وتارەکان

لە فارسییەوە: هاشم عەلی وەیسی

بیرۆكەی "خوارتر لە مرۆڤ" لەوێوە تەشەنە دەستێنیت كە بە باوەڕی سارتر، داگیركراوەكان "لە لایەن رژێمێكی ستەمكار، لە ئاست و پێگەی ئاژەڵان راگیراون" كە دەركەوتەكانی، هەم لە رەتكردنەوەی ماف و هەم لە رەتكردنەوەی كولتوریان بە دیی دەكرێت، بە پێچەوانەی رێز گرتن لە "مافی مرۆڤ"ێك كە فەرانسە بەردەوام بە روویدا دەدا و بانگەشەی بۆ دەكات. 

دەروەستییەكی قورس و قایم دژ بە داگیركاری (1)

و: هاشم عه لی وه یسی

ژان پۆل سارتەر و شەڕی ئەلجەزایەر

ئەگەرچی لە سەردەمی شەڕگەلی داگیركارانە و بە تایبەتی لە پاش راپەڕینی تووسن كە دەستپێكەری شەڕی ئەلجەزایەر بوو، رێكەوتنی میدیایی و سەركوتی پولیسی لە فەرانسە بە فراوانی زاڵ بوو، رۆشنبیرانی ناسراو، توانیان خۆیان لە بارودۆخی زاڵ جوێ بكەنەوە و توانیان جێگەی خۆیان لە پەنا بزوتنەوەگەلی سەربەخۆیی خوازانە بكەنەوە. ژان پۆل سارتر لەو كەسانە بوو كە چاپەمەنیەكانی وەك "ئكسپرس" و یان "تام مۆدێڕن" بابەتەكانی ئەویان بە پێی مەترسی یاساغ بوونیشیان بە چاپ گەیاند. بە دەركەوتنی ئەو ئەشكەنجانەی كە لە لایەن دەوڵەت و میدیا فەرمییەكانەوە رەت دەكرایەوە، ئەم نووسەرە بە تایبەتی میكانیزمی سیستەمی سەركوتی داگیركەری تاوتوێ و شیكاری كرد. دەروەست بوونێك كە تا ئەوڕۆ پڕاوپڕ و لێوڕێژ لە پەروەردە و ئامۆژگاری گەورەیە.

لە نوڤامبری 1945، لە گەڵ راپەڕینی ناسراو بە تووسن Toussaint، شەڕی ئەلجەزایەر دەستی پێكرد. ئەم شەڕە بۆ پەژارەی سەرەكی زۆرێك لە بڵاڤۆكەكان كە ناسراوترین نووسەران، و نەك رۆشنبیرانی مێدیایی پلە دوو، تێیدا دەیاننووسی، گۆڕدرا. لەو سەردەمەدا كە ژان پۆل سارتر بە گرتنی هەڵوێستێكی هێمایین لە دەروەستبوونی رۆشنبیری، بە شێوازی تایبەت بە خۆی، لە پێناوی ئاشتی دوو نەتەوە پەرۆشانە هەوڵی خۆی خستە گەڕ.

راگەیاندن و بانگەوازی دەروەست بوونی بڵاڤۆكی "چاخی نوێTemps modernes" لە شەڕی ئەلجەزایەر، پێش هەڵوێستی دامەزرێنەر و سەرنووسەرەكەی واتا ژان پۆل سارتەر بوو. لە مانگی مەی 1955، ئەم گۆڤارە ژمارەیەكی تایبەتی سەبارەت بەم باس و گفتوگۆیە، و لە مانگی نوڤامبر وتارێك لە ژێر سەردێڕی "ئەلجەزایەر جیاوازی لە گەڵ فەرانسە هەیە" بڵاو كردەوە. ئەرك و بەرپرسیارێتی روون بوو. لە تەواوی سەردەمی شەڕ، "چاخی نوێ" چەندین جار راگیرا: چوار جار لە ئەلجەزایەر و جارێكیش لە خودی فەرانسە.

لە مارسی 1956، یەكەمین وتاری سارتر سەبارەت بەم بابەتە لە چاپ درا. ئەو لە وتارێكدا لە ژێر سەردێڕی "كۆلۆنیالیزم سیستەمێكە"، دەقی وتارەكەی خۆی كە لە كاتی بەڕێوەچوونی كۆنگرەیەك بە بۆنەی ئاشتی لە ئەلجەزایەر، لە هۆڵی واگرامی پاریس، لە 27 ژانڤیەی 1956، لە ژێر چەتری لێژنەی هەڵویستی رۆشنبیران دژ بە بەردەوامی شەڕ لە ئەلجەزایەر خوێندبووە، بڵاو كردەوە. ئەم وتارە ساز و كارگەلی(میكانیزم) سیاسی و ئابوری كۆلۆنیالیزمی لێكدایەوە و بانگهێشتی شەڕ دژی ئەم "رژێمە" دەدات.

بەم پێیە، هۆشیاری سارتر دژ بە داگیركەری، نە لەم رێكەوتەوە دەستی پێكرد، و نە بۆ راپەڕینی توونس لە ساڵی1954 لە ئەلجەزایەر دەگەڕێتەوە. ئەم رۆشنبیرە، لە چەند ساڵی پێشووەوە، لە ئارمانجی نئۆدەستوری(1) لە توونس و "سەربەخۆیی" مەراكش كە لە 1948 لە كونگرەكەی دا بەشداری كردبوو، پشتیوانی دەكرد. لە 1952، لە گەڵ رۆژنامەی فرهەت عەباس بە ناونیشانی "كۆماری ئەلجەزایەر" چاوپێكەوتنی كرد و لە پاییزی 1955، پاڵپشتی لە لێژنەی هەڵوێستی رۆشنبیران دژ بە بەردەوامی شەڕ لە ئەلجەزایەر كرد. فرانسیس ژانسۆنFrancis Jeanson، یەكێك لە هاوكارانی چاخی نوێ كە لە دیسامبری 1955، بە هاوكاری هاوسەرەكەی (كۆلێت)، "ئەلجەزایەری یاخی"یان بڵاو كردبووە، لە وەرچەرخانی ئەم فەیلەسووفە پشك و كاریگەری هەبووە.

