هاوڕێ نەهرۆ
لە کوردستانی باشور چ رێکخراوی کۆمەڵەی ڕەنجدەران یان حزبی شیوعی پشتیان بە فەلسەفەی مارکسی دەبەست وەک فەلسەفەیەکی رەق و تەق، بێ باوەر بە هەر ئایدیایەکی غەیبی، میتافیزیکی، خودایی بەشێوەی میتافوری، کەچی نووسەری ئەمریکی (مارک توین) لە سەدەی نوزدەهەم ١٨٨٥ باسی لایەنی میتافیزیکی دەکا لە کایەی یادەوەریی، مارک توین ناوی لێناوە (تەلگرافی زەینی) باسی تەلەپاتی نێوان دوو یادەوەریی دەکا کە بەشێوەیەک یەکتر کونتروڵ و ئاراستە دەکەن.
گیرودەیی و گەمەی یادەوەریی
هاوڕێ نەهرۆ
بێگومان بەشی زۆری ژیان بریتی یە لە گەمەو کایەی یادەوەریی بۆ نموونە، یادەوەریی سروشت، یادەوەریی ئاژەڵ و باڵندە، یادەوەریی مرۆڤ، مرۆڤ کە لە سکی دایکی بەر ئەبێتەوە خۆی لە نێو بازنەکانی شوناس و یادەوەریی دەبینێتەوە، یادەوەریی خێزان، یادەوەریی خێڵ، یادەوەریی شوناسی ئاینی، دواتر پەل دەهاوێژێ بۆ یادەوەریی و شوناسی حزب و بەرجەستە کردنی چەمکی نیشتمان و دڵسۆزی بۆ نیشتمان و سیمبولەکانی وەک ئاڵاو خاک و زمان، داب و نەریت ، ئایدیای مەعنەوی بەگشتی لە ئاکام و تروپکی ئەمانە خۆی لە نێو سیمبولەکانی دەسەڵاتی نهینی جیهانی دا دەدوزێتەوە وەک نوێنەرایەتی سی ئای ئەی و کەی جی بی، هەر بۆیە مرۆڤ گیرودەی تێکرای ئەم پارچە شوناسانە دەبێت، ئەنجام لە نێو یەکەی یادەوەریی دا کیشمە کێش دروست دەبێ لە نێو تێکرای ئەم شوناسانە، ڕەنگە لە لایەک یەکتر تەواو بکەن لە لایەکی دیکەش دژی یەکتر بن و یەکتر ببڕن، ئینگلس لە پەرتووکی (بنەچەی خێزان و مولکیەتی تایبەت و دەوڵەت) دەڵێ، تەمەنی سروشت ملیونها ساڵە کەچی لە نێو دەقە ئاینیەکان نووسراوە، خوداوەند بەشەس رۆژ ئاسمان و زەمین و دەریاکانی دروست کردووە، رۆژی حەوتەمیش پشووی داوە، دیارە زەمەنی ئاینی لە گەڵ زەمەنی تەقلیدی جودایە وەک ئاشکرایە دوای تەقینە گەورەکە سروشت دروست بووە، سروشتیش لەسەر بنەمایەکی زانستی و لوژیکی و ماتماتیکی و فیزیکی و کیمیکی و بایلوژی و چەندین زانستی دیکە دروست بووە، شارلز داروین کە باسی گەشەکردنی مرۆڤ دەکا لە مەیمونی شامپازییەوە هاتووە ڕەنگە ڕاست بێت وەک یەکەم گەشەکردنی گیانلەبەرەکان لە گەردوون بەڵام بوونی ئینسان وەک لە ئاینەکان هاتووە بوونێکی ئەزەلی یە، دابەشبوونی زەمەن بەشێوەیەکی ماتماتیکی بۆ سەعات و دەقیقە و رۆژ و هەفتەو مانگ و ساڵ کە دەقاو دەق لەگەڵ گورانکاریەکانی سروشت دێتەوە، پروسەکە سەرەتا یادەوەریی سروشت بەرهەمیهێناوە، یادەوەریی سروشت ئەگەر بەشێوەیەکی زانستی شیبکەینەوە چەشنی یادەوەریی مرۆڤە، سروشتیش چەشنی ئینسان مێشک و دڵ و دەمارو خوێنی هەیە، تێکڕای ئەندامەکانی مروڤی هەیە، لە ڕاستی دا گیانلەبەرەکان، ئاژەڵ و باڵندە تا دەگاتە مرۆڤ ئەنجامی ئەوەیە