رەزا شـوان
بە کورتی، تۆتـالـیتاریـزم، فـۆرمێکی فەرمانڕەوایی سیاسی دیکتاتۆری و ستەمکاری و تـاک سـەرکـردە و تـاک پـارتـیی تـونـدڕەوە. دەسـەڵات و هـەژمـوونی تـەواوی بەسـەر ژیانی گشتی و تایبەتی تاک و کۆمەڵ و هەموو جومگەکانی دەوڵەتـدا هـەیە. لە سایەی دەسەڵاتی دەوڵەتی تـۆتالـیتاریـدا، ئـازادیی تاک و ئازادیی رۆژنامە و مافـەکانی مـرۆڤ و دادپەروەری و یەکسانی و دیموکـراتی و ئۆپـۆزسیۆن و فـرە ئایـدۆلـۆژیایی بوونیان نیـیە. دەسەڵاتێکی نـاوەنـدیی گـشتگـیرییـە و دان بە فـیـدراڵی و بە خـۆبـەڕێـوەبـردنی هـەرێمـایـەتی و بە کـیـسە جـیـاییـدا نانێـت.
سـیستەمی فەرمانـڕەوایی تـۆتـالـیـتاری
رەزا شـوان
تۆتالیتاریـزم (گشتگـیری) سیستەمێکی سیاسیی فەرمانڕەواییە. دەسەڵاتێکی دیکتاتۆریی سەربازی و خۆسەپێن و زەوتکەرە. زۆربەی رژێمە تۆتالیتارییەکان لە لایەن، دڵـڕەقـان و سـتەمـکاران و دیکـتاتـۆریـیـە سـیکـۆپـاتـییـەکـان و تـاک پـارتـیـیەوە بـەڕێـودەبـرێـن. رژێـمە تـۆتـالـیتارییەکـان هـەوڵـدەدەن بە زۆرداری و بە تـونـدوتیـژی و بە تـۆقـانـدن و بە زەبـری هـێزی سوپا و پۆلیس و سیخـوڕەکانیانەوە هـەژمـوونی خـۆیـان بسەپـێـنن و مـلکەچییەکی و پابەندبوونی رەهـای درێـژخـایەنی هاوڵاتیان بۆ دەوڵەت بەدەستبهـێنـن. سیخـوڕی و چاودێـریی لەسەر هـەمـوو تاکـێک و کـۆمـەڵ و دامـودەزگـاکـانی دەوڵـەت دەکـەن و دەیـانخـەنە ژێـر کـۆنـترۆڵی خـۆیـانەوە. کۆنترۆڵی هەمـوو میـدیـاکان دەکەن. رێـگە بە ئـازادی و دیمـوکـراتی و ئۆپـۆزسـیۆن نـادەن. هـەمـوو چالاکـێیەکـانی پـارتە ئـۆپـۆزۆسسیونەکـان و هـەمـوو ئـایـدیـۆلـۆژیـایـەکی سـیاسی و ئـازادییـەکـانی تـاک و ئـازادیی رۆژنـامە قـەدەغـەدەکەن. بە ئاشکـراش پێـشـێـلی هـەمـوو مافـەکانی مـرۆڤ دەکەن و کەس بـۆی نیـیە بەبێ رەزامەنـدیی دەوڵەت پەنجەی بخاتە ناو ئاوەوە، کەس بۆی نییە پێیان بـڵێـت پێـیەکانت خوار داناون. لە تۆقانـدن و چاوشکاندنی خەڵکی سـڵ ناکەنەوە، لە گرتـن و بەنـدکردن و ئەشکەنجەدان و لەسـێدارەدان و لە سڕنوگومکردن و لە تـیرۆرکـردن و لە کـوشـتـنی بە کـۆمـەڵ و لە ژینـۆسایـتکـردن و لـە رەشـەکـوژی خەڵی بێ تاوان دەسـت ناپـارێـزن. دەسەڵاتـێکی رەگـەزپەرسـتن. گـێچـەڵکەرن و شـەر لەگـەڵ وڵاتـانی دراۆسی دەکـەن.