كات و ساتی راستەقینەی قبووڵی دەروەست بوونی "تاكەكەسی" سارتەر لە 1956 رووی دا. لە ژانڤیە، گی موولە Guy Mollet سەرۆكی لقی فەرانسەوی نێونەتەوەیی كرێكاری (SFIO)، بوو بە سەرۆكی دەستەی وەزیران.

ئەو پاش دوو مانگ، لە و دەسەڵاتە تایبەتیەی كە بە دەستی هێنا بوو بۆ چڕكردنەوەی زیاتری شەڕ كەڵكی وەرگرت. كۆمۆنیستەكان بە دەنگی رەوایان بەم رەوتە، درزێكیان خستە نێوان پێوەندی سارتر لە گەڵ خۆیان و لە نوڤامبر، كاتێك كە رێكخراوی كۆمۆنیستی فەرانسە داگیر كردنی مەجارستان لە لایەن زرێپۆشەكانی شۆرەویان پشتڕاست كردەوە، ئەم دابڕانە یەكلایی بوویەوە. بە و شێوازەی كە محەمەد حەربی، بە رێك و پێكی، لە 1990، بابەتەكان شی دەكاتەوە: "لەم كاتە بە دواوە، ئەو لە بەردەم رێگایەكی رەفتاری – ئاكاری تایبەت خۆی دەبینێتەوە و بە هۆی پێوەندییە بەردەوامەكانی مژارێكی مێژووی تازەتر ئاشكرا دەكات  كە لە پرولتاریاش توندئاژوترە: واتا داگیركراوەكان. ئەمەش بۆ ئارمانجی ئەلجەزایەر زۆر بە نرخ بوو" (2)

نووسراوەكانی سارتەر كە لە نێوان مارسی 1956 و ئاپریلی 1962 لە چاپ دران(3)، دەرخەری كەڵكەڵەیەكی دیالكتیكی و بوێرانەیە كە لە سەردەمی ئێمە بە سەختی بە دی دەكرێت: ژیانی ئەم فەیلەسووفە لە مەترسی دا بوو، لە ئاپارتمانەكەی ئەو دا كە لە كۆڵانی بناپارت هەڵكەوتووە، رێكخراوی ئەرتەشی نهێنی OAS دوو جار بۆمبیان چاند و ئەم  قەستی گیان كردنانە هیچ لێكچوونێكی لە گەڵ هاندانە دەستكردەكانی ئەوڕۆیی كە بە مەبەستی بەرزكردنەوەی كڕیاری بەرهەمێك یان دنەدان بە گفت و گۆ سەبارەت بە و بەرهەمە لە میدیاكان ئەنجام دەدرێت، نەبوو.

لە 1957، نووسەر و چیرۆك نووسی توونسی، ئالبر مەمیAlbert Memmi كە پێشتر "سیمای داگیركەر" ی بڵاو كرد بووە، "سیمای داگیركراو" بە چاپ دەگەیەنێت و یەكەمین هەڵبژێردراوەكانی لە چاپەمەنی چاخی نوێ و ئسپریت Esprit بڵاو دەبێتەوە. سارتر لە ژمارەی ژوئیە-ئووتی چاخی نوێ لە دووتوێی وتارێكدا كە دواتر دەبێتە پێشەكی ئەم كتێبە، دەست بە ناساندنی دەكات.(4)

لەو نووسراوەی پێشوودا، مژاری توندوتیژی كە لە مانگی مارسی ساڵی پێشوو لە "كولۆنیالیزم سیستەمێكە" گەڵاڵە و باس كرابوو، زیاتر شیكاری دەكرێت. سارتر، بە تایبەت، جەخت لە سەر ئەم خاڵە دەكاتەوە كە: "داگیركارییەكان لە رێگەی توندوتیژی ئەنجام دراوە، چەوساندنەوەی توند و زەبر و زەنگ، پاراستنی توند و تیژی و لە ئەنجام دا بەشداری و دەستێوەردانی ئەرتەشی كردووە بە پێویستیەكی حاشا هەڵنەگر. (...) داگیركاری ئەو مرۆڤانەی كە لە رێگەی توند و تیژییەوە ملكەچی گوێڕایەڵی كردوون لە مافی مرۆڤ بێ بەشیان دەكات و ئەوان بە زۆر لە هەژاری و نەزانی یان بە وتەی ماركس لە بارودۆخێكی "خوارتر لە مرۆڤ" رایدەگرێت. رەگەزپەرەستی لە واقعی كاروبارەكان، لە دامەزراوەكان، لە سروشتی دانوستانەكان و بەرهەمهێنان بیچمی گرتووە" (5)

بە هەمان شێواز كە محەمەد حەربی وە بیری دێنێتەوە، لە هەمبەر دوانەی ستەم لێكراو – ستەمكار كە لە كۆمەڵە وتارەكانی سارتر بەردەوام دوپات دەبێتەوە، دوانەی داگیركەر – داگیر كراویش كە بە شێوەی مەزەندەیی و لە پێوەندی لە گەڵ ئەودا دەبیندرێت. ستەمی داگیەركەر، لە یەك كاتدا، هەم لە شێوازی ئابوری و هەم بە شێوازی ئایدۆلۆژیك دەر دەكەوێت و وتەزای "خوارتر لە مرۆڤ" كاكڵی سەرەكی ئەو بابەتانە پێك دەهێنێت كە سارتەر سەبارەت بە شەڕی ئەلجەزایەر دەینووسێت. هەر بۆیە، توند و تیژی سیما و روخساری جیاوازی ستەمكارانە بە خۆوە دەگرێت. فەیلەسووف لە رۆژانی پاش بەستنی گرێبەستی ئاڤیانEvian لە ئاڤریلی 1962، دیسانەوە دەپەرژێتە سەر ئەم پرسیارە: لە وتارێكدا لە ژێر سەردێڕی "خەوگەڕەكان" نارەزایەتی و توڕەیی دانەمركاوی بە باشی دەبیندرێت: "دەبێ بڵێم جێگەی رەزامەندی و خۆشحاڵی نیە: 7 ساڵی رەبەقە كە فەرانسە وەكوو سەگێكی دێوانەی لێهاتووە كە مەنجەڵێكیان بە دمیەوە بەستووە و هەر رۆژ زیاتر لە رۆژی پێشوو لەو دەنگ و هەرایەی كە خۆی سازی دەكات ترس و سام دایدەگرێت. ئەوڕۆكە لە كەسێك شاراوە نیە كە ئێمە نەتەوەیەكی هەژارمان بە بێچارەیی و برسێتی كێشاندووە و كۆمەڵكوژمان كردوون تاكوو چۆك دا بدەن. ئەم نەتەوەیە بە پێوە راوەستا بەڵام بە چ نرخ و بەهایەك" (6)

