هاوڕێ نەهرۆ
ئەگەر ئەم وێنە میتافوری یە لەسەر بنەمای تەوەرو رەهەندی سیاسی وێنا بکەین ئەوە کلاسیزم، یادەوەریی و دەسەڵات و شوناسی ئاینی دەگرێتەوە بەهەر سێ ئاینە ئاسمانیەکان، مودیرنەش تەوژم و تەوەری مارکسیزم دەگرێتەوە بە تێکرای باڵەکانییەوە چ سەرچاوەو مەرجەعی شورەوی یان سەرچاوو مەرجەعی چینی یان ئەو هیڵ و خەتانەی بەناو مارکسیزم کە مەرجەع وسەرچاوەی نەیار دروستی کردوون بەمەبەستی کەم کردنەوە لە شان و شکۆی مارکسیستە ڕاستەقینەکان بە واتایەکی دی بۆ لە بەرچاو خستنی مارکسیزم وەک مۆدێلیکی جیهانی بۆ چارەسەر کردنی کێشەکان.
یادەوەریی ئەنتەرناسیوناڵیزم لە نێوان ئاین و مارکسیزم دا
ئەگەر بەشێوەیەکی ماتماتیکی باسی میکانیزمی ئیش کردن بکەین لەسەر یادەوەریی، ئەوە دەبێ بەشێوەیەکی ستوونی ئیش لەسەر یادەوەریی یەکەی نەتەوە بکەین بەمەبەستی بونیادنان و دروستکردنی وەک یەکەیەکی هاوشان لەگەڵ نەتەوەکانی دیکەی جیهان، دەبێ بەشێوەیەکی ستوونی بایەخی سەرەکی بدەین بە سیمای نەتەوەو ڕەگ داکوتانی ڕایەڵەکانی لەسەر ئاستی وڵات و وڵاتانی جیهان کە پەناهەندەی کوردی لێ یە، دەبێ سەرەتا گرنگی بدەین بە یادەوەریی کوردی، جومگەکانی لەسەر زەمان و زەمینەیەکی پتەو بونیاد بنەین کە بەشێوەیەک دەرکەوێ، کێ بەرکێ بکا لەگەڵ یادەوەریی و کەسایەتیەکانی وڵاتانی هەریمایەتی و جیهان، کەسایەتی و شوناسی کوردی، دەبێ خاڵی دەرەوشاوەو پوزەتیڤی ئەوەندە زۆر بێ، لەسەر ئاستی هەریمایەتی و جیهان جێگای شانازی و چاولێکردن بێ، لەڕاستی دا لەسەر ئاستی جیهان هەموو نەتەوەیەک بەدرێژایی مێژوو ئیش لەسەر شوناسی خۆی کردووە، لێرەدا دیوی تراژیدی و کارەساتباری شوناسی کوردی کارەساتی هەڵەبجەو قوربانیانی ئەنفالە، لەساتەوەختی ئێستا دا کەسایەتی وشوناسی کورد بە کارەساتی هەڵەبجەو ئەنفال دەناسرێتەوە لەسەر ئاستی وڵاتانی هەریمایەتی و جیهان، هەموو میللەتێک دیوی کارەساتبار لە دیاریکردنی شوناسی دا هەیە، بۆ نموونە گەلی فەلەستین بە کوشتارگای سەبراو شاتیلا دەناسرێتەوە، گەلی ئیسرائیل بە کارەساتی هولوکوست دەناسرێتەوە کە نزیکەی شەش ملیون هاوڵاتیان لە نێو بران، نهێنی دروستبوونی دەوڵەتی ئیسرائیل لە ساڵی ١٩٤٨ کارەساتی هولوکوست بوو، کە وەک شوناسی میللەتێکی چەوساوە لەسەر ئاستی جیهان ناسران، بەرای من دامەزراندنی دەوڵەتی کوردی یان کوردستانی لە ئایندەی چاوەروانکراو بەندە بە کارەساتی هەڵەبجەو پروسەی بەدناوی ئەنفالەوەیە، بەڵام ئەرکی هەنووکەیی لە پێش دەسەڵاتی کوردی، ئیش کردنە لەسەر بەشارستانی کردنی کومەڵگای کوردی و شوناس و یادەوەرییەکەی، پێم