رەزا شـوان
پاراستنی هاوڵاتیانی مەدەنی لە کاتی شەرە چەکدارییەکاندا، لەژێر ناوی(پارێـزبەندیی کەسانی شەڕنەکەر) ئەم بنەمایە، تەنها دروشمە و بە زەقـی و بە رەقـی پێشێلکـراوە. چونکە لە شەڕدا، نە بەهـای رەوشتی و نە سۆزی مرۆڤایەتی نە ویـژدانی زیندوو نە رەچـاوکردنی مافـەکانی منـداڵان و ژنـان و مافـەکانی مرۆڤ دەکرێـن. بەشێکی زۆری شەڕکەران دەبـنە دڕنـدەتـر لە دڕنـدە و لە پێـستی مـرۆڤ و مرۆڤـایەتی دردەچـن.
سەد ساڵی گـفـتوگـۆ نەک رۆژێـکی شەڕ
رەزا شـوان
هـۆزانـڤـانی کوردمـان (لەتـیف هـەڵـمەت) دەڵـێت: "شـەڕ بە تەقـەیەک دەستپـێدەکات، بەڵام بە هـەزاران تەقـە کۆتـایی بـۆ دانـانـرێـت".
بۆچی قـورسە کە مـرۆڤ بە ئاشتی و بە ئارامی و ئاسوودەیی بەبێ شـەڕ بـژین؟ ئایا شـتێک هـەیە کە بتـوانێـت ئـەم هەمـوو رق و تـونـدوتیژی و کوشـتن و بـڕینە روون بکاتەوە؟ کە بە زۆری نـاڕەوا و تاوانـن. کاتی ئەوە هاتـووە کە بیر لە سایکۆلـۆژیای جەنـگ و هـۆیەکانی هـەڵگـیرسانـدنی بکـرێـت.
دەروونناسانی پەرەسەنـدن، وادەبـینن کە سروشتـییە ئادەمـیزاد شەڕبـکەن، چـونکە ئێمە لە بنەڕەتـدا لە جـیناتی خـۆپەرستی بـووینـە. پێویستیـیان بە کڵـۆنکـردن (کۆپی) یان دووبـارەکـردنـەوە هـەیە.
لە کاتی خوێنـدنەوەی هـەر پەرتـووکـێک، دەربارەی مێـژووی جیهـان، بە زۆری بە تێـڕوانینە گشتییەکان کـۆتایی دێت، کە ئەستەمە مـرۆڤ بە ئاشتی بژیـن. نـزیکترین نمـوونە، شەڕی ئێستای نێـوان روسـیا و ئۆکـرانیا، ئیسرائـیل و فەلـەستینە. کەواتە مـرۆڤ هـیچ پەند و وانەیەیان لە دوو جەنگی جیهانی وێـرانکەر وەرنەگرتـوون. لە جەنگی جیهانیی یەکەمدا نزیکەی (١٣) ملیۆن مرۆڤ کوژران. لە جەنگی جیهـانیی دووەمـدا زیاتر لە (٥٠) ملیۆن مـرۆڤ کوژران. شەڕيـش تەڕ وشک دەسـووتێنـێت.
ئـەو هەمـوو پـارە زەبـەلاحەی لـەم دوو شـەردا بەفـێڕۆ دران، ئەگـەر لە ئاوەدانی و بژێویی ژیانی مرۆڤـدا خەرج بکرانایە، لە هیچ شوێنێکی جیهاندا هەژاری و برسێتی نەدەمـا و ئاشـتی و ئاسوودەیی و خـۆشـەویستی، بـاڵـیان بەسـەر جیهـانـدا دەکـێـشا.
لە مـاوەی ساڵانی (١٧٤٠ ـ ١٨٩٧) دا، (٢٣٠) جەنـگ و شـۆڕش لەسـەر زەویی ئەوروپـادا روویـان دا، تا ئـەو رادەیـەی دەوڵـەتـان بە هـۆی زۆری خەرجـییەکـانی سەربـازییەوە، وەخـتبوو مایەپـووچی خـۆیـان رابگەیەنـن.
پاراستنی هاوڵاتیانی مەدەنی لە کاتی شەرە چەکدارییەکاندا، لەژێر ناوی(پارێـزبەندیی کەسانی شەڕنەکەر) ئەم بنەمایە، تەنها دروشمە و بە زەقـی و بە رەقـی پێشێلکـراوە. چونکە لە شەڕدا، نە بەهـای رەوشتی و نە سۆزی مرۆڤایەتی نە ویـژدانی زیندوو نە رەچـاوکردنی مافـەکانی منـداڵان و ژنـان و مافـەکانی مرۆڤ دەکرێـن. بەشێکی زۆری شەڕکەران دەبـنە دڕنـدەتـر لە دڕنـدە و لە پێـستی مـرۆڤ و مرۆڤـایەتی دردەچـن.
