شرۆڤە

موحسین ئەمینزادە

 هانا ئارێنت دەڵێت ئازادی و ناز و نیعمەت (یان ئاڕاستەی لوکسە) دژ بەیەکن. وە دەستەواژەی بەناوبانگی "خەونی ئەمریکی" زیاتر بە مانای خۆشگوزەرانی و چێژ دادەنرا - کە بێگومان تا ڕادەیەکی دیاریکراو مانای ئەمە بوو - بەڵام ئارێنت پێی وایە کە نووسەرانی ئەمریکی، مرۆڤی قەڵەم بەدەست و ڕۆشنبیران، هەروەها دامەزرێنەرانی ئەمریکا و ئەوە نەوەی ئەمریکا کە شۆڕشیان کرد لایەنی تاکەکەسی ئەم دەستەواژەیە کشانەوە و وەلایانا.

ئەندێشەکانی هانا ئارێنت (٧)

موحسین ئەمینزادە

بەشی سێیەم: بەدوای بەختەوەریدا

ڕاستییەکە ئەوەیە کە هانا ئارێنت تەمەنێکی بە بیرکردنەوە لە پەیوەندی نێوان "ئازادی"، "کردەوەی پراکتیکی" و "سیاسەت" بەسەر بردووە و هەر بۆیە شۆڕشی ئەمریکا و فەرەنسا بەراورد دەکات تا بڵێت چۆن دەتوانێت سەرەتایەکی نوێ بوو ژیانێکی ئازاد لە کۆمەڵگەیەکی ئازاددا سازبکرێت. بۆیە بەڵگەی بەشی سێیەمی ئەم کتێبە لە ڕاستیدا دەڵێ: "بە جۆرێک چەمکی شۆڕش پەیوەستە بە ئەگەری دروستکردنی ژیانێکی ئازاد بۆ هاووڵاتی".

لە پێشەکی کتێبەکەمدا ڕوونیدەکاتەوە کە چۆن تەنها ئازادی دەتوانێت پاساو بۆ ڕوودانی شەڕ و شۆڕشەکان لە سەردەمی هاوچەرخدا بهێنێتەوە. بەڵام ئێستا دەمانەوێت بزانین ئەو "ڕۆحی شۆڕشگێڕانە" چییە کە هانا ئارێنت باسی دەکات و، ئەم ڕۆحە کە پێی وایە لە هەردوو شۆڕشی ئەمریکا و فەرەنسادا باو و باڵادەست بووە، بۆچی لە مەترسی لەناوچووندایە و تەنانەت ڕەنگە لەبیریش بکرێت و لەدەست بچێت؟ لە دووابەشی کتێبەکەیدا بەناونیشانی "نەریتی شۆڕشگێڕانە و گەنجینەی ونبووی" هۆشدار دەدات کە ئەمریکا نەریتی شۆڕشگێڕانەی لەدەست داوە. بۆیە سەرەتا لەسەر ئەم بابەتە ڕوونی دەکاتەوە، ئەم ڕۆحە شۆڕشگێڕییە چییە کە پێویستە ئاگاداری بین.

جاڕنامەی سەربەخۆیی ئەمریکا کە لەلایەن تۆماس جێفرسۆنەوە نووسراوە، جیهانی گۆڕی. جێفرسۆن وشەکانی جۆن لۆک "ژیان، ئازادی، موڵک" (ئەو دروشمەی کە باستیام لە کتێبی یاسادا بەکاری هێناوە) گۆڕی بە "ژیان، ئازادی، گەڕان بەدوای بەختەوەریدا ".

