و. هاشم عەلی وەیسی
لە شانامەی فارسی زۆربەی رووداوەكان دووانەیین. بەڵام لە شانامەی كوردی رێگاكان سێانەیش دەبنەوە. لە شانامەی فارسی دوو حەوت خانی روستەم و ئەسفەندیار بوونی هەیە. بەڵام لە شانامەی كوردی حەوت خانی جەهانبەخشین بوونی هەیە. لە شانامەی فردەوسی، دوانەی خێر و شەڕ ئێران – تووران و خەسرەو – ئەفراسیاو لە بەرانبەر یەكتر دەوەستنەوە. بەڵام لە شانامەی كوردی وڵاتی رۆژهەڵات و شایەك بە ناوی عەزیم شایش بوونی هەیە.
ناوی زۆربەی ژنان و پیاوانی كورد لە شانامە دەچێت" هەڤپەیڤینێك لە گەڵ فەرهاد عزەتی زادە، لێكۆڵەری شانامەی كوردی
"جیهانی شانامە، جیهانی راستی و پاكییە"
سازدانی: فەرزانە ئەردەشیری
ئامادە کردن و وەرگێڕانی بۆ كوردی: هاشم عەلی وەیسی
زۆربەی دۆستان و ئافرێنەرانی ئەدەبیاتی كوردی، ئاگادارن كە لێكۆڵەری كورد، فەرهاد عزەتی، ساڵانێكی دور و درێژە كە خەریكی لێكۆڵینەوە و كۆكردنەوەی شانامەی كوردییە. هەر بەم بۆنەیەوە قسە و باسێكی درێژمان لە گەڵ بەڕێزیان دەست پێكرد. بێگومان، ئەم كارە لە رۆشنكردنەوەی زەینی توێژەران و خوێنەرانی شانامەی كوردی دەور و كارێگەری خۆی دەگێڕێت.
پرسیار: كورتەیەك لە سەر میژووی شانامەی كوردی و هەڵبەستڤانانی ئەم هەڵبەستراوە بێژن. هەڵبەسڤانان لە درێژماوە چ كەسانێك بووگن و سەرەتای هۆنینەوە بۆ چ سەردەمێك دەگەڕێننەوە؟
و: بە رێك و پێكی مێژووی هۆنینەوەی ئەم ئازانامەیە رووشن نییە. بێ گومان سەرەتا، چیرۆك و ئوستورەكان، قۆناغ و رەوتی لۆژیكی خۆیان بڕیوە و بە شێنەیی لە گێڕانەوە و یادگەی گەل چەسپاون. لەوانەیە شانامەی كوردیش وەكوو شانامەی فارسی، لە سەرەتاوە قسە و باسگەلێك بووبێت كە بە شێوەی زارەكی گێڕدراوەتەوە كە دواتر بە شێوەی هەڵبەست و پەخشان دەڕژراوەتەوە. لە وڵاتانی كورد زوان، لایەنی زاڵ شیعر، وێژە و ئەدەبیاتی بەرگرییە و لاوانەیە هەوێن و بناغەی ئەمەش بوونی سروشتی شاخاوی و كەوشەنە پڕ شەڕ و شۆڕەكان لە لایەن دوژمنانەوە بوو بێت. ئەدەبیاتی هەر گەل و نەتەوەیەك بناغە و بنەچینەیەكی هەیە كە كۆڵەكەكانی لە سەر فۆلكۆلۆری ئەو نەتەوەیە راەستاوە و خۆی گرتووە. ئەوەش لە گێڕانەوەكان، مەتەڵەكان و چیرۆكەكان و گۆرانییەكان پێكهاتووە كە تێیدا دەتوانین رۆخساری راستەقینەی ئەو نەتەوەیە لە ئاوێنەی تەپ و تۆزاوی مێژوودا ببینین. تەنانەت ئەم باسە پێی لە ناو كتێبە ئاینییەكانیش دا كردۆتەوە. عماد الدین دەوڵەتشاهی فەرورەدین یەشت لە ئاوێستا بە موور و چەمەرەی روستەم بۆ مەرگی زۆراو دەزانێت. بێگومان بە تاوتوێ كردنی ئەم گەنجینانە، دەكرێت شوێن پێی مێژوو بیبینین و یان لە هەناوی بەرگرییەكان و درامگەلی عەشقی ساتەوختە مێژووی و هەزارە ونبووەكان تیشكی روناكیان بەركەوێت. لەو بەڵگانەی كە لە بەر دەستی ئێمە دان شانامەی كوردییە كە لە رەوتی روداوەكان دنان و دەمان هاتووە و بە ئێمە گەیشتووە. هەڵبەستڤانانی ئەم بەرگرییە هەرماو و نەمرانە، لە زوانی كوردی نادیارن. گروپێكی زۆر لە لێكۆڵەرانی ئەدەبیاتی زارەكی وڵاتانی كوردزوان، بەشگەلێكی زۆر لە ئازانامەی كوردی بۆ ئەڵماسخانی