بیرۆكەی "خوارتر لە مرۆڤ" لەوێوە تەشەنە دەستێنیت كە بە باوەڕی سارتر، داگیركراوەكان " لە لایەن رژێمێكی ستەمكار، لە ئاست و پێگەی ئاژەڵان راگیراون"(7) كە دەركەوتەكانی، هەم لە رەتكردنەوەی ماف و هەم لە رەتكردنەوەی كولتوریان بە دیی دەكرێت، بە پێچەوانەی رێز گرتن لە "مافی مرۆڤ"ێك كە فەرانسە بەردەوام بە روویدا دەدا و بانگەشەی بۆ دەكات. یەكێك لە نووسراوە ناودارەكانی سارتەر لە سەر هەمان وتەزاگەلی "توند و تیژی" و "خوارتر لە مرۆڤ" پێداگرییەكی تایبەت دەكات. مەبەست پێشەكیەكە كە لە سپتامبری 1961 لە سەر "نەفرین لێكراوەكانی زەوی" بەرهەمی فرانتس فانۆن دەینووسێت. ئەم دەرونپزیشكەی "مارتینیكی" چووەتە ریزی تێكۆشەرانی سەربەخۆیی خوازانەی ئەڵجەزایەر، و بووتە ئەندامی كاتی كۆماری ئەلجەزایەر و لە هەڵسوڕاوانی بڵاوكراوەی ژێرزەوینی ئەلموجاهیدە. فانۆن بە بەرهەمەكانی واتا "پێستی رەش، دەمامكی سپی" (1952) و "ساڵی پێنجەمی شۆڕشی ئەلجەزایەر" (1959) دەناسن. نە تەنیا ئاشنایی و ناسیاوی رۆشنبیرانە، بەڵكو برایانەی ئەم دوو كەسە بۆ دۆستی و هاوڕێیەتییەك دەگۆڕێت كە حەز و ئاواتی خۆی بە رێگەیەك دا كە سارتر تێی دەپەڕێنیت دەبات. نەفرین كراوەكانی زەوی نامیلكەیەكی كورت و پوخت سەبارەت بە تێكۆشانی دژە داگیركاری و جێهانی سێهەمیە كە بە وردی ساز و كاری توند و تیژی كە داگیركەر بۆ بەستنەوە و ملكەچی نەتەوەی ستەم لێكراو رێكی دەخات، شرۆڤە دەكات. سارتەر لە پێشەكیەكەی بە بێ هیچ تێڕامانێك لە بیردۆزییەكانی فانۆن بەرگری دەكات و تەنانەت بە پێی شێواز و سەلیقەی تایبەتی خۆی دەست بە سەریاندا دەگرێت. بۆ نموونە سارتەر دەنووسێت: "(...) دەستوور بەم چەشنەیە: دانشتووانی وڵاتی شوێنكەوتوو تا ئاستی مەیموونگەلی پێگەیشتووتر دابەزێنن تا رەفتاری داگیركەران كە وەكوو ئاژەڵی مەزراكان چاویان لێ دەكەن پاساوهەڵگر بێت. ئامانجی توند وتیژی داگیركاری تەنیا ئەمە نیە كە ئەم مرۆڤە دیلانە پێملی رێزگرتن بكات بەڵكو هەوڵ دەدات ئەوان لە مرۆڤ بوون بخات. هیچ خۆبواردنێك بە دی ناكرێت لەوەی كە داب و نەریتەكانیان بسڕدرێتەوە، زمانەكانی ئێمە جێگەی زمانیان بگرێتەوە و كولتوورییان لە نێو بچێت بە بێ ئەوەی كولتووری خۆمان بۆ ئەوان گواستبێتەوە. ئەوان ماندو دەكەین و دەگەوجێنین. (8). ئەو لەبزی "ئاژەڵ" لە بارەی ئەشكەنجەش بە كار دێنێت: بە وتەی سارتەر، بۆ خوێنڕێژان "پیداویستی توند و تۆڵ، ئەگەر هێشتا دێر نەبوو بێت، شكاندنەوەی (قوربانیەكانیان)، دەركردن و نەهێشتنی باوەڕی و غروور(لوتبەرزی) لە دڵەكانیان و دابەزاندنی جێگە و پێگەیان تا ئاستی ئاژەڵەكانە". (9)

یەكەمین وتاری سارتر كە بە تەواوەتی بۆ رووماڵ كردنی ئەشكەنجە تەرخان كراوە، لە ژێر سەردێڕیی "ئێوە سەرسووڕ هێنەرن"، لە مەی 1957، لە چاخی نوێ بڵاو كرایەوە. ناونیشانی سەرەكی وتارەكە كە لە سەر داوای لۆمۆند ئامادە كرابوو "گەڵاڵەی تێكڕووخانی ورە" بوو، بەڵام رۆژنامەكە زیاتر لە ئاستی پێویست توند هەڵی سەنگاند و ئامادە نەبوو لە چاپی بدات. دوو مانگ پێش ئەوە، لە لایەن كۆمەڵێك لە كارمەندانی تازە دامەزراو و لاو كە زۆربەیان قەشە و رەببان(راهب) بوون، كۆمەڵە راپۆرتگەلێك لە چاپ درابوون.

