسیكی كوردی دەرگایەكی تازەیان لەبەردەممدا كردەوە.

یەكەم پارچە شیعرم لە ڕۆژنامەی هاوكاری ساڵی 1970 بڵاوكردەوە، لە نووسیندا حەزم بەو هەوا شیعرییە تازەیە دەكرد، كە جەلالی میرزا كەریم و شێركۆ بێكەس شیعریان پێ دەنووسی، هەستم دەكرد ئەو ناوەرۆكە گەرموگوڕەی لە دڵ و دەروونمدا دەپەنگێتەوە پێویستی بەشێوازێكی تازە و ئاسان هەیە. بۆیە وەك هەندێك شاعیری تازە پێگەیشتووی ئەوسا، ڕووم لە زمانی تەمومژاوی نەدەكرد. ڕێزم لە كلتووری كلاسیكی كوردی دەگرت و بەچاوی فێربوون دەمخوێندەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا حەزم لە تازەگەرێتی بوو، چەند مانگێكی نەبرد هەر لە ڕۆژنامەی (هاوكاری)دا، دامەزرام، بازنەی برادەرایەتیم فراوانتر بوو، سەڵاح شوانم ناسی، كە لە زانكۆ ساڵێك لە پێش من بوو، محەمەد زادەم ناسی، ئەویش لە بەشی كوردی ساڵێك لەپێش من بوو, بورهان قانیع و سەڵاح عەقراوی و سەربەست بامەڕنی، بورهان كە كوڕی شاعیری گەورەی كورد قانیع بوو، كانگایەكی ئێجگار دەوڵەمەندی قسەی نەستەق و پەند و سەرگوزشتەی كوردی و زمانی ڕەوان بوو، دووەمیان دەرگای بادینانی لە ڕوومدا كردەوە، سێیەمیشیان، لەو سەردەمەدا سەرنووسیاری هاوكاری بوو، لەتەك جەلالی میرزا كەریم فێری وردەكارییەكانی كاری ڕۆژنامەنووسییان كردم. تایەر ساڵح سەعید و ڕەووف بێگەرد و مستەفا ساڵح كەریم، هەروەها لەو ساڵانەدا ئەحمەد تاقانە و تەڵعەت سامان، هەریەكەیان بەشێوەیەك سەرچاوەی دەوڵەمەندی بوون بۆ تاقیكردنەوەكەم كه‌ ئەوسا لە سەرەتادا بوو، لە هەر یەكەیانەوە شتێك فێربووم. لەوەش بەولاتر، لەناو زانكۆدا، مامۆستاكانم: دكتۆر مارف خەزنەدار و دكتۆر عیزەدین مستەفا ڕەسووڵ و دكتۆر ئیحسان فوئاد، سەرچاوەیەكی دەوڵەمەندی فێربوون و چاوبڕینە دواڕۆژ بوون بۆ من. بۆیە زۆری نەبرد لەو (هاوكاری)یەی، كە ساڵێك پێشتر وەك خوێنەرێكی گورجوگۆڵ چاوەڕێی ڕۆژی دەرچوونیم دەكرد، بووم بەلێپرسراوی لاپەڕەی ئەدەب و ژیان، پاش ئەوەی جەلالی میرزا كەریم بوو بە بەڕێوەبەری نووسینی ڕۆژنامەكە.

لە ماوەی سێ ساڵی كاركردنم لە هاوكاریدا، زۆربەی شیعرەكانی خۆم نووسی، ڕاستە ئەو هەموو شیعرانە ڕەنگە لە بیست پارچە شیعر زیاتر نەبووبن، بەڵام دیاربوو جێگایەكی باشیان بۆ خۆیان كردبووەوە لە كتێبخانەی شیعری نوێی كوردیدا. لەو سەردەمەدا یەك لە عەیبەكانم ئەوە بوو بایەخم بەكۆكردنەوە و پاراستنیان نەدەدا.

*      *      *

ساڵی یەكەمم بوو لە بەغدا، كاتێك ڕێككەوتننامەی یازدەی ئادار بڵاوكرایەوە. ئەو ڕێككەوتننامەیە كەشوهەوایەكی پڕ ئازادی لەبەردەم نووسین و ڕۆژنامەنووسی كوردی واڵا كرد. ڕۆژنامەی هاوكاری قازانجێكی گەلێك گەورەی لەم بارودۆخە كرد.

هەر لەو ساڵەدا، دەستەیەك لە ئەدیبانی كورد بەیاننامەی (ڕوانگە)یان بڵاوكردەوە. ڕۆڵی كاریگەر و گەورە، بگرە سەرەكییەكەی ئەو بەیاننامەیە و تەواوی بزووتنەوەكە هی (حوسێن عارف) بوو، بەڵام وەك پێشتریش باسم كرد دیاربوو زەروورەتێكی ڕۆشنبیری و كۆمەڵایەتی لە ئارادا بوو بۆ بزووتنەوەیەكی لەم بابەتە، بەتایبەتی دوای گۆڕانكارییە سیاسی و ئابووری و فیكرییە گەورەكانی ئەو سەردەمە.

حوسێن عارف ڕۆشنبیرێكی گەورەی كورد بوو. تاقیكردنەوەیەكی گرینگ و بەربڵاوی سیاسی لە كۆڵ خۆیدا هەڵگرتبوو. ماوەیەكی درێژ لەناو حزبی شیوعی عێراقیدا كاری كردبوو. دواتر لەگەڵ باڵی عەزیز حاج (القيادة المركزية) درێژەی بەخەباتی سیاسی خۆی دابوو، بەڵام ئەستەمی كاری حزبی و گۆڕانكارییە فیكرییەكانی ئەو سەردەمە حوسێنیان گەیاندبووە قەناعەتی ئەوەی، كە دەست لەكاری حزبایەتی بكێشێتەوە و خۆی بۆ چیرۆك نووسین تەرخان بكات.

من لەو چەند مانگ و ساڵە سەختەدا حوسێنم ناسی و بووین بە دوو برادەری زۆر نزیك، ئەگەرچی ئەو بەتەمەن لە من گەورەتربوو. لە ساڵانی دواتریش حوسێن هەر برایەكی گەورە بوو بۆ من. چ لە بواری ئەدەب و نووسیندا، چ لە بواری شەخسیدا. ئەوەی ڕاستی بێت تاقیكردنەوەی برادەرایەتی حوسێن بۆی ڕوون كردمەوە، كە ناسیاری و پەیوەندی و بیروڕا گۆڕینەوە لەگەڵ كەسانی خاوەن تاقیكردنەوەی ئەدەبی كامڵ، مەرجێكی گرینگی بەرەوپێش چوون و پەرەسەندنی تاقیكردنەوەی خەڵكانی لاو و تازە پێگەیشتووە.

لە ڕێگای حوسێن عارفەوە تێكەڵاوی جیهانی شیعر و ئەدەبیاتی ڕوانگە بووم، ئەوسا بەهۆی سیاسەت، فوئاد قەرەداغی و نەوشێروان مستەفا و فازڵی مەلا مەحموودم دەناسی، بەڵام چونكە من لە دیدی ڕوانگەوە سەیری جیهانم دەكرد، جۆرە ناتەباییەك لە ئارادا بوو، بگرە كار و چالاكییە حزبی و سیاسییەكانی ئەوانم بەدڵ نەبوو. ئەوسا لەگەڵ ڕێكخراوی (كۆمەڵە) كەوتمە كار، بەڵام كۆمەڵە ڕێكخراوێكی گۆشەگیر و ئایدۆلۆژی تەسك و داخراو بوو، بۆیە یەكێكی وەك من، كە هۆگری جیهانە كراوەكەی ڕوانگە بوو، زەحمەت ئیدارەی لەناو دەكرد. دوای یەك هەفتە لەو ڕێكخراوە دابڕام ، دواتر قەرەداغی و فازڵیش لێیان دابڕان.   