كەنوولەیی دەگەڕێننەوە. بەڵام دەشێت واقیعەكە بە جۆڕێكی دیكە بێت. زۆربەی ئەو ناوانە لەبەركەران و ساغكەرەوەكانی شانامەی كوردی بووگن. ئەم چیرۆك و گێڕانەوانە بە شێوەی زارەكی لە نێو خەڵك لە هاتو و چۆ و بەرهەمهاتنەوە دابووگن و بڕیجار هونراوەكان هیچ جۆرە لێكچوونێكیان لە گەڵ یەكتردا نیە. بەڵام بڕێجار ئاراستەی گێڕانەوەكان زۆر لێكدەچن یان تەنانەت یەكسانیشن. ئەم جۆرە هۆنینەوەیە لە نێو كورداندا پێشینەدارە و بڕیجار شاعیرێك بەیتێ شیعری بۆ گاڵتەكردن بە كەسێك هۆنیوەتەوە و ئەم بەیتەش شار بە شار و گوند بە گوند گەڕاوە و پێشی زیاد كراوە. هەروەها ئەم گێڕانەوانە لق و پۆی لێ بووەتەوە و چیرۆكەكان رێگای خۆیان وەكوو جۆگەی ئاوەكان دۆزیوەتەوە و بڕێجاریش خەساریان بەركەوتووە. ئەوەی دەمێنێتەوە، رۆڵ و كاریگەری ژیان و كار و تێكۆشان و پاڵەوانێتی و فرەزانەیی و هەرماوییە. بە باوەڕی من، بەرهەمە خەیاڵكردەكان دەرفەتی هەرماوییان و نەمرییان زۆرتر بووە. ئەم بەرهەمانە بۆ پارێزگاری كردن لە خۆیان توێژاڵێكیان بە دەوری خۆیاندا داوە گەل و نەتەوە سەردەستەكانیش بۆ نابوودی ئەم جۆرە وێژەیە هەوڵێكی فراوانیان ئەنجام نەداوە یان بە روانینێكی دیكە نەیانتوانیوە لە بیرەوەری خەڵك بیسڕنەوە. بەڵام بەرهەمە مێژووییەكانی (نووسراوەكان یان نەخش و نیگارەكان یان زەرف و قاپەكان) لە ئاستی تواناییان بەر هێرش و پەلامار داوە. ئەوەی بۆ نەتەوەی هێرشبەر شیاوی بایەخ و گرنگی پێدان بووە، شوناسی نەتەوەی دۆڕاو و شكست خواردو بووە. داگیركەران زیاتر هەوڵیان داوە بەرهەمە مێژوییەكان و یان دەقگەلی ئایینی نەتەوەی شكست خوارد و كە رەهەندێكی شوناسی و بانگەشەیی زۆرتریان هەبووە تەفر و تونای بكەن و لە نێوی بەرن. بەڵام لە لایەنی ئەو بەرهەمانەی كە تایبەتمەندی خەیاڵاوییان هەبووە كەمتر هەستیان بە مەترسی و گرفتساز بوونیان كردوە. لەوانەیە هۆكارێكی دیكە ئەوە بێت كە بەرهەمگەلی وێژەیی خەیاڵاوی، زۆرتر لە زەین و زمان و سینەی جیلەكان بە شێوەی بەردەوام ماوەتەوە. بە هۆی پێوەندی و و هاودەردی خەڵك لە گەڵ كەسایەتییەكان و قارەمانەكانی ئەم جۆرە بەرهەمانە زیاتر و شێلگیرانەتر لە پاراستنییان دا هەوڵی خۆیان خستۆتە گڕ. ئەگەر بە باشی ورد بینەوە بۆمان دەر دەكەوێت كە باو باپیرانی ئێمە لە بارەی بوون(گەردون)، دیاردەكان و پێوەندییەكانی نێوانیان چۆن بیریان كردۆتەوە. پێویستە خوێندنەوەیەكی كورتمان بۆ ئەو شەڕ و هەڵات هەڵاتانەمان هەبێت. زۆربەی ئەو شەڕانە بە شەڕگەلی شوانكارەیی دەزانین. شەڕگەلێك كە بۆ زیاتر كردنی پانتایی لەوڕگە بۆ ئاژەڵ و كەڵك وەرگرتن لە ئاو و زەوی كشت و كاڵی بووە. شەڕگەلی شوانكارەیی، ئەدەبیاتی شوانكارەیی بە دوی خۆیدا هێناوە و شیعریش لە گەڵ هێرش و هەڵاتن و یان بەرگری لە بەرانبەر نەتەوە پەلاماردەرەكان و یان ئاژەڵگەلی پەلاماردەر بووە. وەكچۆن بێژەن، منداڵی گیو، بۆ شەڕكردن لە گەڵ گورازان، بۆ وڵاتی ئارمان بەڕی دەكەوێت. بنچینە و هەوێنی ئەم چیرۆكە جەنگی – عەشقییە، سەفەرێك بووە بە مەبەستی بەرگری و هێرش بۆ سەر گورازان.
