هاوڕێ نەهرۆ
مەبەستمان لەم گوتارە تیشک بخەینە سەر عیدالەتی عومەر و دادپەروەری مارکسیزم وەک لەسەرەتا دا گوتم ئاراستەی دادپەروەری لای ئیمام عومەر ئاراستەیەکە لەدەرەوەوە بۆ ناوەوە بەشێوەیەکی تر بڵێن خۆی کردۆتە نموونەو ئەلگوو کەچی لای مارکس و مارکسیزم ئیش کردنە بە ئاراستەیەک لە ناوەوەیە بۆ دەرەوە، مارکس پەردە لەسەر سیستەمی کاپیتاڵیزم هەڵماڵی، مارکس یاساکانی ئابوری بازار خستە روو وەک داخوازی و خستنە روو (عرض و طلب).
چەمکی دادپەروەری لە نێوان کەلتوری ئیسلام و مارکسیزم دا
هاوڕێ نەهرۆ
لە کۆبوونەوەی لیژنەی ناوەندی حزبی شیوعی ئیراق لە ساڵی ١٩٩٠ لە ڕاپورتێک دا ئەنجامگیری کۆبوونەوەکە خرایە روو، یەک لەو خاڵانەی کە سەرنجی ڕاکێشام ئەمە بوو (وێڕای پشت بەستنمان بە پرنسیپەکانی مارکسیزم- لینینیزم، کەڵک لە کەلتوری مروڤایەتی وەردەگرین بە درێژایی مێژوو) بێگومان ئیسلام وەک باوەڕ، وەک فەلسەفە، وەک ئایدولوژیا، وەک دە ئامۆژگاریەکە، وەک مێژووی دەسەڵاتی خوێناوی، بەشێکی گرنگە لە مێژووی مروڤایەتی، نەخواسمە مێژووی ناوچەکەی خۆمان کە تائێستا ملیونها خەڵک پەیڕەوی دەکەن لە سروتەکانی بەڕاست و دروو، لێرەدا لەم گوتارە ئێمە لە بەرانبەر هەڵسەنگاندنی مێژووی ئیسلام ڕاناوەستین کە بە دەیان و سەدان پەرتووکی لەسەر نووسراوە، کە زۆربەیان جێگای تێڕامان و بیرکردنەوەو و تێفکرینە بەڵکو لێرەدا چەند گرێیەکی مێژوویی گرنگ لە مێژووی ئیسلام دا دەجوڵێنین و بەراوردی ئەکەین لە گەڵ مارکسیزم دا، مارکسیزمەکانی ئەمرۆ ئەگەر دەیانەوێ ئیش لەسەر کۆمەڵگایەک بکەن، باکگراوەندە ئاینیەکەی ئیسلامە، دەبێ بەلایەنی کەم شارەزای یاساکانی شەریعەت بین کە هەندی مەرجەحی دەسەڵاتی نهێنی جیهان جوڵاندنەوەی سەربازی و ئایدولوژی داعش یان جوڵاند لە ئایندەش دا دەکرێ بە شێوەو شێوازی دیکە لە بەرگێکی دیکە دا بە ناوی پەیڕەوی کردنی شەریعەتەوە بجوڵێنرێن، ئێمە لە ناوچەیەک دەژێن، ناوچەیەکە تابڵێی ئاڵۆزە، جێگای تەوژمی پێشکەوتنخوازانە بە زەحمەت لەو پانتاییە دەبێتەوە، دەکرێ ئێمە هەنگاوێک لە پێشەوەی خەڵک بین، تاوەکو لێیان تێبگەین و لێمان تێبگەن، کوڕ خۆشکەکەم تەمەنی ١٦ ساڵە پرسیاری لێکردم و گوتی، خاڵە نوێژ دەکەی؟ لەوەڵام دا گوتم من پەیڕەوی لە (غنوصیة في الاسلام) دەکەم هەموو بەیانی یەک دوای خۆ شووشتن دوو ئایەت و هەندێ دوعا دەخوێنم لەو ڕوانگەی کە بڕوای تەواوم بە کایەو گەمەی یادەوەرییە کە کایەێیکی ئاڵۆزو دژوارە کە لە چەندین گوتاردا بە وردی باسم لێوە کردووە، کە یادەوەریی چ یادەوەریی سروشت یا مرۆڤەکان مۆرکێکی روونی هەیە، ئەو دیوی دیارە، کە بەشێوەی ئۆتۆماتیک زانیاری لە نێوان یادەوەری تاک و کۆ دەگوازرێتەوە، مەسەلەی نوێژ کردنیش وەک سروتێکی ئاینی، بەرای من کایەێیکی فیزیاوی یە تیایدا مرۆڤ وەک تاک نیاز پاکی خۆی پەیڕەو دەکا، قورئانیش ئالیەت و میکانیزمێکە لە نێوان یادەوەری تاک و دەسەڵاتی باڵا کە بە میتافوری دەبێتە دەسەڵاتی خوداوەند، لەڕاستی دا دەسەڵات و هێزو میکانیزمی ئیش کردنی خودا ناخرێتە چوارچێوەیەکی لوژیکییەوە هەندێ جار، بۆ نموونە جینوسایدی کورد لە ئەنفال و هەڵەبجە بەو شیوە دڕندەیە چ لوژێکێک تیایدایە هەر بۆیە دەسەڵاتی خودا پێناسە ناکرێ، دەکرێ هەندێ سیمبول و پانتایی دەسەڵاتی هەندی جار بخرێتە روو بەڵام تا ڕادەیەک مەحاڵە پەردە لەسەر میکانیزم و ئالیەتەکەی هەڵماڵین، هەرچەند وەک لەسەرەتا دا گوتم قورئان ئالییەتێکی نهێنی دەسەڵاتە بەڵام قورئان ئالیەتێکە پێش هەزارو چوار سەد ساڵ، لێرەدا مەبەستی سولەیمان روشدی لە نووسینی پەرتووکی ئایات شەیتانیە ئەوەیە کە ئایەتەکان، دەسەڵاتی میتافوری خودا کە بەرپرسیارە لە داڕشتنیان، هەقیقەتی زانستی و لۆژیکی تیا حەشار داوە وەک ئەوەی بەری درەختیک بە هەویر داپۆشین، خەڵکی سادە هەویرەکە دەخوا کەچی تامی میوەکە ناکا، هەر بۆیە ئاکام بە چەقۆ چاوێکی نووسەر سولەیمان روشدیان کوێر کرد، چونکە هەندی مەرجەعی دەسەڵاتی نهێنی جیهان تا ئێستاش نەگەیشتووتە ئەو بروایەی کە مافی خەڵکی سادەو ساویلکەیە تامی ڕاستەقینەی میوەی درەختی جیهانی بکات و چیژی لێ ببینێ، هەر بۆیە وێڕای گۆڕانکاری لەسەر ئاستی ئابوری، سیاسی، کۆمەڵایەتی، میژوویی، ئایدولۆژی، فەلسەفی، کەچی دەست لە دەقەکانی قورئان نادرێ گوایا دەقی پیروزن، روجیە غارودی کە ئەندامی حزبی شیوعی فەرەنسی بوو کە بوو بە ئیسلام وەک باوەر بەڵام رەخنەی بەرانبەر ئیسلام هەبوو وەک دەق کە بۆ هەموو کات و ساتێ ناشێ، ئێمە دەکرێ وەک بڕواو عەقیدەو پەیگیری مرۆڤ وەک تاک بەرانبەر دەسەڵاتی کۆ، کەڵک لە باوەڕی مۆڕاڵی ئیسلام وەرگرین نەک هەر ئیسلام بەڵکو تێکرای ئاینەکان! بەڵام مەسەلەکانی دیکە جێگای مشت و مڕ و لێکۆڵینەوەو پیاچوونەوەیە، لەڕاستی دا لە سەرەتا دا ئاینی ئیسلام چەشنی ئاینی مەسیحی ئاینی تەبشیری نەبوو، ئیسلام لە رێگای شەڕو پەلاماردانەوە جێگای پێ و پەیگای خۆی کردەوە، جارێ شەڕەکانی (بدر و احد) شەڕ بوو دژی خێڵی قورەیش لەم روانگەیەوە لە رووی زەمەنییەوە پەیامبەری ئیسلام روڵی پێشکەوتنخوازانەی گێڕاوە، گەرچی لەشەری (بدر) سەرکەوتوو بوو بەڵام لەشەڕی (احد) موسەڵمانەکان دوڕان، ئەوە بوو دواتر لە نێوان پەیامبەرو قورەیش پەیامی ئاشتی حودەیبیەیان مۆر کرد.