بە چـاوی خۆمـان ئـەم راستییانە ئەدەبینین، کە چـۆن روسـیا و ئۆکـرانیا، ئیسرائـیل و حەماس، تورکیای داگیرکەری کوردستان لە دژی رۆژاوای کوردستان، بە کوشندەترین چەکی تازەی وێرانکاری بێ جیاوازی ـ شەلـم کوێـرم دەستناپارێـزم ـ منداڵ و ژن و پیر و پەکەوتە دەکـوژن. بۆردوومانی قـوتابخانە و نەخـۆشخانە و وێـزگەکانی ئاو و کارەبا دەکـەن. هەموو یاسا و رێسایەکی نێـودەوڵەتی و رەوشتیی و مرۆڤایەتییان بەزاندوون.
ئیسرائیـل و فەلەستین (٧٥) ساڵە لە شـەڕێکی خوێناویـدا، ئەگەر حەفـتا و پێنج ساڵی تریش شەڕ بکەن، ناگـەن بە ئەنجـامێکی یەکـلایی کەرەوە. تورکیای رەگـەزپەرستیش نـزیکەی سەد ساڵە لە دژایەتی کورد دەکات. بە گەورەترین سوپای دڕنـدە و خوێنڕێـژ، بە تازەتـرین چەکی کـوشـندە، پەلامـاری کوردستانی داوە کوردە دەکـوژێـت، دەست لە منداڵی نێو لانکیش ناپارێزن و دەیکوژن، چونکە ئەمە راستیی ئایدۆلۆژیا و کولتووری بۆگەنی بـۆماوەیانە. بەڵام سـەد ساڵیکەش شـەڕ بکەن و کورد بکـوژن، ناتـوانن کورد لەنـاوبەرن. و گـەلی تـورکیش ناتـوانن بە ئاسـوودەیی و بە ئاشـتی بـژیـن تا کوردیـش نەبێـت بە خاوەنی دەوڵـەتی خـۆی. بـۆیـە تا رۆژێـک زووتـر شـەڕ رابگـرن و ئاشـتی رابگەیەنـن لە بەرژەوەنـدیی هەمـوو لایـەک دایە و زیانـەکان کەمـتر دەبنەوە. چونکە هەرگـیز کێشەکان بە شـەڕ و رق چارەسەر ناکرێـن، بەڵکـو قـووڵـتر دەبنەوە. دەتوانن لەسـەر مـێزی گـفـتوگـۆدا چـارەسـەری کێـشەکـان بـکەن و ئاشـتی بەرقـەراربـێـت.
بۆیە دەوترێت:"سەد ساڵی گـفـتوگۆ.. نەک رۆژێکی شەڕ". شەر پەشیمانیی لە دوایە.
لەم پێودانگەوە، تا رۆژی زووتـر، روسیا و ئۆکـرانیا، ئیسرائـیل و حەماس، تورکیا و کورد، ئەو شوێنانەی تر کە شەڕیان لە نێواندا هـەیە، دەستی ئاشتی بۆ یەکتری درێـژ بکەن و بە گـفـتـۆگـۆ چارەسـەری کـێشەکانـیان بـکەن لە بەرژەوەنـدیی هـەمـوویـانە. کورد وتەنیش:"زیـان لە نیـوەشی بگەڕێتـەوە.. هەر قـازانجـە".
بە داخەوە دەوڵەتە زلهـێـزەکان و بەرژەوەنـدیویستەکان، بەشێکیان بوونە بە کای بن ئاگـر. یا بـوونە بە تەماشاکەری ئـەم شەڕانە. هـەر وەکـو سەیـری یارییەکی تۆپی پێ بکەن، نایانەوێت لـەم شەڕانەدا ناوبـژی بکەن. کوشتـنی ناڕەوای بێتاوانـان رابگـرن.
هـەڵـویستی نەرێـنی دەوڵـەتـە زیـلهـێـزەکان، لـەم شـەڕانـەدا، وەکـو کـورتە چـیرۆکی (پیاوێکی ریش سپی و دوو منـداڵی شەرکەر) دێتـە بەرچـاوم.
جارێکـیان دوو منـداڵ شەڕیـان دەکـرد، پیاوێکی ریش سپی بە دیاریـانەوە وەستابوو، سەیـری شەرەکەیانی دەکرد.. پیاوێکی تـر لە دوورەوە دەیـان بینێـت و دێـت بۆ لایـان، تا ناوبـژی دوو منـداڵـەکە بکات. بە پیـاوە ریـش سـپیـیەکەی وت: مـامە گیان خـۆ تـۆ ریشت سپییە، بۆ ناوبـژیی ئەم دوو منـداڵە ناکەیت و وەستاویـت و سەیـریان دەکەیت؟
پیاوە رێش سپییەکە وتی:" تا دایـانـم بە شەرەوە.. خەریکـبوو شەیتان شـەق بەرێـت. ئـێستا جەنـابیـشـت دەیـەوێـت بە ئاسانی ناوبـژیـیـان بکەم و لـێکـیان بکەمـەوە.
نەفـرەت لە شـەڕ و لە شەڕخـوازان