حکومەتە تۆتالیتارییەکان تاکڕەون و دژی فـیدرالی و دیموکراتـین. بە فەرمانڕەواییەکی ناوەنـدی بەهـێز دەناسرێنەوە. لە هەموو روویەکەوە لە هەوڵی بەرژەوەندیی خۆیاندان. هـەمـوو دەسـەڵاتـەکان و جـومگەکـانی بەڕێـوەبـردن، لە دەستی یـەک کـەس دایـە، کە سـەرۆکی دەوڵـەتە یان سـەرۆکی کـۆمـارە.
لە سایەی دەسەڵاتی دیکتاتۆری یەک کەس و تاک پارتیدا، رۆژ لە دوای رۆژ ئازادی و دیمـوکـراتی و یەکـسانی و دادوەری و مـافـەکانی مـرۆڤ بەرتـەسـک دەبنـەوە. هەموو لایەنەکانی ژیـانیان کـۆنترۆڵکـردووە. هەموو پێگە و پـۆستێکی باڵایان قـورخکردوون.
گـوێـش لە سکاڵاو و لە داواکـانی گەلـەکەیـان نـاگـرن.
دەوڵەتە تـۆتالیتارییەکان، سیاسەتی ئابـووری کۆنترۆڵ دەکەن. دەست بەسەر ئابووری و بـازاڕەکـانـدا دەگـرن. پـلانی ئابـووری و بـودجـەش دەوڵـەتی نـاوەنـدی دایـدەنـێـت. هـەر خـۆیـان خـاوەنی یـەکـە ئابـوورییە گەورەکـانـن.
زۆرێک لە دەوڵەتە پۆلیتارییەکان، بۆ راکێشانی سۆزی مرۆڤە ساویـلکەکان، فاکتەری ئایـن دەقـۆزنەوە. خۆیان بە خوای سەر زەوی دەزانن. مـلکەچ نەبوون بۆ فەرمـان و سیاسەتەکانیان، بە دژایەتیکـردنی خوا دەزانن و سزای لە سێدارەدانانیان دەدەن. ئـەم راستیەش لە کۆمـاری پەت و سـێدارەی ئێرانی ئیسلامیدا پراکـتیزە دەکـریت. بە دەیان لاوی کوردیان بە تومەتی هەڵبەستراوی"دژی خـوا" لە سێدارەدران. لە راستیدا لەبەر ئـەوەی کە ئـەوانە کورد و ئازادیخـوازبـوون. لەسەر باڵانـەنەپـۆشـین بە دەیـان کـچی لاویـان گـرت لەژێـر ئەشکەنجـەدانـدا مـردن. لەوانـەش جـوانـەمـەرگ ژینـا ئـەمـینی.
لە رژێـمێکی دیکتاتۆری و کۆنەپەرست و بێـڕەوشتی وەک کۆماری سـێدارەی ئێـران نەبێـت، لە کـام لە وڵاتـانی جیهـانـدا پـۆلـیسی رەوشـتی هـەیـە؟
تـۆتـالیـتاریـزم و فـاشـیزم لەیـەک دەچـن و هـەردووکـیان دوو جـۆری سـتەمکاریـن، بەڵام فاشیزم ئایدۆلـۆژیایەکی زۆر کۆنـترە لە تـۆتالیتاریـزم. فـاشـیزم لە هەلومەرجی ئابـووری و مێـژوویی دوای جەنگی جیهـانیی یەکەم بە زەقی بوونی هەبوو. فاشیزم دژایـەتی تـاکگەرایی دەکـات و ئایـدۆلـۆژیـایی دیمـوکـراتی رەتـدەکـاتەوە.