پ: زمانی شێعری شانامەی كوردی، چ زمانێكە و بۆ چی ئەم زمانە، زمانی هاوبەشی بەشێكی دیاریكراوی مێژوو لە نێو كوردان دایە؟
و: زمانی هۆنینەوەی ئەم شێعرانە هەورامی یان گۆرانی بووە. بەڵام من پێم وایە، زمانی گۆرانی هەمان زمانی گەبرەكان یان گەورەكان بووە. چونكوو لە زمانی كوردی (گەورا) بە مانای گەورە دێت. گەورانیش بە مانای گەورەكان یان شاكان یان گەورە و سەرانی ئایینییە. ئەم زمانە، ئێستاكە لە جوگرافیای هەورامان ماوەتەوە و لە گەڵ زمانی خێڵی گەورە و بەڕێزی گۆران جیاوازی هەیە. بەڵگە نەویستە كە پاڵپشتی ماڵی و حكوومەتی، شاعیرانی ئەو سەردەمەی بە هۆنینەوەی ئەم جۆرە شێعرانە بە زمانی هەورامی هان داوە. شاعیریش مرۆڤێكە وەكوو مرۆڤەكانی دیكە و پێویستی بە خورد و خۆراك و خەو و شوێنێك هەیە. دەسەڵاتدارانی ئەو كات، بێگومان پاڵپشتیان لە شاعیران كردوە. بە و هۆكارەیە كە زمانی شیعری لە زۆربەی ناوچە كوردزمانەكان بەم جۆرەیە. خاڵی سرنجڕاكێش و سەرسووڕ هێنەر ئەوەیە كە لە كاتی جێوەجێی و بازدانی گێڕانەوەی چیرۆكەكە، دەقی پێوەندیدەر بە فارسییە. بێ گومان بە هۆی نەبوونی دەقەكان بە پەخشانی كوردی، ئەم جۆرە بازدانانە بە دی دەكرێت.
پ: شوێنگەلێك لە جوگرافیای رۆژهەڵات بوونیان هەیە كە زۆرتر لە شانامەی كوردی و بڕێجاریش لە شانامەی فارسیش ناویان لێ براوە، هۆكاری ئەم لێكچوونانە بۆچی دەگەڕێننەوە؟
و: بێگومان ئەم بیركردنەوەیە پێویستی بە هۆكار و بەڵگەیەكی بەهێز نییە كە رووداوەكانی شانامە و شوێنی سەرهەڵدانی ئەو رووداوانە لە رۆژهەڵاتی كوردستان و یان پارێزگای كرماشانی ئەوڕۆكە بووە. بەڵام هۆكارێكە بۆ خۆشەویستی و هۆگری كوردان و هاودەردی ئەوان لە گەڵ ئەم بەرگرییە گەورەیە. لە وڵاتی ئێران، كوردانی كرماشان بەوە ناسراون كە خۆیان بە پاڵەوان دەزانن. ئەمە تەشقەڵە یان گاڵتە پێكردن نییە. ئەمە بناغەیەكی مێژویی و چەند هەزار ساڵەی هەیە. رۆحیەی جەنگاوەری و نەترسی و بوێری و میوانداری، شتێك نییە كە لە شەوێك سەرهەڵ بدات و ژنتیكی ببێتەوە. ئەمە پێویستی بە رەوتێكی درێژ ماوەی مێژووی هەیە. لە جوگرافیای كەڵهوڕنشینان لە سنوری قەسری شیرین بەرە و لای دەشتی زەهاو چیرۆكی چابیژەن و شوێنكەی دیارە و ناسراوە. خوێنەرانی شانامە بە باشی دەزانن كە بیژەن منداڵی گیو و نەوەی روستەم، پاڵەوانی ئەفسانەیی و گودەرز، فەرماندەی سپای ئێرانیان بووە. لە شاخەكانی داڵەهۆ، شوێنێك هەیە كە ئەوێ بە شوێنی نقم بوونی خەسرەو دەزانن و هەر وەها گەردەنەیەك بە ناوی گیو