لە هاورێ زەکی خەیری یادی بەخێر گۆڤاری (الثقافة) دەپرسێ، ڕات چی یە بەرانبەر پەیامبەری ئیسلام، ئەویش لە وەڵام دا دەڵێ (خێڵەکانی عەرەب گۆڕی بۆ گەلان) بەڵام پەیامبەرو موسەڵمانەکان شەڕی خەیبەریان کرد دژ بە جوولەکە هەروا شەری قادسیەیان کرد دژ بە فارسەکان بە سەرکردایەتی (سعد بن ابي وقاص) هەروا چەندین شەڕی دیکە دژی روم و غەساسنە بەڵام وێڕای ئەوەش کەلتوری ئیسلام کەسایەتی و سیمبولی وای تیایە شایانی ئاماژە پێکردنە، بۆ نموونە ئیمام عومەر و عیدالەتەکەی یان دادپەروەری عومەر لەسەردەمی خولافەی ڕاشدین دا، عومەر دوای مردنی ئەبو بەکر هاتە سەر کورسی خولافە، عومەر لەسەردەمی جاهلی بازرگان بوو، دژە ئیسلام بوو، تەنانەت ئەشکەنجەی ئیسلامەکان داوە، بەڵام دواتر بڕوای بە ئیسلام هینا، بوو بە ئیسلامێکی ڕاستەقینە، زاهدێکی ڕاستگۆ تەنانەت جیاوازیی نە کردووە نێوان گەورەو گچکە، جیاوازی نە کردووە نێوان کافرو موسەڵمان، هەر بۆیە ناز ناوی فاروق یان پێ بەخشی بە واتای ئەوەی فەرقی کردووە لە نێوان (الحق والباطل) بەرای من ئاراستەی دادپەروەری لای ئیمام عومەر وەک زاهدێک ئاراستەکەی لەدەرەوە بۆ ناوەوە بووە، جەخت لەسەر ناخی خۆی کردووە، شەڕو ململانی لەگەڵ خۆدی خۆی کردووە، بەشێوەیەک خۆی کردۆتە نموونە، وەک مۆمێک یان گڵوپی سەردەمی ئێستا ناخی خۆی داگیرساندووە یان کەسایەتی یەکی وەک ئیمام عەلی کەسایەتی یەکی چەپ بوو لە ئیسلام دا، ئیمام عەلی لەسەردەمی ئێستا لە دایک بووایە وەک ئەو یادەوەریەی کە هەیبوو بێ یەک و دوو دەبوو بە شیوعی! ئیمام عەلی شارەزای میکانیزمی یادەوەری بوو لەگەڵ دەسەڵاتی باڵا، تەنانەت لە شوێنێک دا دەڵێ (اسالوني قبل أن تفقدوني) بە واتای لێم بپرسن پێش ئەوەی لە دەستم بدەن، تەنانەت گوتەیەکی بەناوبانگی هەیە کە دەڵێ (اذا کان الفقر رجلا لقتلتە) ئەگەر هەژاری زەلامێک بوایە دەمکوشت!