ئەگەرچی هەندێک تـۆتالیتاریزم بە دیاردەیەکی مـۆدێـرن دادەنێت، بەڵام تـۆتالیتاریزم رەگ و ریشـەی مێـژوویی ئـاڵـۆزی هـەیە و دەگـەڕێتـەوە بـۆ پێـش زایـنی. لە ساڵی (٤٣٠) ی پێش زاینی لە یـۆنـان لە (سپارتا) لە سەردەمی شا (لیـۆنیـداس) دامەزرا.
لەگەڵ دەستپێکـردنی جەنگی جیهانی دووەمـدا، تـۆتـالـیتاریـزمی دەرەوەی دەوڵـەت، بـوو بە هاوتـای حکومەتی تاک پـارتی رەهـای سەرکوتکەر. لە نموونەی دەسەڵاتی تـاک سەرکـردەوە و تـاک پـارتی، ئەمـانە دیکـتاتـۆری رژێـمە تـۆتالییەکـان بـوون:
ئەڵمـانیـای نـازی ـ لە سەردەمی ئەدۆڵـف هـیـتلەر. یەکـێتی سـۆڤـیەت ـ لە سەردەمی جـۆزێـف سـتالـین. ئیتـاڵـیای فـاشستی ـ لە سـەردەمئ بـیـنـیـتـۆ مـۆسۆلـین. کـۆماری چـین ـ لە سەردەمی مـاوتسی تـۆنـگ. کۆریـای باکـوور، لەسەردەمی خـێـزانی کـیـم، سەرۆکی ئێستای کۆریـای باکوور ـ کیـم جـۆنگ ئـۆن. لـەم سەردەمـەشـدا لە چـەنـد وڵاتێکی جیهـانـدا چەنـدیـن دیکـتاتـۆری سیکـۆپاتی و سـتەمکار هـەن کە تاکـڕەوانە دەستیان بەسەر وڵاتـەکانیانـدا گرتوون و ئـازادیـیان پـاوەن کـردوون، یا تاک پـارتی وڵاتـەکانیان بە ڕێـوەدەبـن، لەوانـەش، روسیا و تورکیـا و ئێـران و سوریـا... هـتد.
تایبـەتمـەنـدییـەکانی تـۆتـالـیتاری
١ـ تۆتالیتاریزم ئایدیـۆلـۆژیایەکی ئاراستەکراوە. لەسەر بنەمای لەپێش هەموو شتێک
و لەسەرووی هەموو شـتێکەوە، بە تایـبـەتی جەخـت لەسـەر پـرسی مـلکەچـبـوون و پابـەنـدبـوون و هـاوبەستەبـوونی رەهـا بـۆ دەوڵـەت رژیـمـەکەی دەکـات.
٢ـ دەسەڵات و بەڕێـوەبـردن لە دەستی (تاک پارتی) سیاسی دایە، کە بەزۆری لەلایەن دیکتاتۆرێکەوە سەرکردایەتی دەکات و بەڕێـوەی دەبات. هەموو چالاکییە سیاسییەکان قـورخ و پـاوەن دەکـات. ئـۆپـۆزسـیۆن و رەخـنەگـرتن و نـاڕەزایی قـەدەغـەدەکـات.
٣ـ بەکارهـێنانی شێوازی توندوتیـژی و هەڕەشە و تۆقانـدن، لەرێگەی پۆلیسی نهـنی نهـێنی (سـیخوڕەکـانی) بـۆ چـاودێـری و بـۆ کـۆنتـرۆڵکـردنی هـاوڵاتیـان.
٤ـ هـێز و چەک و سوپا لەژێردەستی دەوڵەت دایە و بۆ سەرکوتکردن بەکاریان دێنێت.
٥ـ کـۆنـترۆڵی زانیاری و هەموو میدیاکان دەکات و سانسۆری تـونـد و سنوورداریان دەکات. بۆ پـڕوپـاگەنـدە و بانگەشە و پیـاهـەڵـدانی دەسەڵاتیـان بەکـاریـان دەهـێـنن.