وایە دوو دەرفەت لە پێش پێگەیاندنی یادەوەریی و کەسایەتی کورد دایە، یەکەم لەسەر ئاستی ناوخۆی وڵات دەبێ سود وەرگیری لە رەوەندی ئەو وڵاتە پێشکەوتووانە کەسەردانی کوردستان دەکەن تیایاندا پسپورو شارەزایە لە بوارەکانی پێگەیاندن و گەشەپێکردنی کومەڵگا لەسەر ئاستی کومەڵایەتی وسیاسی و ئاینی بەشێوەیەک کە ئیش لەسەر برەودان بەلایەنی لێبوردەیی کومەڵگا لەسەر مێژووی یادەوەریی بەشێوەی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ، لێرەدا مەبەستم ئیش کردنی مرۆڤ دوستانەیە لەسەر دیوی شاراوەی یادەوەریی بەپێ میکانیزمی گونجاو، دووەم سود لە روڵەکانی گەلی کورد وەربگیری لە هەندەران بەتایبەتی ئەمریکاو وڵاتانی ئەسکەندەنافی لەبەر ئەوەی ئەم وڵاتانە هەمیشە ئیش لەسەر یادەوەریی پەناهەندە دەکەن لە وڵاتانی خۆیان بەشێوەی ئەرینی، ڕەنگە هەندێ جاریش بە شێوەی توندڕەوانە ئیش بکەن کە کاردانەوەی خراپی لێدەکەوێتەوە، وەک پێشتر گوتم ئیش لەسەر یادەوەریی و شوناسی نەتەوە بکرێ بەشێوەی ستوونی لەهەمانکاتدا ئیش لەسەر ڕایەڵی ئەنتەرناسیوناڵیستی بکرێ بەشێوەی ئاسۆیی، لێرەدا ئەگەر وەک لایەنی میتافوری باسی قوناغەکانی کلاسیزم و مودیرنە و پۆست مودیرنە بکەین، سەرەتا با ئەم سێ قوناغە بشوبهێنین بە زانستی تەلارسازی، بۆ نموونە کلاسیزم لەسەر شێوازی تاق دایە بەڵام مودیرنە لەسەر شێوازی چوارگوشەو لاکێشەیە، پۆست مودیرنەش ساختمانێکە لە شووشە دروست کراوە، بەشێوەیەک دروست کراو کە بینەر نازانی دەرگای کردنەوەو چوونە ژوور لە کام لا دایە، پۆست مودیرن بە واتای سەرسوڕمان ! ئەگەر ئەم وێنە میتافوری یە لەسەر بنەمای تەوەرو رەهەندی سیاسی وێنا بکەین ئەوە کلاسیزم، یادەوەریی و دەسەڵات و شوناسی ئاینی دەگرێتەوە بەهەر سێ ئاینە ئاسمانیەکان، مودیرنەش تەوژم و تەوەری مارکسیزم دەگرێتەوە بە تێکرای باڵەکانییەوە چ سەرچاوەو مەرجەعی شورەوی یان سەرچاوو مەرجەعی چینی یان ئەو هیڵ و خەتانەی بەناو مارکسیزم کە مەرجەع وسەرچاوەی نەیار دروستی کردوون بەمەبەستی کەم کردنەوە لە شان و شکۆی مارکسیستە ڕاستەقینەکان بە واتایەکی دی بۆ لە بەرچاو خستنی مارکسیزم وەک مۆدێلیکی جیهانی بۆ چارەسەر کردنی کێشەکان، پۆست مودیرنەش، پروژەی گڵوباڵیزمە لەسەر ئاستی جیهان، گڵوباڵیزم بە واتای تێکەڵ کردنی شوناسەکان، ئیش کردنی بەردەوامە لەگەڵ شوناسەکان لەرووی شەفافیەت و روونی و ترانسپارێنتەوە بۆ نموونە یادەوەریی گەردوونی کە بەشێکە لە یادەوەریی سروشت و هوشیاری بەکومەڵ پێک دەهێنێ، یادەوەری گشتی دەزانێ لە کوێ کەم و کورتی هەیە، لە کوێ نادادپەروەری هەیە، لەچ گوشەو کەناری دونیا هەژاری هەیە بەڵام ئەم پروسەیەش بە بێ ململانی و دژایەتی نێوان کۆن و نوێ، لە نێوان وڵاتانی ناوەندو وڵاتانی کەنار بەرێوە ناچێ، بۆ نموونە شەڕەکانی سەدەی بیستەم زادەی مودیرنە بوو، شەرەکانی یەکەم و دووەمی جیهان، شەڕی سڤیل لە لوبنان، شەڕی ئیرلەندای باکوور لە نێوان مەزهەب و گرایشەکانی ئاینی مەسیحی بە دیاریکراوی نێوان کاسولیک و پروتستانت کە چەندین ساڵی خایاند، بۆ ئاگاداری شەڕی لوبنانیش لە نێوان مەسیحی مارونی و سونەو شیعەو دروز ەکان بوو، لەساڵی ١٩٧٥ تا ١٩٩٠ خایاند و بەرێکەوتننامەی تائف کۆتایی پێهات.
بەرای من شەڕی سڤیلی لوبنان و شەڕی ئیرلەندای باکوور بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگی بوو لەنێوان کیشوەری ئاسیاو کیشوەری ئەوروپا وێرای داگیرکردنی ئەفغانستان لەساڵی ١٩٧٩ لە لایەن شورەوییەوە، کەچی لەسەر ئاستی پۆست مودیرنە کە گڵوباڵیزم نوێنەرایەتی دەکا، ڕاپەرینەکانی بەهاری عەرەبی و یەلەک زەردەکانی فەرەنسا و شەری ئەم چەند ساڵەی نێوان روسیاو ئوکرانیا وەک بەرئەنجامی ململانی لە نێوان وڵاتانی پەیمانی ناتو و روسیا وەک پاشماوەی پەیمانی وارشو، دواتریش شەری ئەم دواییەی نێوان ئیسرائیل و بزوتنەوەی حەماس کە ئاکام گەلی فەلەستین و ئیسرائیل باجەکەی رۆژانە ئەدەن. بەرای من لێرەش دا شەڕ لە نێوان روسیاو ئوکرانیا لە کیشوەری ئەوروپا وەک هاوسەنگییەک لەگەڵ کیشوەری ئاسیا، شەڕی ئیسرائیل و بزوتنەوەی حەماس هاتە کایەوە.
شانوگەری سیاسی شەڕەکان وەک دەرکەوتنی رووی ململانی یە لە نێوان مەرجەع و دەسەڵاتە جیاوازەکانی جیهان وێڕای رێککەوتنیان لەسەر شێوەی ململانیەکان و بەریوبردنی شەڕو ئاژاوەکان بە شیوەیەکی ئیستاندار ! وەک ئاشکرایە پروژەی گڵوباڵیزم زیاتر ئیش کردنە لەسەر یادەوەریی تاک، ئاکام تێکرای کومەڵگا دەگرێتەوە، کەسایەتی وشوناس و یادەوەریی تاکەکان ئەگەر بەجوانی پڕکرایەوە ئەنجام دەبنە کەرەستەی پێشکەوتنی کومەڵگاکانیان، لەسایەی پروژەی گڵوباڵیزم، داعش وەک پروژەیەکی توندرەوی ئیسلامی سەربازی دەرکەوت، لێرەدا من ناڵێم دەرکەوتنی زەرورەت بوو بەڵکو داعش ئەو مەقەسە تیژە بوو کە قوماشی پروسەی گڵوباڵیزم پڕ بە پیستی کومەڵگای رۆژهەڵات و رۆژئاوایان پێ بڕی وەک ئەرکێکی دیاریکراوی سەردەمە جیهانیەکە، وێڕای قوربانی و ماڵوێرانی کە لێکەوتەوە بەڵام پێدەچی ئەگەر بتەوێ جیهان لەسەر نەزمێکی نوێ بونیاد بنێیت دەبێ لە هەندی رووەوە تێكی بشکێنی و تێک و پێکی بدەی تا سەرلەنوێ لە نوژەنەوە بە شێوەیەکی توکمەتر دروستی کەیتەوە کە ئاکام مروڤایەتی لە سایەی بحەوێتەوە.