سروشت کوپی خۆی کردووەو خۆی بەرهەمهێناوەتەوە، تەنانەت لە دەقە ئاینییەکان دەڵێ (خودا ئادەمی لە شێوەی خۆی بەرهەمهیناوەتەوە) ئەم دەقە ئەگەر سادەترو روونتری بکەینەوە، یادەوەریی سروشت، جەستەی سروشت، سیمبولە زانستی یەکانی نێو سروشت خۆیان بەرهەمهیناوەتەوە لە یادەوەریی و جەستەی گیانلەبەرەکان، بە واتایەکی دیکە سروشت و ژیان لەسەر بنەمایەکی هاوسەنگی و تەرازوویەکی زانستی دروست بووە، بۆ نموونە درەخت کە رەگەزێکی سروشتە هەناسە ئەدا بە پێچەوانەی مرۆڤ، ئوکسجین دەرئەدا و دووی ئوکسیدی کاربون هەڵدەمژێ، لێرەدا دەتوانین بڵێن سروشت و ژیان یەکتر تەواو دەکەن لەسەر بنەمایەکی زانستی دڵ و دەروون و یادەوەریی گەردوون بەرێوە دەچێ، وەک چۆن پروسەی ژیان سەرەتای نییە بە مانایەکی دیکە مادە بووەو هەیە کەواتە کۆتاییشی نییە بەڵکو سروشت لە دوخێکەوە دەچێ بۆ دوخێکی دی، سروشت وەک مرۆڤ هەمیشە خۆی تازە ئەکاتەوە دیارە مەبەستمان یادەوەریی و مێشکی مرۆڤە، گەرچی ئەم گریمانە لە بواری جەستەش ڕاستە، دیارە کە ئێمە باس لەوە دەکەین یادەوەریی و جەستەی سروشت خۆی بەرهەمهێناوەتەوە لە نموونەی گیانلەبەرەکان چەشنی ئاژەڵ و باڵندەو مروڤ مەبەستمان باسکردنێکی میتافوری یە، لەم روانگەیەوە باس لەم کێشەو بەریەککەوتن و گواستنەوەیە دەکەین، ئەگەر بەشێوەیەکی رێژەیی باسی ماتریالیزمی دیالیکتیکی بکەین لای کارل مارکس، هەر سێ یاسا سەرەکیەکەی دیالیکتیک لە باکگراوندیکی ئاینی یەوە وەرگیراوە، بۆ نموونە مارکس سەر بە ئاینی جوولەکە بوو، ئاینی جوولەکەش وەک یەکەم ئاینی ئیبراهیمی و ئاسمانی باس لە دەسەڵاتی خوداوەندو شەیتان و رەحمان دەکا، ئەم میکانیزمەش لەگەڵ یاسای یەکەمی دیالیکتیکی مارکس دێتەوە کە باس لە یەکیتی دژەکان دەکا، لەڕاستی دا مارکس هاتووە میکانیزمەکەی وەرگرتووە بەشێوەیەکی ماتریالیزمی زانستی ئیشی لەسەر کردووە تەنانەت لە فەلسەفەی مارکسیزم نموونەی موگناتیسی هیناوەتەوە کە دوو جەمسەری هەیە ئەوانیش پوزەتیڤ و نەگیتڤن کە دژ بە یەکن لە هەمانکاتدا لە یەک جەستەی ئاسن دان هەروا یاسای دووەمی دیالیکتیکی مارکس دیسان لە باکگراوندێکی ئاینی یەوە وەرگیراوەو لەسەر پێکهاتەی شوناس و یادەوەریی پەیڕەو دەکرێ، کە وەک پێشتر باسمان کرد، یادەوەریی ئاینی و خێڵەکی و حزبی و پەیدا بوونی چەمکی نیشتمان بە خاک و ئاڵاو و زمانەوە، لە دووەم یاسای مارکس دەڵێ گوڕانکاری چەندایەتی دەبێتە هۆی گۆڕانکاری چلونایەتی، دیارە لای مروڤیش، شوناسەکانی ئاینی و خێڵ و حزبی بەم شێوەیە یەکتر تەواو دەکەن و گۆڕانکاری بەسەر دێت بۆ نموونە مرۆڤ بەشێوەیەکی چەندایەتی شوناسێکی دیاریکراو وەردەگرێ، کە سەرو سیمای شوناسەکە گەڵاڵەی کردوو خەمڵی، یادەوەریی مرۆڤ ئوتوماتیکی لە شوناسێکی