لە خوار پێشگوتاری بە كۆمەڵی "خۆبەخشان شایەتی دەدەن" لە گەڵ واژۆی كەسایەتیگەلێكی وەكوو ژان ماری دۆمناكJean-marie Domenach، پۆل ریكۆرPaul Ricoeur و رنە ریمۆنRene Remond جوانكاری بۆ كرا بوو. سارتەر دەست بە راڤەی ئەم بەرهەمە دەكات و لە هەمبەر هاودەستی لە تاوانی فەرانسەوییەكان و میدیاكان دەنگی بەرز دەكاتەوە كە لە ئاست دەستەواژەی مرۆڤدۆستی تەنیا بە ناو نەبێت بە ناوەڕوك ئامادە نین بەرە و یارمەتی ئەوانی تر بچن، وەكوو بەرنامەی میدیایی("ئێوە سەرسووڕ هێنەرن") لە گەڵ ژان نوئێن Jean Nohain وەكوو پێشكەشكار. سارتەر، لەوێ بە گڕ و تینەوە ئەشكەنجە و هاوكات جۆرەكانی دیكەی توندوتیژی لە ئەلجەزایەر ئاشكرا دەكات كە "خاڵی هاوبەشیان رووت كردنەوەی ئەم قانقاریایە بوو (...) كردەوەگەلی ناحەزانە و شێوازمەندی توند و تیژی رەها. تاڵان، دەستدرێژی، كار و چالاكیگەلی وەك ئازار پێگەیاندن و جەزرەبەدانی خەڵكانی مەدەنی، لە سێدارەدانگەلی سەرەڕۆیانە، وەرگرتنی زانیاری یان دان پێدانان لە رێگەی ئەشكەنجە و ئازاردانەوە." (10)

چواندنی قانقاریا- كە لە گۆڕەپانی دەستەواژەیی نەخۆشی جێی خۆی كردۆتەوە و لەم دەقانەی سارتەر زۆر برەوی هەیە- ساڵی پاش ئەو، جارێكیتر، لە كتێبی هانری ئەلگ Henri Alleg بە ناوی "لێپرسینەوە La Question"، دیسانەوە بە كار دەبرێت. ئەم بەرهەمە لە فڤرییەی 1958، لە لایەن چاپەمەنی مینوییMinuitلە چاپ درا و بووە پاڵنەرێك بۆ لە چاپ دانی ژمارەیەكی تایبەت لە چاخی نوێ لە مانگی مارسی هەمان ساڵدا. ئەلگ لە چالاكانی رێكخراوی كۆمۆنیستی ئەلجەزایەر و سەرنووسەری رۆژنامەی "ئەلجەزیرەی كۆماریخواز" لە ساڵی 1950 تا راگرتنی لە سپتامبری 1955 بوو. چەتربازان، لە ژوئەنی 1957، ئەلگیان دەستبەسەر و لە ناوەندی بڵاوكردنەوەی ئەلبیار ئەشكەنجەی دەكەن. "لێپرسینەوە"، ئەمە یەكەمین بەڵگە لە بواری خۆیدا بوو كە پێشوازییەكی راستەقینەی لێ دەكرێت لە 28 مارسی 1958 دادەخرێت. بە دوای ئەو، ئاندرە مالرۆ Andre Malrax، رۆژە مارتین دو گار Roger martin du Gard، فرانسوا موریاكFrancois Mauriac و سارتەر سكاڵانامەیەكی فەرمی بۆ سەرۆك كۆمار ئامادە دەكەن (ئالبر كامۆ لە بەشداری كردنی لەم كارە خۆی بوارد). 30ی مەی، سارتەر لە گەڵ هاوسەری هانری ئەلگ، لۆران شوارتز Latrent Schwartz و فرانسوا مۆریاك لە كونفرانسێكی چاپەمەنی سەبارەت بە "پێشیل كردنی مافی مرۆڤ لە ئەلجەزایەر" بەشداری دەكەن.

پێش ئەمە لە شەشی مارس، پاش ئەوەی كە "لێپرسینەوە" لە چاپ درا و بڵاو كرایەوە، سارتەر وتارێكی بە ناونیشانی "سەركەوتنێك" لە گۆڤاری ئكسپرس نووسی، كە بووە هۆی داخستنی حەوتەنامەی ناوبراو كە لە ئەو سەردەمەدا ژان ژاك سروان شرایبر Jean-Jacques Servan-Schreiber بەڕێوەبەرێتی لە ئەستۆ بوو. ئەو دەنووسێت: "دەزانن كە زۆرجار چ قسەگەلێك بۆ پاساودانەوەی چالاكی و كردەوەكانی خوێنڕێژان دەوترێت: بڕێجار ناچارین لە پێی كەسێكەوە بئاڵێین كاتێك دەبینین بە دان پێدانانی ئەو دەكرێت ژیانی سەد كەسی دیكە رزگار بكەین. ئەو هەڵیت و پڵیتێك! ئەلگ تیرۆریست نەبوو، بە هەمان شێوە كە ئۆدن تیرۆریست نەبوو(11). باشترین هۆكار ناونیشانی تاوانەكەی ئەوە "هەڕەشە دژی ئاسایشی دەوڵەت و نوێژەن كردنەوەی رێكخستنە هەڵوەشێندراوەكان". ئایا  بۆ رزگاری مرۆڤەكان بوو كە سینگ و مووەكانی زوهاریان دەسووتاند؟ نە: دەیانەویست ناونیشانی ئەو هاوڕێیەی كە پەنای ئەوی دابوو لە زاری بكێشنەوە. ئەگەر قسەی بكردایە كۆمۆنیستێكی دیكەیان زیندانی دەكرد: هەر ئەوەندە. دوایی، كەسەكان بە رێكەوت دەست بە سەر دەكران. هەر موسڵمانێك بە شێوەی سەرەڕۆیانە "شیاوی لێپرسینەوە" بوو: زۆربەی ئەشكەنجە دراوەكان شتێكیان نەدەگوت، چونكوو شتێكیان بۆ وتن پێ نەبوو(12)". رۆشنبیری ئێمە شوبهاندنی نەخۆشییەكی تەشەنەئەستێن دیسانەوە بە كار دەبات: "لە لایەكی ترەوە، قانقاریا تەشەنە دەستێنیت و لە زەریا تێ دەپەڕێت: دەنگۆی ئەوە هەیە كە لە كۆمەڵێك لە زیندانە ناوەندییەكانیش ئەم لێپرسینەوانە ئەنجام دەدرێت."(13)