٦ـ دەستـێوەردانی دەوڵـەت لە سیاسەتی ئابـووری وڵاتـدا. دەست بەسەر بازاڕەکـانـدا دەگرن، لە رێگەی خاوەنـدارێتی زۆربەی یەکە ئابـوورییە گەورەکان و بەرهەمهـێنان. بـۆ سـوود و بەرژەوەنـدیی تایبـەتی خۆیـان.
٧ـ دەوڵـەتی تۆتـالـیتاری، هەر سێ دەسەڵاتی یاسادانان، راپەڕانـدن، دادوەری. لەژێـر کۆنترۆڵ و ئاراستەکردنی دان. دەسەڵات خۆی لە سەرووی یاساوە دەزانێت. تەنانەت بـڕوایـان بەو یاسایانەش نییە، کە خـۆیان دایـان ناون و بـڕیاریـان لەسەر داون. هیچ یاسایەکیش دانانرێت، ئەگەر لە بەرژەوەنـدیی دەسەڵاتی ستەمکاردا نەبێت. هـیچ کەس و لایەنێکیش بۆیان نییە لپرسینەوەیان لەگەڵدا بکەن و باس لە گەندەڵییەکانیان بکەن.
بە کورتی، تۆتـالـیتاریـزم، فـۆرمێکی فەرمانڕەوایی سیاسی دیکتاتۆری و ستەمکاری و تـاک سـەرکـردە و تـاک پـارتـیی تـونـدڕەوە. دەسـەڵات و هـەژمـوونی تـەواوی بەسـەر ژیانی گشتی و تایبەتی تاک و کۆمەڵ و هەموو جومگەکانی دەوڵەتـدا هـەیە. لە سایەی دەسەڵاتی دەوڵەتی تـۆتالـیتاریـدا، ئـازادیی تاک و ئازادیی رۆژنامە و مافـەکانی مـرۆڤ و دادپەروەری و یەکسانی و دیموکـراتی و ئۆپـۆزسیۆن و فـرە ئایـدۆلـۆژیایی بوونیان نیـیە. دەسەڵاتێکی نـاوەنـدیی گـشتگـیرییـە و دان بە فـیـدراڵی و بە خـۆبـەڕێـوەبـردنی هـەرێمـایـەتی و بە کـیـسە جـیـاییـدا نانێـت.
هەنـدێ جار دەسەڵاتی دیکتاتـۆری، دەیانەوێت بە بەڵـێنی گەورە و بە درۆی چاکـسازی و بە دروشمی بـریـق و باق، خـەڵکی سادە و ساویـلکە فـریـوبـدەن و خـۆڵ لە چاویـان بـکەن. لەوانـەیە هـەڵـبژاردنی ساخـتەش بـکەن ، یان راپـرسیی درۆش ئەنجـام بـدەن. ئاخـر چی ئەقـڵ و لـۆژیکێک هـەیە کە بـڕوا بەوە بکات، کە دیکتاتـۆرێکی خوێنرێـژ و ستەمکار و تاکـڕەوی وەک (سەدام حوسێـن)ی گـۆڕبەگـۆڕ لە راپـرسییەکی گـشتیدا لە (٩٩،٩%) دەنگەکـانی رازیبـوون بە (بـەڵێ) بەدەسـتـبهـێنـێـت؟!
بە زۆری ئەم ستەمکار و دیکتاتۆر و دەسەڵاتدارانە، لە لایەن گەلەوە هەڵنەبـژێـراون، یان بە هەڵـبژاردنێکئ گشتی ساختە هەڵـبژێراون. یان لە رێگەی بنەماڵەیی یان لەڕێی قـۆستنەوەی باردۆخێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابـووری و بۆشـایی فەرمانـرەوایی، یان لە ڕێگەی کـودەتـایەکی سەربـازی یـان قـەیـرانی سیاسی و دۆخـێکی نا ئاساییەوە دەسـتیان بەسـەر دەسەڵاتـدا گـرتـوون.
(*) بۆ نووسینی ئەم بابەتە سوودم لە چەند سایتێکی ئینگـلیزی و عەرەبی وەرگرتووە.