دیکە دەگەڕێ و کایەی سیرچ دەکا، گەرچی دەشێ لە یەک کاتدا چەند شوناسێک ئامادە بوونیان هەبێ بۆ نموونە لە یەک کاتدا شوناسی ئاینی و خێڵ و حزبی هەندێ جار تێکرا لە ساتەوەختی یەکەم دا ئامادەبوونیان هەیە لەبەرانبەر یادەوەریی منداڵ، منداڵ ئازاد نییە لە هەڵبژاردنی شوناسەکان گەرچی یەکی لە بەندەکانی رێکخراوی یونسیڤ دەڵێ منداڵ ئازادە لە هەڵبژاردنی شوناسی ئاینی ! ئاشکرایە دایک و باوک هەر ئاینێکیان هەبێ منداڵ دەبێتە خاوەنی ئەو ئاینە، یەکەی خێڵیش دیارە لەسەر بنەمای خوێن و دی ئین ئەیە، کۆدیکی کۆمەڵایەتی یە لەسەر بنەمای خوێن، هەندێ جاریش بۆ ڕایەڵی حزبی ئەم لوژێکە ڕاستە دەبینین کابرا لە بنەماڵەیەکی شیوعی یە تێکڕا مناڵەکانی دەبنە شیوعی یان بە هەمان شێوە بۆ ئیسلامی و پارتی و یەکیتی ڕاستە.
یاسای دیالیکتیکی سێ یەم لای مارکس دیسان باکگراوندێکی ئاینیی هەیە، دەقی یاساکە و پیناسەکەی (دژی دژەکان) لەفەلسەفە دا نموونەی مەرگ و ژیان هیناوەتەوە کە لە چەمکی ئاینی دا ئەم یاسایە بەرجەستەیە، بەڵام مارکس هاتووە لەسەر بنەمای فەلسەفەی ماتریالیزمی زانستی دەقەکانی داڕشتووەوە.
لە کوردستانی باشور چ رێکخراوی کۆمەڵەی ڕەنجدەران یان حزبی شیوعی پشتیان بە فەلسەفەی مارکسی دەبەست وەک فەلسەفەیەکی رەق و تەق، بێ باوەر بە هەر ئایدیایەکی غەیبی، میتافیزیکی، خودایی بەشێوەی میتافوری، کەچی نووسەری ئەمریکی (مارک توین) لە سەدەی نوزدەهەم ١٨٨٥ باسی لایەنی میتافیزیکی دەکا لە کایەی یادەوەریی، مارک توین ناوی لێناوە (تەلگرافی زەینی) باسی تەلەپاتی نێوان دوو یادەوەریی دەکا کە بەشێوەیەک یەکتر کونتروڵ و ئاراستە دەکەن، کەواتە فەلسەفەی میتافیزیکی کە ئاینەکانی بەرهەمهیناوە، فەلسەفەیەکە تا ڕادەیەک ڕاستە لە پروسەی ژیان و گەمەی یادەوەریی ئیشی پێ دەکرێ! میتافیزیکی بە واتای لە پشتەوەی سروشت، لە ڕاستی دا لە پشتەوەی سروشت پروسەو کایەو گەمەی یادەوەری بەرێوە دەچێ، هەر شوناسێک یادەوەریی خۆی هەیە، هەر یادەوەرییەک فرینکوینسی خۆی هەیە، لە هەمانکاتدا (احداثیات)ی جوگرافی شوێن ئامادەیە، دیارە نەتەوەکان، شێوەزاریان، ئاینەکان و دابەشبوونیان لەسەر بنەمای نهینیەکانی ناوەوەی سروشت دابەش و ریزبەند بوون، بۆ نموونە شوناسی ئاینی و خێڵ و پارت و نیشتمان، وەک دابەشبوونی ئیقاعی زەمەنی زانستی موزیک دێتە بەرچاو، هەر چۆن لە زانستی موزیک دا، روندو، بلانش، نوار، کروش، دەبل کروش هەن ئەوا شوناسەکان بە پێ ریتمی زەمەن یا داگیر کردنی پانتایی زەمەن، ماوەی دیاریکراوی خۆیان ئامادەیە یان دەکرێ دابەشبوونی ئاینی مەسیحی و ئیسلامی بۆ مەزهەب و گرایشەکانیان لەسەر هەمان ریتمی زەمەنی زانستی موزیک بێت کە بێگومان لە دەفتەری یادەوەریی سروشتەوە وەرگیراوە!