رووبەڕوو بوونەوە بەرانبەر بە بێ شەرمییەكانی دەسەڵاتداران

بە گۆڕانی ئەلجەزایەر بۆ مژاری سیاسەتی ناوخۆی فەرانسە، سارتەر بەراوردكاری خۆی بۆ دەرەوەی سنوورەكانی داگیركاری دەبات و لە سپتامبری 1958 سەبارەت بە و گشتپرسیەی(رفراندۆم) كە بڕیارە مانگێكی تر بۆ چەسپاندنی یاسای بنەڕەتی كۆماری پێنجەم بەڕێوە بچێت دەنووسێت: "بژاردەكاران گشتیەتێكی لێكدانەبڕاو پێك دەهێنن. كاتێك قانقاریا چالاك دەبێت، لە چركەیەكدا، هەموو كەسێك تووش دەكات."(14). لە 1955، نووسەری ئانتیلی، ئمە سزار، لەم وێناسازییە لە "ئاخافتەیەك لە بارەی كولونیالیزم"ی خۆی كەڵكی وەرگرت بوو: "سەرەتا دەبێ لێكی بدەینەوە و تێبگەین كە بە چ شێوازێك داگیركەر بۆ لە ناو بردنی شارستانیەتی داگیركراو كار دەكات (...) پاشاگەردانیەكی بەربڵاو دەست پێ دەكات، قانقارییایەك جێگە خۆش دەكات، ناوەندێكی چڵك و هەوكردن پەرە دەستێنێ"(15)

ئەم وێناسازییە شێوازگەلێكی دیكەی لە خۆ گرت، وەكوو ئەم بڕگەیە لە پێشەڕۆكی نفرین لێكراوەكانی زەوی كە تێیدا سارتەر رووی دەمی لە فەرانسەوییەكانە و دەڵێت: "باش نیە، هاونیشتمانیانی من، ئێوە كە دەزانن چ تاوانگەلێك بە ناوی ئێمە ئەنجام دراوە، بە راستی باش نیە لە ترسی ئەوەی كە نارچار بن لە بارەی خۆتانەوە دادوەری بكەن، هیچ جۆرە قسەیەك لە گەل هیچ كەس و تەنانەت لە گەڵ وژدانی خۆتان بكەن. لە سەرەتاوە نەتاندەزانی و من باوەڕ بەمە دەكەم، دوایی گومانتان كرد، و ئێستا دەزانن، بەڵام هێشتا بێ دەنگن. هەشت ساڵ بێ دەنگی، مایەی سەرشۆڕییە(...) ئەوڕۆكە، هەر كە دوو فەرانسەوی پێك گەیشتن تەرمێك لە نیوانیان دەدۆزرێتەوە و تازە دەڵێم یەك... لە رابردوو فەرانسە ناوی وڵاتێك بوو، ئاگامان لێ بێت كە لە 1961 ناوی نەخۆشییەكی دەرونی نەبێت."(16)

سارتەر، لە یەكەمین وتارێك كە لە ساڵی 1956 بڵاوی كردەوە، پێداگری لە سەر بێدەنگی فەرانسەوییەكان بەرانبەر بە كارەساتەكان دەكات، بە و هێوایە كە ئەو دەروەستی و بەرپرسیارێتییە كۆییەی خۆیان بەرانبەر بە داگیركاری بۆ ئاشكرا بێـت. باڵادەستی و زاڵێتی داگیركەر بەر توانج و ئەو ئارمانجانەی كە فەرانسە شانازییان پێوەدەكات بەر رەخنە دەدات: "چ چەنەلێدان و گەوجەگەوجێك: ئازادی، یەكسانی، برایەتی، عەشق، شانازی، نیشتمان، ئیدی چی ئەزانم؟ ئەمانە رێگەیان لەوە نەدەگرت كە هاوكات قسەگەلی رەگەزپەرستانە نەڵێین، رەشپێستی پیس، مووسایی پیس، ...(17)" یان خراپتر، لە ریزی فاشیزم: "مایەی سەرشۆڕییە بۆ ئێمە، گاڵتە بە یاساكانی ئێمە دەكەن و تەشقەڵەیان پێ دەكەن، ئێمە لە رەگەزپەرستییەكانیان دەئاڵێنن(...) لاوانی ئێمە بە پێچەوانەی خواست و مەیلییان ناچار بە مردن لە پێناوی باوەڕگەلی نازیستی كە دە ساڵ پێش دژیان دەوستاینەوە و تێدەكوشین، دەكات، بۆ بەرگری كردن لە خۆی، فاشیزم تا ماڵی ئێمە واتا فەرانسە پەلكێش دەكات.رۆڵی ئێمە ئەوەیە كە یارمەتی لە نێو بردنی بكەین. نە تەنیا لە ئەلجەزایەر بەڵكو لە هەر كوێیەك كە بوونی هەیە. (...) تەنیا كارێك كە ئێمە دەتوانین و دەبێ لە پێناوی دا تێ بكۆشین- گرفتێك كە ئەوڕۆكە بنەڕەتیتر و گرنگتر لە هەر كارێكی دیكەیە – ئەوەیە كە شان بە شانی ئەوان تێ بكۆشین تا هەم ئەلجەزایرییەكان و هەم فەرانسەوییەكان لە سەرەڕۆیی و داگیركاری رزگاریان بێت."(18).