لەو شوێنە هەیە. لە هەر شوێنیكی پارێزگای كرماشان لە گەڵ شوێنگەلێك روبەرو دەبینەوە كە ناوی سورخەی لە سەرە. سورخە یەكێك لە پاڵەوانی توورانییەكانە. یان گوندی پیران لە بەشی سەرپێڵ زەهاو، وەرگیراو لە ناوی پیرانی وەیسە، وەزیری ژیر و بەئاوەزی ئەفراسیاوە. لە خواروی شاری گێڵانی رۆژئاوا، گوندێك بە ناوی تووران شار، لەو دەشتەدا نوستووە. لە جادەیەك كە لە شاری ئارونئاوا بەرەو لای باشور دەڕوات، گوندی چیاجەنگە هەڵكەوتووە كە كوردانی كەڵهوڕ، ئەوێیان بە شوێنی شەڕی فرامەرز، كوڕی روستەم، لە گەڵ بەهمەن شای كیانی دەزانن. ئەوان لە سەر ئەو باوەڕەن كە لە سەر ئەم دەشتە ئارانە، فرامەرز لە گەمارۆی سەربازانی حكوومەتی بەهمەن شا شەهید كراوە و سێ رۆژی تەواو تەرمەكەی لەو دەشتەدا، ترس و سامی لە نێو دڵی دوژمن دا چاندووە. لە مەودای نێوانی گێڵانی رۆژئاوا و شاری ئارونئاوا، گەردەنەی زوارەكو هەڵكەوتووە كە زوارە برای ئەمەگداری روستەم بووە. لە شوێنگەلی جۆراوجۆر، لە گەڵ ناوگەلێكی وەك (سان روستەم) رووبەڕوو دەبینەوە. لەو بەشەی كە ئەچیتە ناو شاری گەوەرە(گهوارە) لە لای چەپی جادەكە جێگەیەك هەیە كە خەڵكی كورد ئەو شوێنە بە بێڵ بەرزو ناو دەبەن. گوندی گەور گاورز هەر گەور گودەرزە. لە دەڤەری دینەوەریش گوندی گەورگسار و چوبینە هەڵكەوتووە. هەروەها لە چەمچەماڵ گوندێك بە ناوی كانی زۆراو بوونی هەیە ئەم هاودەردی كردنە هۆكارێك بۆ شوێنی روودانی ژیانی پاڵەوانەكان و شاگەلی ئوستورەیی و كەونارایی نییە. بەڵام جوگرافیای شوێنی رودانی شانامەی كوردیش لە گەڵ نیشتمانی سیستان جیاوازە. مەگەر ئەوەی كە لە درێژماوە كەش و هەوا گۆڕانی بە سەردا هاتبێت.
پ: شیكاری ناوی ژنان و پیاوانی كورد و پێوەندیان لە گەڵ شانامەی كوردی چۆن دەبینن؟
و: لە نێو نەتەوە جیاوازەكان كە لە ئێران دەژین لەوانەیە زۆربەی ناوەكانی ژنان و پیاوانی كورد لە شانامە بچێت. ئەگەر رەچەڵەكی ناوەكانی ژنان و پیاوانی كورد بكەین ئینجا لە گەڵ شانامەی كوردی بەراوردیان بكەین، زۆربەیان بناغە و هەوێن و بنچینەی كوردییان هەیە. فرە لە زمانی كوردی بە مانای فراوانی دێت و ناوە كوردییەكان زۆرتر ئاوەڵناوێكیان لە خۆیاندا هەڵگرتووە. بۆ نموونە فەرەنگیس، هەر ئەو فرەگیسەی زمانی كوردییە. یا ئەفراسیاب كە بە مانای ئەفرەسیەوە و بە كەسێك دەوترێت كە شكۆ و قۆرساییەكی فراوانی هەیە. باڵابەرزی و بوونی هێزی جەستەیی یان ئەسپ و ..، هەموویان ئاوەڵناوگەلێكن كە بە پێی ئەوانە ناوەكان لە سەر كەسەكان نراوە.