ئایا جۆن لۆک دەناسیت؟ باوکی لیبرالیزمی کلاسیک، لە پێشینانی ڕێگای ئازادی! ڕەنگە فرێدریک باستیا لە رێگای کتێبی یاسا و چیرۆکی شۆڕشەکانی فەرەنساوه بناسیت! باستیا دووای جۆن لۆک ژیاوە و بیرکردنەوەکانی لە ژێر کاریگەری جۆن لۆکدا بوون. بێ گومان جۆن لۆک یەکێک بوو لە فەیلەسوفە سیاسییە کاریگەرەکانی ڕێگای ئازادی که پرسی جیاکردنەوەی ئایین لە سیاسەت لە بەردەم حکومەتی موتلق وروژاند. ژیان؟ ئازادی؟ دروشمی "ژن، ژیان، ئازادی"ت بیرناخاتەوە؟ دروشمێک کە توخمێکی ژنە کە ئاماژەیە بۆ لابردنی هەموو جۆرە جیاکارییەک و جیاوازیک. ئەڵمانی کە لە لایەک دەتوانین بڵێین، ئاماژەیە بۆ "مافی موڵکایەتی بۆ جەستە" و بە جۆرێک ئاماژەیە بۆ مافی " خاوەنداری". تۆماس جێفرسۆن " خاوەنداری" گۆڕی بۆ " گەڕان بەدوای بەختەوەری"، بەڵام ئەم گۆڕانکارییە مانای چی بوو؟

لە ڕوانگەی هانا ئارێندتەوە، گۆڕینی ئەڵمانی  سێیەم بۆ "گەڕان بەدوای بەختەوەری"دا، هەروەها داهێنانە و کێشەدارە بەهۆی ئەو لێکدانەوە دوولایەنەیەی کە دەتوانرێت لێی بکرێت. ئەو دەڵێت گۆڕینی ئامانجی شۆڕشی ئەمریکا بۆ "بەدواداچوون بۆ بەختەوەری" بێ هەڵە نەبووە. هەر لەبەر ئەم هۆکارە، لەم بابەتەدا باس لەوە دەکات کە چۆن عەقڵیەتی هاوبەشی ئەو سەردەمە، کە بە دوای بەختەوەری هەمووان دەگەڕا و لەم دروشمەدا ڕەنگدانەوەی هەبووە، و کەسانی وەک جێفرسۆن و مادیسۆن لە نووسینەکانیاندا باسیان کردووە، بەڵام بە تێپەڕبوونی کات، بە شێوەیەکی جیاواز لێکدرایەوە.

ڕاستییەکە ئەوەیە کە دەرئەنجامی باسەکانی کەسانی وەک جێفرسۆن گەیشتە ئەو ئەنجامەی کە بەختەوەری مرۆڤەکان زۆر وابەستەی ئازادیی هەمووی مرۆڤەکانە لە گۆڕەپانی گشتی کۆمەڵگادا؛ پەیوەستە بەوەی کە هەموومان لە کۆمەڵگادا ئازاد بین. ئەوەی جێفرسۆن بە مەبەست یان بێ مەبەست کردوویەتی، جێگرتنی "بەدواداچوون بۆ بەختەوەری" گشتی بوو بە چەمکی پاراستنی "خاوەن" لە دروشمی "ژیان، ئازادی، موڵک" و بە ئەنجامدانی ئەم کارە، لە ڕاستیدا سەرنجی بۆ بابەتی بەختەوەری گشتی ڕاکێشا وە لە ئەنجامدا بۆ یەکەمجار لە جاڕنامەی سەربەخۆیی ئەمریکا و دواتر لە نەریتی سیاسەتی ئەمریکادا پرسی ئازادی گشتی وروژاند.

هانا ئارێنت دەڵێت هۆکاری ئەم داواکارییە گشتییە بۆ ئازادی لە نووسینی نووسەرانی کۆنی ئەمریکیدا دەبینرێت. ئەمانە ئاغا و بیرمەند و نوخبەن کە تاڕادەیەک بەرژەوەند بوون؛ ماف و ئیمتیازاتی تایبەتیان بوو و دەیانتوانی ژیانێکی خۆشیان هەبێت! بەڵام پێیان باش بوو بەرژەوەندیکانیان وەلانین! سوودەکانیان لەدەست بدەن! تەنها ژیانێکی کەساێتیان هەبێت کە تێیدا لەسەر ئەم بیرۆکە نوێیە، دەربارەی "ئازادی گشتی" بنووسن.