لە بێدەنگی تا هاودەستی لە تاوان هانگاوێك زیاتر نیە و ئەمەش سارتر لە "ئێوە سەرسووڕ هێنەرن" دیمەن و وێناكەی دەكێشیت. تووڕەیی ئەو وە بیر روداوێكی تا رادەیەك نزیك، واتا شەڕی جەهانگیری دووەم، دێنیتەوە: "وانواندن وا خۆ دەرخستن وەك بڵێی گیل و گەلحۆ، هەڵاتوو، دووڕوویی، تەنیایی، بێدەنگی، دژایەتی لە گەڵ هاوكاری، وەرگرتنی هەموو ئەمانە بە گشتی، ئێمە لە 1945 بەمانە دەمانگوت بەرپرسیارێتی كۆیی. لە و سەردەمەدا، نەدەبوو رێگەمان بدایە كە خەڵكی ئاڵمان جاڕ لێبدەن كە شتێكیان لە بارەی ئوردوگاكانەوە نەدەزانی. دەمانوت: "نە(خێر) برا! ئەوان هەموو شتێكیان دەزانی!" حەق بە ئێمە بوو. ئەوان ئاگاداری هەموو شتێك بوون و تەنیا ئێستایە كە دەتوانین لەم بابەتە بگەین و دركی بكەین: چون ئێمەش هەموو شتێك دەزانین. (...) ئایا هێشتا ئەو بوێرییەمان تێدایە كە تاوانبار و ئیدانەیان بكەین؟ ئایا دیسانەوە زاتمان هەیە كە لە خۆمان ببورین؟(19)".

ئەم خوازەیە تایبەت بە سارتر نیە. ئەم بابەتە لە گوتاری زاڵ(دیسكۆرس)ی ئەو بەشە لە چاپەمەنیەكان كە ئارمانجی سەربەخۆیی ئەلجەزایەریان لە خۆیاندا ساز كرد بوو دەبینرێت، وەكوو ئكسپرس و فرانس- ئبسرواتۆر- كە كلۆد بۆردەClaude Bourdet لە ژانڤیەی 1955 "گەشتاپۆی ئێوە لە ئەلجەزایەر"ی تێدا لە چاپ دا- و گۆڤاری ئسپریتEspritو سارتر گوڕاندی كە: "ئەم تاوانانەی كە بە ناوی ئێمە ئەنجام دەدرێت، دەشێ ئێمەش تێیدا بەشدار بین و پشكێكمان بەر بكەوێت چونكوو ئەو هێزەمان هەیە كە پێشیان پێ بگرین." (20)

توانای وەرگرتن و بیستنی وەها قسەگەلێك

خەڵكفریوی دەسەڵاتداران لە بەشداری میدیاگەلێك بەهرەی وەردەگرت كە نایانەوێت فەرانسەییەكان بزانن لە ئەلجەزایەر چی روو دەدات: "حاشاكردن، فریو، درۆ: ئەمە ئەركی هەوڵنێرانی ناوەندە. تەنیا تاوان ئەوەیە كە ئوقرە و ئارامی ئێمە تێك بدەن(21)". بە گشتی ئەمە وەكوو هێمایەك لە پاشاگەردانی شارستانیەتێك دەر دەكەوێت و خۆ دەنوێنێت: "تاو و یاو، پەژارەی خەونەكانی كۆنی شكۆمەندی و دڵنیگەرانی شەرمەساری، فەرانسە لە نێو مۆتەكەیەكی لێڵ و تەماوی دەست و پێ لێك دەدات كە نە دەتوانێت لێی هەڵبێت و نە گرێكەی بكاتەوە. یان هەموو شتێك روون دەبێتەوە یان هەمووان لە نێو دەچین(22)". فەیلەسووف فرمانی دوایی بە بێ هەر چەشنە دوودڵییەك بە كار بردوە تا لە هەمبەر ناحەزی و شەرمەساری تاوانكارانەی رێبەران رابووەستێت و ئەم قسە ئەخاتە زاریانەوە: "موولە، بە ناوی كۆمەڵ، گرمە و بروسكەی بەرە و ئەم وەرزێرە لە خۆباییانە لێژ كردەوە: لێیگەڕێ با لە نەداری و بێچارەیی بمرن بەڵكو پشكدارانی سوئێز ماف و مووچەكانیان وەربگرن."(23)

بەڵام، تووش بوون بە نەخۆشی لە چوارچێوە و سنووریی رۆژئاوا نەماوەتەوە، داگیركراوەكانیشی گرتەوە: سارتر لە پێشەڕۆكی نفرین كراوەكانی زەوی دەنووسێت "ناوچەگەرێتی نەخۆشینێكی دەرونیە كە داگیركەر بۆ ناو داگیركراوەكانی گواستۆتەوە و بە رەزامەندی خۆیان لە نێویاندا پەرە و بەردەوامی پێ دەبەخشێت(24)". "دێوانە"ییەك كە لە هەناوی رەفتاری چەپی فەرانسە و "هۆكارەكانی داگیركاری" تەشەنەی سەندووە، داگیركراوەكان تووش دەكات. بەڵام ئەم جارە، ئەوان دەست بە سەر ئەمەدا دەگرن و دەیكەن بە هی خۆیان: "فانۆن بخوێننەوە: بەوە دەزانن كە لە كات و ساتی بێ هێزی و بێ دەسەڵاتی، دێوانەیی مەرگهێنەر دەبێتە بەشێك لە نەستی كۆیی داگیركراوەكان."(25)

سارتریش وەكوو فانۆن پەرچەكرداری داگیركراوەكانی بە باوەڕپێكراو دەزانی و گریمانەكانی ئاوەژوو باس و گەڵاڵە دەكرد: ئەو بۆ "دیوانە"ییەك كە چەوساوە دژ بە چەوسێنەر بۆ پووچەڵكردنەوەی كوێلەتی و نەهێشتنی باڵادەستی و زاڵێتی داگیركەر بە كاری دەهێنێت بە لایەنی ئەرێنی دەینرخێنێت. ئەتوانێت بەو ئەنجامە بگات: "ئایا چارەسەر(عیلاج) دەبین؟ بەڵێ. توند و تیژیش وەكوو زوبینی ئاشیل لە توانای دایە لە سەر ئەو برینانەی كە خۆی دروستی كردوە مەڵهەم دابنێت و تیماریان بكات. (...) دوایین چركەساتی دیالكتیك هاتووە: ئێوە ئەم شەڕە ئیدانە دەكەن بەڵام هێشتا ئەو بوێرییەتان تێدا نیە لە گەڵ خەباتكارانی ئەلجەزایەری ئامادەیی خۆتان بۆ هاوپشتی و هاوخەباتی دەرببڕن. مەترسن. بە داگیركەران و سیخوڕان پشت گەرم بن. ئەوان ئێوە بە ئەنجامدانی چالاكیەكی لە ناكاو پاڵ پێوە دەنێن. لەوانەیە ئەو كات، لە رووی ناچار و سەرئەنجام، ئەم توند و تیژییە نوێیە كە بەرهەمی تاوانگەلی كۆن و سەر لە نوێ بەرهەم هاتووە تێك بڕوخێنن. بەڵام وەك باوە، ئەمە خۆی چیرۆكێكی دیكەیە. چیرۆكی مرۆڤ. بە دڵنیاییەوە دەڵێم لە قۆناغێك نزیك دەبینەوە كە لە ریزی بەشێك لە سازێنەر و پێكهێنەرانی داین."(26)