لێرەدا ڕاستی یەکی حاشاهەڵنەگر ئامادەیە ئەویش باڵادەستی شوناسەکان یان بەشێوەیەکی دی بڵێن سەرانی شوناسەکان چەشنی پیاوانی ئاینی لە بواری شوناسی ئاینی دا، سیمبولەکانی دەسەڵات چەشنی کویخاو موختار لە شوناسی خێڵەکی دا، سەرانی حزبەکان لە بواری سیاسی دا خەلکی (متعهد)ن لە لایەن دەسەڵاتی نهینی جیهانی یەوە، بەشێوەیەکی دیاریکراو پەروەردە کراون و پێگەینراون، دەبێ پەیمانی نهێنی خۆیان بپاریزن، نابێ ڕاستیەکان بۆ جەماوەری سادە بدرکێنن، نابێ بڵێن جیهان لەسەر بنەمایەکی زانستی، ماتماتیکی، فیزیکی، کیمیکی، بایلوژی، زمانەوانی بەرێوە دەچێت، هەموو شتێک بەپێ یاساو لوژیکی خۆی هەیە ! لەم میانە گەمەی یادەوەریی روڵی سەرەکی ئەگێڕی لە ئاراستە کردنی تێکرای گیانلەبەرەکان بە باڵندەو ئاژەڵ و مرۆڤەوە، تەنانەت مانگ و رۆژ و ئەستێرەو گردیلەکان بە پێ سیستەمی ماتماتێکی رێک و پێک بەرێوە دەچن، لێرەدا ئەگەر جاریکی دی باسی قوناغەکانی کلاسیزم و مودیرنەو پۆست مودیرنە بکەین ئەوە کلاسیزم دەسەڵاتی ئاینی یە، مودیرنەش دەسەڵاتی زانستی یە، پۆست مودیرنەش تێکەڵەیەکە لەهەردوو لایەنەکە، دەسەڵاتی ئاینی وەک سەرخان رێژەی لە ٢٠٪ دەسەڵاتی زانستی و لوژیکی ئاتەئیستی وەک ژێرخانی بیرکردنەوە رێژەی لە ٨٠٪ پێک دەهێنێ، پروسەی پۆست مودیرن بەرهەمی گڵوباڵیزمە کە پێگەکانی لەسەر بنەمای دیجیتاڵ دامەزراوە بەشێوەیەک کە جیهان بۆتە گوندێکی بچکوڵانە ! تیایدا هەشت ملیار مرۆڤ بە نیرو مێ یەوە ئاراستە دەکرێ، لەسایەی ئەم سیستەمە جیهانی یە ئاخۆ شەڕ هەیە ؟ دادپەروەری هەیە؟ ناهەقی هەیە ؟ ئەم دیاردانە تێکڕا یادەوەریی گشتی گەردوونی لێ بەرپرسیارە، یادەوەریی هەر مرۆڤیکیش بریتی یە لە وزەیەکی فیزیکی و موگناتیسی کاتێ لەشەڕی چاڵدیران ١٥١٤ یەکەم جار کوردستان لە نێوان هەردوو ئیمبراتوریەتی عوسمانلی و سەفەویەکانەوە دابەش کرا، بۆ جارێ دووەم لە پەیمانی سایکس پیکو ١٩١٦ سەرلەنوێ ناوچەکە دابەشکرایەوە، دەسەڵاتدارانی وڵاتانی ئەقلیم پیویستیان بە یادەوەرییەکانی میللەتی کورد بوو، تا لە کایەی قەدەری خۆیان بە شێوەی نەگیتڤ بە کاری بهێنن!