پەیوەندییەكانی من لەگەڵ ڕوانگە هۆیەكی سەرەكی بوو بۆ ئەوەی ڕێكخراوی كومەڵە بەچاوی ناڕەحەتییەوە سەیری چالاكییە شیعری و ئەدەبییەكانی من بكات، بەتایبەتی نەوشێروان مستەفا و ئەوان وایان لێك دەدایەوە، كە ڕوانگە سەرچاوەی بیروباوەڕی لیبراڵ و بۆرژووایە و جۆرە مونافەسەیەكیش بۆ ئەوان دروست دەكات. من ئەوسا زۆرتر ماركسی - لینینی بووم. بۆیە ئەوانەی كۆمەڵە زۆرتر تیر و توانجیان لە من دەگرت و گاڵتەیان بە شیعرەكانی من دەكرد.

ڕوانگە بانگهەڵدێری نوێخوازی بوو لە فۆرم و ناوەرۆكی ئەدەب و هونەردا. بانگهەڵدێری وازهێنان بوو لە دەق و دابونەریتی كلاسیك. بەڵام لە هەمان كاتدا دیدێكی سیاسی هەبوو، كە ئەوانەی دژ بە روانگە بوون لەناو كۆمەڵەدا هەستیان پێدەكرد و لێی دەپرینگانەوە.

ئەم ناكۆكییە، لەو سەردەمەدا، خۆی لەسەر لاپەڕەی ڕۆژنامەی هاوكاریدا دەنواند. ئەگەر بگەڕێینەوە ئەو ساڵانە، دەیان وتاری درێژ و پڕ توند و تیژی دەبینین، كە بە قەڵەمی: برایان: فوئاد قەرەداغی و نەوشێروان مستەفا و فوئاد مەجید میسری لە دژی ڕوانگە نووسراون، ڕاستە زۆربەی وتارەكان لە دووتوێی ئەدەب و ڕەخنەی ئەدەبیدان، بەڵام لە كرۆكدا زۆربەیان بۆنی ڕقێكی سیاسیی زەقیان لێ دێت.

ڕەنگە لێرەدا جێگای خۆی بێت، وەك ئەمانەتێكی مێژوویی پەنجە بۆ ئەوە درێژ بكەم و بڵێم برادەرانی پارتی ئەوسا هەستیان بە تخووبەكانی ئەو ناكۆكییە ژێرەكییەی نێوان (ڕوانگە) و (كۆمەڵە) نەدەكرد. ڕەنگە فه‌رەنسۆ حەریری تاكە كەس بووبێت لەناو پارتیدا هەستی بەم مەسەلەیە كردبێت، بەڵام ئەویش هەوڵێكی ئەوتۆی نەدا بۆ دەستوەردانە ناو ئەو كێشەیەی كە ئەوسا زۆر بەزەقی لەناو بواری ڕۆشنبیری و ئەدەبیاتی كوردیدا سەری هەڵدابوو.

دواتر كاتێك لەژێر پاڵەپەستۆی هەلومەرجە سیاسییەكەی كوردستان بزووتنەوەی ڕوانگە كەوتە ڕاوەستان و پاشەكشەكردن و وەستان، من و چەند برادەرێكی هەواخوازی ڕوانگە ڕوومان لە حزبی شیوعی - قیادەی مەركەزی كرد. ئەو هەڵكشانەمان بەرەو قیادەی مەركەزی دەربڕی ئەو ڕاستییە بوو، كە ئێمە كۆمەڵە نەبووین و بگرە نێوانیشمان ناخۆش بوو لەگەڵ ئەو ڕێكخراوە نهێنییە داخراوە، بەڵام لە هەمان كاتدا چەپی ماركسی بووین و بۆ قەوارەیەك دەگەڕاین خۆمانی تێدا بدۆزینەوە، بۆیە پێمان باشتر بوو ببین بەقیادەی مەركەزی لەوەی بەڕووتوقووتی، بێ هێز و توانا لە بەردەم ئەوانەی كۆمەڵەدا بمێنینەوە.