كێشمەكێش و مشتومڕی سارتر لە سەردەمی شەڕی ئەلجەزایەر تەنیا "تێكۆشانی قەڵەم" نەبوو. ئەم رۆشنبیرە لە تەواوی ئەو بەرانەی كە رەوتی رووداوەكان بڕیاردەر بوون دەروەستی و پابەند بوونی خۆی پیشان دا. ئەو لە چەندین میتینگ بە بۆنەی جێگیر كردنی ئاشتی لە ئەلجەزایەر بەشداری كرد (بۆ نموونە لە ژوئەنی 1960 و لە دسامبری 1961 لە رۆم). ئەو لە خۆپیشاندانی خامۆشی 1ی نڤامبری 1961 لە پاش كۆمەڵكوژی 17ی ئۆكتۆبر و لە خۆپیشاندانی 13ی فڤرییەی 1962 لە نارەزایەتی بەرانبەر بە سەركوتی خوێناوی لە وێستگەی مێترۆی شارۆن بەشداری كرد. ئەو لە رەوتی دادگاییەكانی چەندین "چەمەدان كێش" بەشداری كرد. سارتر جەختی كردبووەوە كە "هەر جۆر كە بە باشی دەزانن كەڵك لە من وەربگرن". ئەو پێش فڕینی بەرە و ئەمریكای لاتین "مانیفستی121" (27)ی واژۆ كردبوو خەیاڵی وابوو كە ئارمانجی سەربەخۆیی ئەلجەزایەر لەوێش پەڕ و باڵ پێ ببەخشێت.

"سارتر گولەباران بكەن!" دروشمێك بوو كە بزوتنەوە خەباتگێڕانەكانی شەڕی جیهانی پێشوو لە خۆپیشان دانێك لە ئۆكتۆبری 1960 هاواریان بۆ دەكرد. لە ژوئیەی 1961 و ژانڤیەی 1962، لە ئاپارتمانەكەی بومبیان چاندبوو. "و ئێستا دڕندەكان بۆ كوی رۆیشتوون؟ هۆڤێتی لە كوێ دایە؟ كەم و كوڕییەك لە ئارادا نیە، تەنانەت دەنگی تەپڵەكانیشیان بەر گوێ دەكەوێت: بە دەنگی دید و هوڕەكان خێرا بوونەتەوە "ئەلجەزایەری فەرانسەوی" و لە هەمان كاتدا رۆژئاواییە موسڵمانەكان بە زیندویی لە ئاگردا دەسوتێنن(28)". سارتر لە پێشەكی نفرین كراوەكانی زەوی ئەم رستانە بە دەنگی بەرز دەڵێتەوە.

"چەندە ئاسانترە كە خۆ لە مژار و بابەتگەلی مەترسیدار نەدەین و تەنیا لەم پێناوەدا تێ بكۆشین كە دوایین ماڵشت و سیقاڵەكان لە ئامرازی خوەشتاش و جیهان داگری عەقل بدەین! لە بێدەنگی ئوقرە بگرین، لە خەونووچكەی خۆش و ئاسوودەیی و لە چاوەڕوانی ئەوەی كە رەوت بۆ خۆی هەموو شتەكان رێك و پێك دەكات".

ئەم قسانە هی پۆل نیزان دۆستی زانستگای باڵای سارترە كە لە "سەگە پاسەوانەكان" لە 1932 (29) نووسیویەتی.

دەنگی نەگۆڕی سارتر هێشتاش ئازاردەرە. بەڵام رێگەی ئەوەمان لە بەردەم دا دێڵێتەوە كە ئەم قۆناغە لە مێژوو بە شەرمسارییەكی كەمتر چاو لێ بكەین. رۆشنبیرێك كە بە ئەمەگداری بە دركێك كە لە پێویستی و بایەخی دەروەست بوون هەیەتی، پێنووس و ناوبانگی خستە خزمەتی ئەو ئارمانجەی كە باشی دەست نیشانی كرد بوو.

بۆ ئەو، و هەروەها ژانسۆن، ئەم تێكۆشانە بە بارتەقای دەرئەنجامەكەی بوو بە تایبەت لەم روەوە كە بووە هۆی ئەوەی كە بیركردنەوە و وێنای ئەلجەزایرییەكان لە فەرانسە، تەنیا دەوڵەتی نەبێت كە چەتربازەكانیان لە زیندانەكان سەرقاڵی كاری ئەشكەنجە و ئازار دانن.

سارتر باوەڕی وابوو كە ئاشتی لە نێوان فەرانسە و ئەلجەزایەر بەوە بەستراوەتەوە كە فەرانسەوییەكان لە گەڵ راستییە مێژوویەكانی خۆیان لە پێوەندی بە ئەلجەزایەر رووبەڕوو ببنەوە: "باش دەزانن كە ئێمە داگیركەر و چەوسێنەرین. باش دەزانن كە ئێمە زێڕ و كانزاكان و دواتر نەوتی "قاڕە نوێكانمان" داگیر كرد و بۆ مترۆپۆلە كۆنەكانمان هێنا. (...) رۆژئاوای سەررێژ لە سامان و دارایی، مرۆڤایەتی بۆ هەموو دانیشتووانی، بە بڕوا پێ هێنانەوە، هەرزان فرۆش كرد: هەر مرۆڤێك لێرەدا شەریكی تاوانێكە چونكوو تەواوی ئێمە لە چەوساندنەوەی داگیركراوێك بەهرەمان بردوە و دەورمان بینیوە(30)". نەكردە و نەشیاوە كە ئەوڕۆكە، پاش 1962، توانای وەرگرتن و بیستنی هەمان ئەو قسانەمان هەبێت.