جێگای داخە دەسەڵاتی نهێنی باڵا ئیش لەسەر تاک دەکا وەک پێگەیاندن و پەروەردە بە ئاراستەی ژیانی زوهد و لێبوردەیی و لایەنگری خەڵکی هەژار چ لە ڕابوردوو چ لە ئێستا دا، ئیش لەسەر کۆ دەکرێ بەڵام لە روانگەی دیدو بۆچوون و مۆڕاڵی دیکەوە، کۆ بە شێوەی کێ بەر کێ و چاوچنوکی پەروەردە ئەکەن، لە کاتێکدا تاکیان وەک تولستوی دروست کرد ئەرزەکانی باوکی دابەش کرد بەسەر هەژاران دا یان شیوعییەکی وەک هاورێ مام قادر یادی بەخێر، بەپێ وەسیەتەکەی لە سولەیمانی تاقە خانوکەی پێشکەشی نەخۆشخانەی گشتی کرد، دیارە ئەم کەسایەتیانە (متعهد) ی دەسەڵاتی نهێنی جیهانیین بۆیە وا دڵسۆزن، زمانحاڵیان دەڵێ (بەدوام بگەڕێ دەمدوزییەوە بمدوزییەوە خۆشت دەوێم، خۆشم بوێت خۆشت دەوێم!). کەڵک وەرگرتن لە کەلتوری ئیسلام بەواتای سەرلەنوێ خوێندنەوەی ئیسلامە بە عەقڵیەتی سەردەم و نوێ عەقڵیەتێکی دیالێکتیکی، عەقڵییەتێک نەڵی تێکرای داهێنانەکانی ئەمرؤ لە دەقی قورئان نووسراوە، نکوڵی لە ریسانسی ئەوروپاو شوڕشەکانی فەرەنساو کومونەی پاریس و ئەکتوبەر بکرێ، عەقڵیەتێک نەڵێ قورئان و ئیسلام تاقە بنەچەو بنەمایە بۆ کومەڵگای بەشەری، دەبێ چاو لە ئیسلام بکەین وەک ئەزموونێکی کۆنی مرۆڤایەتی، خاڵە گەشەکانی بگەشێنینەوە، خاڵە نەرینی و نەگێتڤەکانی فەرامۆش بکەین، مەبەستمان لەم گوتارە تیشک بخەینە سەر عیدالەتی عومەر و دادپەروەری مارکسیزم وەک لەسەرەتا دا گوتم ئاراستەی دادپەروەری لای ئیمام عومەر ئاراستەیەکە لەدەرەوەوە بۆ ناوەوە بەشێوەیەکی تر بڵێن خۆی کردۆتە نموونەو ئەلگوو کەچی لای مارکس و مارکسیزم ئیش کردنە بە ئاراستەیەک لە ناوەوەیە بۆ دەرەوە، مارکس پەردە لەسەر سیستەمی کاپیتاڵیزم هەڵماڵی، مارکس یاساکانی ئابوری بازار خستە روو وەک داخوازی و خستنە روو (عرض و طلب). مارکس یاساکانی ماتریالیزمی دیالێکتێک دانا تا ئێستا هیچ فەیلەسوفێک ئیشەکانی مارکسی تێنەپەڕاندووە لە رووی زانستی فیزیاوی یەوە، مارکس هات رەگی داری چەوساندنەوەی لە بنەوە قرتاند، پێش مارکس لە فەرەنسا سانسیمون سوسیالیستی خەیاڵی دانا. پێش مارکس فەلسەفە لنگاوقووچ بوو، مارکس هات فەلسەفە لەسەر پێیە ڕاستەقینەکانی خۆی ڕاگرت، مارکس پیویستی بەوە نەبوو ژیانی خۆی بکاتە نموونە وەک دەرویش و زاهد خۆی بخاتە روو گەرچی ژیانی تەرخان کرد بۆ پەیامە پیروزەکەی، مارکس یاساو میکانیزم و ئالیەتی رژیمی سەرمایەداری خستە روو، مارکس یاسای زێدەبایی دۆزییەوە، ئینگلس لە تەمەنی بیست و چوار ساڵی دا مێژووی چینی کریکاری ئینگلتەرا نووسی کە لە پێشەکی پەرتووکەکەی دا دەڵێ سوودم لە رۆمانەکانی بەلزاکی فەرەنسیم وەرگرتووە .