*      *      *

ئێستاش لە بیرمە، ناكۆكییەكانی نێوان پارتی و حزبی شیوعیی سەر بە سۆڤیەت لە سەرەتای ساڵی 1974 گەیشتبووە ئاستێكی قووڵ، ڕۆژنامەی برایەتی لەو سەردەمەدا شیعری: (تۆ ئەو خاكەی منی جۆگە ئەخۆیتەوە و تێرت ئەكەم)ی منی بڵاو كردەوە، ئەوسا یادی چل ساڵەی حزبی شیوعی بوو، بەڵام من لەڕیزی قیاده‌ی مەركەزیدا بووم، بۆیە لەو ناكۆكییەدا خۆم بە هاوپەیمانی پارتی دەزانی، ئەوی ڕاستی بێت شیعر و كاری ئەدەبی لای من لەو ساڵانەدا كاری حزبی و ئایدۆلۆژی بوون، من خۆم بووبووم بەكادیرێكی قیادەی مەركەزی. لە نێوان بەغدا و سلێمانی و هەولێر و بەسرە خەریكی كاغەز هێنان و بردن و كۆبوونەوە و پەیوەندیكاری بووم. لەلایەك قوتابی زانكۆ بووم. لەلایەكی تر كادیری قیادەی مەركەزی بووم. لەلای تریشەوە ڕۆژنامەنووس و شاعیر بووم، لەبیرمە سبەینان دەچووم بۆ زانكۆ، پاش نیوەڕۆیان دەچوومە ڕۆژنامەی هاوكاری، ئێواران بەیاننامەی قیادەی مەركەزیم بەسەر سەفارەتخانە و ڕێكخراوەكان و ڕێكخستنەكانی حزب لە بەغدا دابەش دەكرد و كۆبوونەوەم دەكرد، شەوانیش خەریكی شیعر و نووسین و خواردنەوە و موناقەشەی ڕوانگە و ڕوانگەخوازی بووم. مەعلوومیشە لەو ساڵانەدا قیادەی مەركەزی ڕێكخراوێكی قەدەغەكراو بوو، دەزگا داپڵۆسێنەرەكانی ڕێژیم هەمیشە بەدوایەوە بوون بۆ گرتن و ئیعدامكردنی ئەندامانی. عێراق بەگشتی و كورد بەتایبەتی تا دەهات وەزعیان خراپتر دەبوو، لەژێر پاڵەپەستۆی بەعسدا. خەڵكانی وەك من زۆرتر چاویان لە شاخ بوو، چاویان لە سەنگەری پێشمەرگە بوو. زۆرتر بەرەو ئەو قەناعەتە دەچوون، نە شیعر، نە ڕۆژنامەنووسی دادی ڕووبەڕووبوونەوەی بەعس نادەن، بەڵكو دەبێت لەم پێناوەدا سەنگەر و چەكی كاریگەرتر بەكار بهێنرێت. لێرەوە، تا دەهات گیانی حزبایەتی و سیاسەت بەسەر تاقیكردنەوەی شیعریمدا زاڵ دەبوو، تا دەهات خۆم لە جیهانی بەربڵاوی شیعر و ئەدەبیات و هونەری جوانی دەگواستەوە جیهانی ئایدۆلۆژیا و تاكبینی، تا دەهات ناخ و دەروونم جێگایان بە وێنەی تەڕ و خەونی ئاڵ و هەناسەی شیعر چۆڵ دەكرد و مەودایان بۆ دەماری ناكۆكی و گرێی سیاسەت خۆش دەكرد. لە ماوەی چوار ساڵی خوێندنم لە زانكۆ، كە ماوەی كاركردنیشم بوو لە بواری شیعر و ڕۆژنامەوانی كوردی، جگە لە قەڵەمەكانی بواری ڕوانگە، لەگەڵ چەندین شاعیر و نووسەری تریش دۆستایەتیم بەهێز بوو، دۆستایەتیم لەگەڵ: لەتیف هەڵمەت و فەرهاد شاكەلی و ئەحمەد شاكەلی و ئەنوەر قادر محەمەد لەو دۆستایەتییانەن، كە هەرگیزاوهەرگیز لە یادیان ناكەم. تاقیكردنەوەی ئەو برادەرە خۆشەویستانە هەمیشە ئەوەیان فێر دەكردم، كە جیهان زۆر لە هەولێر