1- دەستوور: "یاسای بنەڕەتی" رێكخراوی سەربەخۆیی توونس لە دوو بەش پێكهاتووە: یەكێان بارگاوی بە باوەڕگەلیی ئیسلامی یان دەستوری پێشوو و ئەویدی مودێرنتر یان نئۆ دەستورە.

2- محەمەد حەربی وژدانی ئازاد؟ چاخی نوێ، پاریس، ئۆكتۆبر-دسامبری 1990.

3- هەمووی لە "هەل و دەرفەتەكان" چاپی گالیماری پاریس 1964 بڵاو بوونەتەوە. ن. ك. میشل كونتا و میشل ریبالكا، "نووسراوەكانی سارتر"، چاپەمەنی گالیمار، پاریس 1970.

4- لە ساڵی 2004، ئالبر مەمی "سیمای عەرەب- موسڵمان و ئازاد كراوەكانی دیكە لە داگیركراوی" بڵاو كردەوە، گالیمار، پاریس 2004.

5- چاخی نوێ، ژۆئیە –ئوتی 1957 و "هەل و دەرفەتەكان" سەرچاوەی ئاماژە پێكراو لاپەڕەی 51-52.

6- "خەوگەڕەكان" چاخی نوێ، ئاڤریلی 1962، لە "هەل و دەرفەتەكان" سەرچاوەی ئاماژە پێكراو لاپەڕەی 161.

7- "سیمای داگیركراو" لاپەڕەی 56.

8- لە فانتس فانۆن، "نفرین لێكراوەكانی زەوی" بڵاوكراوەی ماسیرۆ. كۆمەڵەی "كاییە لیبر" Cahiers libres پاریس 1961، لاپەڕەی 9-26.

9- "سەركەوتنێك" گۆڤاری ئكسپرس6ی مارسی 1958، لە "هەل و دەرفەتەكان" 5 لاپەڕەی 86.

10- "ئێوە مەحشەرن" سەرچاوەی ئاماژە پێكراو، لاپەڕەی 57.

11- یادداشتیی چاپەمەنی: چەتربازانی فەرانسەوی، موریس ئۆدن بیركار و زانستگایی كۆمۆنیستیان لە 21ی ژوئەنی 1957 كوشت. یەكێك لە ئەشكەنجەكاران لە یەكێك لە لێپێچینەوەكانی خنكاندی.

12- ئكسپرس، 6ی مارسی 1958 لە "هەل و دەرفەتەكان" 5، لاپەڕەی 81.

13- هەمان سەرچاوە لاپەڕەی 80.

14- "یاسای بنەڕەتی نخوت" ئكسپرس، 11 سپتامبری 1958. لە "هەل و دەرفەتەكان"، 5، لاپەڕەی 105.

15- ئمە سزار، "ئاخافتنێك لە بارەی داگیركاری"، بەشداری ئافریقا، 1955، لاپەڕەی 11. لە 1959، هەر ئەم شوبهاندن و چواندنە بە نەخۆشی بۆ ناونیشانی كۆمەڵە بابەتێك دادەنرێت لە شایەتیدانی خوێندكارانی ئەلجەزایەری كە لە پاریس لە دسامبری 1958 بەر ئازار و ئەشكەنجە دان كەوتبوون. ئەم بەرهەمە ("قانقاریا"، پاریس، بڵاوكراوەكانی مینویی) یش داخرا.

16- "نفرین كراوەكانی زەوی" سەرچاوەی ئاماژە پێكراو، لاپەڕەی 192.

17- هەمان سەرچاوە لاپەڕەی 187.

18- كلۆنیالیزم سیستەمێكە" سەرچاوەی ئاماژە پێكراو، لاپەڕەی 47-48. جەختكردنەوەكان لە سارترە.

19- "ئێوە مەحشەرن" سەرچاوەی ئاماژە پێكراو، لاپەڕەی66.

20- هەمان سەرچاوە، لاپەڕەی 59.

21- "ئێوە مەحشەرن"، سەرچاوەی ئاماژە پێكراو، لاپەڕەی 59.

22- هەمان سەرچاوە، لاپەڕەی 58.

23- "تارمایی ئستالین"، چاخی نوێ، نڤامبر- دسامبر1956- ژانڤیەی 1957. "هەل و دەرفەتەكان"، 7، لاپەڕەی 153. سارتر لێرە دا لە لەشكەركێشی فەرانسە و ئینگلیس لە نڤامبری 1956 دژ بە میسر و كەمێك پاش ئەوەی ناسر بڕیاری نەتەوەیی كردنەوەی كومپانیای كاناڵی سۆئزی گرت وە بیر دێنیتەوە.

24- "نفرین لێكراوەكانی زەوی"، سەرچاوەی ئاماژە پێكراو، لاپەڕەی 181. جەختكردنەوە لە سارترە.

25- هەمان سەرچاوە، لاپەڕەی 179.

26- هەمان سەرچاوە، ێ 192-193.

27- راگەیندراوێك سەبارەت بە مافی نافەرمانی لە شەڕی ئەلجەزایەر". واژۆكەران بە دەربڕینی ئاشكرای هەڵوێستەكانی خۆیان راستەوخۆ دەوەڵەتی فرانسەیان دنە دا و هەڵخران. ن. ك. لۆران شوارتس، "بە ناوی ئاكار و راستی"، لۆمۆند دیپلۆماتیك" سپتامبر 2000.

28- هەمان سەرچاوە، لاپەڕەی 190.

29- پۆل نیزان "سەگگەلی پاسەوان" چاپەمەنیەكانی ئگۆنAgone ، مارسی 1998، لاپەڕەی 79.

30- هەمان سەرچاوە، لاپەڕەی 1.