لێرەدا ئەگەر جەخت لەسەر کروکی بابەتەکەمان بکەین وەک یادەوەریی ئەنتەرناسیوناڵیستی لە نێوان ئاین و مارکسیزم دا یان سیکولاریزم بە گشتی، ئاین چ لایەنی ئیسلامی یان لایەنی مەسیحی وەک زادەی قوناغی کلاسیزم لە بواری ئەنتەرناسیوناڵیزم شکستی هینا گەرچی لە قورئان دەڵی ( لافرق بین العربي والعجمي الا بالتقوی ) کەچی لە واقیع دا دەرکەوت ئیسلام یان مەسیحی نەتەوەی سەردەست جیاوازە لە پەیرەوانی نەتەوەی ژیر دەست، گوتارەکانیان جیاوازە، یادەوەرییان جیاوازە، دەسەڵات و هەژموون و هەیبەتیان جیاوازە، بەڵام ریبازی مارکسیزم یان سیکولاریزم وەک زادەی قوناغی مودیرنە لەسەدەی بیستەم و لەبواری ئەنتەرناسیوناڵیستی دا تا ڕادەیەک سەرکەوتوو بوو، تەنانەت لەسەر ئاستی کوردستان و ئیراق و تورکیاو ئیران چەندین شاعیری پێشکەوتنخواز لەسەر گوڕەپانەکە دەرکەوتن، گوتاری شیعریان لە خزمەتی پروسەی پێشکەوتنی گیانی ئەنتەرناسیوناڵیزم دا بوو، لەوانە گورانی شاعیر بەشیعرە ناسکەکانی، لەسەر ئاستی تورکیا شاعیری شیوعی نازم حیکمەت کە لە شیعرێک دا دەڵی ( ئەگەر تۆ نەسووتی من نەسووتێم کێ ئەم رێگا تاریکە رووناک دەکاتەوە )، لەسەر ئاستی ئیراق بەدر شاکر سەیاب گەرچی لە دوایی دا لە رێبازی حزبی شیوعی ئیراق کە پەروەردەی کرد بوو هەڵگەڕایەوە، لەسەر ئاستی ئیران و نەتەوەی فارس ئەحمەد شامیلو کە لە شیعرێک دا دەڵێ ( نازەنین بۆن بەدەمتەوە دەکەن نەوەکو گوتبێتت خوشمدەوێ ) دیارە لەسەر ئاستی جیهان دەیان ناوی دیکە هەن وەک بابلۆنیرودا و حەمزاتوڤ و جەنگیز ئیتماتوف کە لە رۆمانی سەگی ئەبڵەق باسی دەسەڵاتەکان دەکان چۆن لە کاتی تەنگانە خودکوژی دەکەن لە پێناوی نەوەی نوێ دا، وەک ئاشکرایە لە سەردەمی گڵوباڵیزم هەندێ نووسەر لەسەر ئاستی جیهان خەمڵین و دەرکەوتن وەک باوڵو کویلهوی بەرازیلی و ئورهان پەمۆکی تورکیا و ئەمین مەعلوفی لوبنان.
ڕایەڵیکی دیکەی ئەنتەرناسیوناڵیزم لەسەردەمی پۆست مودیرنە کە گڵوباڵیزم نوینەرایەتیی دەکا، پروژەی ئاوارەیی و پەناهەندە لە نێوان ئاسیاو ئەوروپاو ئەفریقیا کە کوڵەکەی پشتی ڕایەڵ بەندییەکانی ئەنتەرناسیوناڵیزمی جیهانیین .