و سلێمانی، بگرە لە بەغداش گەورەترە. دواتریش ناسینی حەمەفەریق حەسەن و حەمەسەعید حەسەن و ڕەووف حەسەن لە سلێمانی و كەریم دەشتی و ئیسماعیل بەرزنجی و نەوزاد ڕەفعەت لە هەولێر، ئاسۆیەكی تازەتریان لەبەر چاوم كردەوە، بەڵام دیاربوو، من بڕیاری خۆم دابوو، تا دوا قۆناغ بەڕێگای حزبایەتیدا بڕۆم و تاقیكردنەوە شیعرییەكەی خۆشمی لەسەر دانێم. هەموو برادەرەكانم كوردایەتییان دەكرد، هەریەكەیان بەشێوەیەك حزبی بوون، بەڵام حزبایەتیكردنەكەی من هەندێك تاكڕەوێتی و گیانی وشكایەتی لەگەڵدا بوو، بۆیە ئەوان بەردەوام بوون، بەڵام من هێشتا ساڵی 1976 دەستی پێ نەكردبوو, شاعیرەكەی ناو دڵ و دەروونم دواهەناسەی دا، ڕاستە پێشتریش خووی حزبایەتیكردن لەلای من زۆر زەقتر بوو، بەڵام هەر ئەو زەقییە وای كردبوو كەمتر بەرهەمی بڵاوكراوەی شیعریم هەبێت و زۆرجار نووسینی ڕەخنەیی و ئەدەبی و سیاسیش بنووسم. بگرە وای كردبوو كەمتر خولیای پاراستن و چاپكردنی شیعرەكانم هەبێت. بەو واتایە دەتوانم بڵێم شیعر لای من هەر لەبنەڕەتەوە بەنیوەچڵی لەدایك بوو، كە لەدایك بوو حزبایەتی دەستی خستبووە بینەقاقایەوە، بۆیە زۆر نەژیا، بەڵام ئەوەندەم بەسە، (كەڵ ژیا). ساڵی 1974 لەگەڵ تەوژمی میللەتەكەم ڕووم لە شاخ و ڕیزی پێشمەرگایەتی كرد، چوومە بنكەیەكی قیادەی مەركەزی لە جیزانی سەرووی گەڵاڵە، چەند مانگێكم لەوێ بەسەربرد، هاوڕێی ڕۆژانەم برسێتی و كتێبی ستالین و كۆبوونەوە بوو، بەڵام لە هەمان كاتدا ناكۆكییەكی گەرم لەناخمدا دەجووڵایەوە له ‌نێوان دەماری شیعری و توخمی سیاسەت، حەزم بە ئیشی ناو نووسین و ڕۆژنامەنووسی بوو، هاتم داوای دەرفەتی كارم لە دەزگای ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان كرد، ئێستاش لە بیرمە كەریم سنجاری لەو دەزگایە دایمەزراندم، ئەگەرچی پارتیش نەبووم. زۆری نەبرد شۆڕش نسكۆی هێنا، مینش لەگەڵ دەیان نووسەر و سەدان كادیر و هەزاران پێشمەرگە ئاوارەی ئێران بووم، منیش سەر بەخێزانێكی هەولێریم، كەمتر سەر و سەودایان لەگەڵ پێشمەرگایەتی و سیاسەتدا هەبووە. باوكم و دایكم و خوشك و براكانم لە هەولێر دوای نسكۆ زۆر سەر و سۆراغی منیان كردبوو، باوكم، دوای چەندین ساڵ لە بێ خەبەری، كە دێمەوە زوو پێی گوتم: دەمزانی ئەو دەستدانە شیعرەت ماڵوێرانی بەدواوەیە، لە راستیدا، ئەو گوتەیەی باوكم دەربڕینێكی ساكاری ئەو ڕاستییە بوو، كە لەلای خۆشم لەو سەردەمە خنكاوەدا بەئایدیۆلۆژیا ڕوون بوو، دەربڕی ئەوەی كە شیعر هەڵوێستی سیاسییە، شیعر تێكۆشان و خەباتی سیاسییە، وەك جەلالی میرزا كەریم لە شیعرێكیدا گوتوویه‌تی: شیعر: تەقینەوەی زامە، شیعر: هەڵسانی شەقامە، كاتێك نسكۆ هات پانتایی شیعر لای من نسكۆی هێنابوو، سەرم هەڵگرت بەرەو ئێران. لەوێ سەركردەی شەهید ئیدریس بارزانی یارمەتی دام گەیشتمە سووریا، لەوێوە چوومە لوبنان، گەڕامەوە دیمەشق، چوومە توركیا، ئینجا بۆ ئەڵمانیا. لەو هەموو سەفەرە و دەربەدەرییەدا شیعر لە ناخمدا بەیەكجاری كۆتایی هاتبوو، لە بیرمە دوا پارچە شیعرم مانگی هەشتی ساڵی 1975 لە باخچەیەكی شاری بەرلینی ڕۆژئاوا نووسی. ناونیشانەكەی (هەڵسانەوە) بوو، ئەو ڕووبارەی چەندین ساڵی تەمەنی خۆمم لە كەنارەكانیدا بەسەربردبوو، لەپڕ وشكهەڵگەڕا. دنیا وای لێ هاتبوو لە كونی دەرزی حزبایەتییەوە سەیرم دەكرد. ڕاستە، لەو هەموو گەڕان و سووڕانەمدا مشتەقوڕێكی قەڵاتی هەولێرم لە ڕەگ و ڕیشەدا هەڵگرتبوو. ڕاستە، خەونم بە شەوانی پڕ ئەستێرەی قەڵات دەدیت و لەو دوورەوە گوێم له‌ژاوه‌ژاوی ناو كۆڵانەكانی تەیراوە و تەعجیل و سێتاقان بوو، بەڵام لە هەمان كاتدا ڕەشەبایەكی پڕ نەفرەت و رقەبەرایەتی و غەریبییەكی بێ ڕۆح گیانی دەهەژاندم. نەك شیعر، بگرە هەرچی هەست و نەست و سۆزێكیش هەبوو لە ناخمدا خەریكی وشكبوون بوو، ڕەنگە ئەو تاقیكردنەوە سەخت و پڕ پێچ و پەنایە بەرپرس بێت لەوەی، كە بۆ چەند ساڵێك، لە 1977ەوە تا سەرەتای نەوەتەكان، توونێلە بۆشایییەكی گەورە لە تەمەنم دروست بووبێت. ڕاستە هیچ بیانووێك ئەو بۆشایییە ناشارێتەوە. بەڵام پێمووایە حاڵەتەكە هەر هی من نییە، بگرە بەشێكی گرینگ لەوانەی هاوتەمەنی منن لەو بڕگە زەمەنییەدا هەریەكە بەشێوەیەك ئەو تەنگژەیان دیوە. دواتر، كاتێك كەوتمە ئەورووپا، دوای دەرمانخواردكردنم لەلایەن بەعسەوە، هەستم كرد بۆشایییەكی قورستر و كوشندەتر دەوروپشتی تەنیوم. نە شیعر، نە سیاسەت، نە نیشتیمان لە دەورم نەماوە. ئەو چاویلكەی من لە چاوم كردبوو، جیهانی زۆر لێ بچووك كردبوومەوە. ئەوە بوو خووم دایە كاری ڕۆژنامەنووسی بە زمانی عەرەبی و كوردی. لەو ڕێگایەوە هەوڵم دا پێستە وشكهەڵگەڕاوەكانی پێشووم فڕێ بدەم. خۆم تازە بكەمەوە، بگەڕێمەوە سەر كارێزی میفتاح و سەرلەنوێ بە ئەحمەدییەكەی قەڵاتی هەولێر سەر بكەومەوە. ڕاستە. بەو تەمەنە، دوای ئەو هەموو نوشوستی و تەنگەتاوی و بەزینە، دوای ئەو هەموو بەرد كرۆشتن و خۆ تەفرەدان و ئەستێرە زوویركردنە، زەحمەتە مرۆ جێگایەك بۆ خۆی لەژێر چەتری كوردستاندا بكاتەوە. بەڵام بۆ یەكێكی وەك من ڕەنگە لە گوین بێت، چونكە هەر نەبێت ئەوەی كردبێتم، وەك هەزارانی وەك خۆم، لە دڵسۆزیمەوە بۆ كورد بووە. ئەوە نییە  شیعرەكانم؟ ئەوە نییە تاقیكردنەوە شیعرییەكەم؟ ئەوە نییە ئەو ساڵانەی پێیان دەڵێم تەمەن؟