بیرۆکەیەی "ئازادی گشتی" ئەو بیرۆکەیە هانا ئارێنت لە زۆرێک لە کتێبەکانیدا باسی دەکات. بابەتێکی هەیە بە ناوی "ئازادی چییە؟" خاڵی سەرەکی ئەم نووسینە ئەوەیە کە بە شێوەیەکی نەریتی ئازادی بە "ئازادی ئیرادە" یان ئازادی هەڵبژاردن و بڕیاردان و لە ئەنجامدا ئازادی تاک ناسرابوو. بۆیە ئەمە ئازادی تاکەکەسی منە کە بەو شێوەیەی کە دەمەوێت و بەو پێیەش مامەڵە دەکەم. بۆیە ئازادی چەمکێکی دەروونیە.

ئێستا هانا ئارێنت دەڵێت ئەوەی مرۆڤەکان لەم شۆڕشانەدا دەرکیان پێکرد، هەروەها ئەو نووسەرە کۆنانەش، ئەوەیە کە بیرۆکەی نوێی ئازادی بەرهەمی ئیرادە یان تاک نییە، بەڵکو ڕەفتارێکی سیاسییە! شێوازێکی سیاسی گشتییە بۆ ژیان لە کۆمەڵگادا.

ئەمە ئو بابەتێه کە نووسەرانی ئەمریکی لە ڕابردووەوە لەسەری دەنووسن و تۆماس جێفرسۆنیش لە ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی ئەمریکادا بە شێوەی "بەدواداچوون بۆ بەختەوەری" باسی کردووە.

بەڵام هەر لە سەرەتاوە ئەم دروشمەی "بەدوای بەختەوەری" ڕوون نەبوو. لەلایەک باس لە چەمکی بەختەوەری گشتی و بەکومەڵ کرا، لەلایەکی دیکەشەوە بەختەوەری تاکەکەسی، واتە ڕۆشتن بە دوای موڵک و ماڵ و خۆشگوزەرانی و ئاسوودەیی تاکەکەسی.

لە لایەک ئەم ناڕوونییە بووە هۆی ئەوەی دامەزرێنەرانی ئەمریکا هاندەر بدۆزنەوە و بەدوای بەختەوەری گشتیدا بگەڕێن و ئەمەش خۆی لە خۆیدا بەشدارییەکی گەورەی هەبوو لە بەدیهێنانی نەریتی دەستووری کە لەسەر بنەمای دەستووری ئەمریکا دامەزراوە و لە لایەکی دیکەشەوە و بەداخەوە ، ئەم ناڕوونییە بە تێپەڕبوونی کات بووە هۆی ئەوەی کە بەها و گرنگی چەمکی بەختەوەری هەمووان لەبیر بکرێت و بەرەو بەختەوەری تاکەکەسی بڕوات. بە واتایەکی تر گەڕان بەدوای بەختەوەریدا، لەبری ئەوەی جەخت لەسەر بەختەوەری گشتی بکاتەوە، سەرنجی لەسەر بەختەوەری و خۆشگوزەرانی تاکەکەسی بوو.

هەر بۆیە هانا ئارێنت دەڵێت ئازادی و ناز و نیعمەت (یان ئاڕاستەی لوکسە) دژ بەیەکن. وە دەستەواژەی بەناوبانگی "خەونی ئەمریکی" زیاتر بە مانای خۆشگوزەرانی و چێژ دادەنرا - کە بێگومان تا ڕادەیەکی دیاریکراو مانای ئەمە بوو - بەڵام ئارێنت پێی وایە کە نووسەرانی ئەمریکی، مرۆڤی قەڵەم بەدەست و ڕۆشنبیران، هەروەها دامەزرێنەرانی ئەمریکا و ئەوە نەوەی ئەمریکا کە شۆڕشیان کرد لایەنی تاکەکەسی ئەم دەستەواژەیە کشانەوە و وەلایانا.

بۆیە بە تێپەڕبوونی کات، ئەمریکا بوو بە خاکی دەرفەتەکان و خاکی بەڵێندراو، وەک ئەو وتە بەناوبانگە کە دەڵێت: لە ڕووبارەکانی شیر و هەنگوین دەڕژێن. تا ڕادەیەکی دیاریکراو ئەم گۆڕانەی ڕوانگایە، ڕێگری لێناکرێت، کە بەختەوەری و خۆشگوزەرانی زیاتر و زیاتر لە ڕووی ئابوورییەوە لێکدەدرێتەوە! لە ڕێگەی کۆکردنەوە و بەدەستهێنانی موڵک و مالەوە! وە ئەم لایەنەی بەختەوەری وەک ئازادی گشتی لەدەستچوو. ئەمەش هۆکاری کەمبوونەوە و تەنانەت لەدەستدانی ئەو ڕۆحە شۆڕشگێڕییە بوو کە ئارێنت باسی دەکات.

لە مێشکی ئارێنتدا ئەم بابەتە بە پرسیارێکی گەورە کۆتایی دێت کە لە باقی کتێبەکەدا باسی کردووە و ڕەنگە بە بیری زۆر کەسدا هاتبێت. کە: "تا چ ڕادەیەک، تا چ ڕادەیەک دەتوانرێت کۆمارێک دروست بکرێت کە تێیدا هەوڵ بۆ ئازادیی هەمووان و بەختەوەری گشتی بەردەوام بێت؟"

چونکە ئەمریکییەکان نەیاندەویست سیستەمێکی ئازاد تەنها بۆ خۆیان و نەوەی خۆیان دابمەزرێنن، بەڵکو دەیانویست سیستەمێکی وا و حکومەتێکی وا بمێنێتەوە! ئەمە مەسەلەێک بوو کە ئەوان دوودڵیان بۆ دروست بوو. بۆیە لە باقی کتێبەکەدا باس لەوە دەکات کە چارەسەری ئەم کێشەیە چییە و لانیکەم تا ڕادەیەک چۆن چارەسەر دەکرێت؟ کەواتە باسی چ مەسەلەێک دەکەین؟ پێشکەوتنی ناز و نیعمەت یان ئاڕاستەی لوکسە بەسەر ئازادیدا! کە بە شێوەیەکی تر دەبێتە هۆی هەڵەیەکی ستراتیژی لە ڕێگای ئازادیدا.

ئەنجام

ئەوەی خوێندتانەوە تەوەری "پەیوەندی نێوان شۆڕش و ئازادی لە ڕوانگەی هانا ئارێنتەوە" بوو. من... پێکەوە لەگەڵ ... پۆدکاستی ... دروست دەکەم. بۆ ئەم سێ بەشە سەرچاوەی جیاوازمان هەبوو کە لە وەسفی هەر بەشێکدا هاتون.

لەم بەشەدا هەوڵماندا هەندێک لە بیرۆکە گرنگ و بەناوبانگەکانی هانا ئارێنت ڕوون بکەینەوە. وە لە بەشکانی داهاتووشدا دەچینە سەر کتێبی "شۆڕش"، دوا کتێب کە هانا ئارێنت توانی لە ماوەی ژیانیدا تەواو بکات و بڵاوی بکاتەوە. ئارێنت لەم کتێبەدا پەیوەندییەک لە نێوان چەمکەکانی "ئازادی" و "کردەوەی پراکتیکی"دا دادەمەزرێنێت و بە لێکۆڵینەوە لە شۆڕشی ئەمریکا وەک تاکە نموونەی مێژوویی سەرکەوتوو لە دامەزراندنی ئازادیدا، و بەراوردکردنی لەگەڵ شۆڕشی فەرەنسا، هەوڵدەدات هۆکارەکان شی بکاتەوە بۆ سەرکەوتنی شۆڕشی ئەمریکا.

سەرچاوەکان:

۱. کتاب انقلاب نوشته هانا آرنت

۲. کلاب‌هاوس، کلاب آرنت خوانی، اتاق گزارشی از کتاب “خاستگاه‌های توتالیتاریسم” اثر هانا آرنت

۳. کانال یوتیوب هانا آرنت سنتر در باره کتاب انقلاب

درێژەی هەیە...