ئەوەی زۆرتریش باوەڕم بەهیوایەكی لەو جۆرە خۆش دەكات ئەوەیە، كە دوای ئەو هەموو ساڵە پڕ هیلاكی و ونبوون و پەرته‌وازییە دێم پشت دەدەمە دیواری بنەماڵەی بارزانی. بەڵێ دیوار، چونكە لەو هەموو ساڵەدا هەرچییەكی پشتم پێ دادان، غەیری ئەو بنەماڵە شكۆدارە نەبێت، هەمووی هەر ستارەی حەسیر بوون.

*      *      *

ئەوانەی سەرەوە چەند كورتە قسەیەك و سەرگوزشتەیەك بوون لەبارەی تاقیكردنەوەی شیعر و ژیانمەوه‌. حەزم دەكرد درێژتر بیاننووسم. دەوڵەمەندتر باسیان بكەم، فراوانتر بیانخەمە پێش چاوی خوێنەری خۆم. بەڵام دیارە هەر ئەوەندەم پێكرا. ڕاستتر ئەو چەند پارچە شیعرە ڕەنگە قسەی زۆرتر تەحەمول نەكەن.

بەهەرحاڵ لە كۆتایی ئەو قسانەمدا دەبێ سوپاسی بێ پایانم پێشكێش بە ئیسماعیل بەرزنجی بكەم، كە یارمەتییەكی زۆری دام لە كۆكردنەوە و ڕێكخستنی ئەو چەند پارچە شیعرە، هەروەها دەبێت سوپاسی بێ پایانی لێپرسراوی دەزگای ئاراس بەدران ئەحمەد حەبیب بكەم, كە زۆر هانی دام شیعرەكان كۆ بكەمەوە و لە دەزگاكەیدا بەچاپی بگەیەنم. بێگومان دەبێ لێرەدا سوپاسی كارمەندانی دەزگای ئاراسیش بكەم، كە هیلاكییان بەچاپكردن و بڵاوكردنەوەی ئەم چەند شیعرە كێشا.

29/8/2003    

* ڕۆژنامەی ستایل، ژمارە (4- 5) 2004.