پ: بێگومان رۆڵی مەلی زانا(سیمرخ) لە گێڕانەوە كوردییەكان دەورێكی سەرەكی هەیە، چەند بار و لە مەودای زەمەنی جۆراوجۆر، مەلی زانا خۆی دەنوێنیت؟ تكایە بە تیروتەسەلی لیكی بدەنەوە.
و: سەرەتا كاتێك كە دایكی زاڵ، هاوسەری سام سوار، منداڵێكی قژسپی بە دنیا دێنێت. سام سوار، رەنجاو لەم رووداوە، فەرمان دەدات كە منداڵی قژسپی لە شاخەكان بەرەڵا كەن. مەلی زانا، باڵندەی فەرمانەڕەوا، بە بینینی ئەو منداڵە، بۆ هێلانەكەی خۆی دەیگوازیتەوە و وەكوو دایكی خۆی بەخێوی دەكات. زاڵ لە نێو شاخ و داخەكان و لە ئامێزی باڵندەی ئەفسانەیی گەورە دەبێت و پاڵەوانێكی بێهاوتای لێ دەردەچێت. كاتەكەیتر، وەختی شەڕی نەخوازراوی نێوان روستەم و زۆراوە. مەلی زانا لە سەر داوای زاڵ، بۆ لای زاڵ دادەبەزێت و لە پاش ساڕێژكردنەوەی زامەكانی روستەم و رەخش، رێنمایی دەكات كە بە تیرگەزی پەروەردە كراو لە ئاوی رەز، بەرە و چاوی ئەسفەندیار نیشانەگری بكات. مەلی زانا جیاواز لەوەی كە یارمەتی زاڵ و روستەمی كردووە. خۆی لە ئەسفەندیار داغ لە دڵە. چۆنكوو ئەسفەندیار لە خانگەلی خەوتدانەیی خۆی، جفتەكەی مەلی زانای كوشتووە. سەرهەڵدانەوەی دوبارەی مەلی زانا ئەو كاتەیە كە بە باوەڕی كوردان، زاڵ بە جیهاندا دەگەڕێت. پیرانی بەساڵاچوو دەیگێڕنەوە كە لە ساڵانی چل و چل و یەكی هەتاوی، شەوێك باڵندەیەك لە ئاسمان دەركەوت. باڵی لێك دەدا و بە هاوار و چریكە هەموو خێڵ و خەڵكی ئاگادار كردەوە كە: زاڵی زەڕ مرد! هاودەردی كردن، وەها دیمەنگەلێكی ئافراندووە و كە هەر پێرێك دەڵێت كە من بە گوێی خۆم گوێم لێ بووە!
پ: تكایە بە كورتی بەراوردێكی بچووكی نێوان شانامەی كوردی و فارسی بكەن. جیاوازی روانگەی ئەوان زۆرتر لە چ شتگەلێكە؟
و: لە چەند رووەوە دەتوانین چاو لەم چیرۆكە بكەین. برێجار پێویستە رەوتی رووداوەكان تاو توێ بكەین و برێجاریش لە بوون و نەبوونی چیرۆكێك لەم ئازانامەیە بكۆڵینەوە. جیاوازی لە روانگە و باری فەلسەفی ئەم گێڕانەوانەش بڕێجار بە دی دەكرێت. بۆ نموونە چیرۆكی پڕ لە رەنجی روستەم و زۆراو لە هەردوو زمانی فارسی و كوردی، ئاراستەیەكی وەك یەك و رەوتێكی یەكسانیان هەیە. وا دەردەكەوێت كە یەكیان لە رووی ئەوەیتریان وەرگێڕدراوەتەوە. لە شانامەی فارسی، حەوتخوانی جەهانبەخش بوونی نییە. لە شانامەی فارسی زۆربەی رووداوەكان دووانەیین. بەڵام لە شانامەی كوردی رێگاكان سێانەیش دەبنەوە. لە شانامەی فارسی دوو حەوت خانی روستەم و ئەسفەندیار بوونی هەیە. بەڵام لە شانامەی كوردی حەوت خانی جەهانبەخشین بوونی هەیە. لە شانامەی فردەوسی، دوانەی خێر و شەڕ ئێران – تووران و خەسرەو – ئەفراسیاو لە بەرانبەر یەكتر دەوەستنەوە. بەڵام لە شانامەی كوردی وڵاتی رۆژهەڵات و شایەك بە ناوی عەزیم شایش بوونی هەیە. فرەیی دیوان لە شانامەی كوردی فراوانە و چیرۆكی دڵتەزینی كوشتنی فرامەرز بە دەستی سپای ئێرانی و بە فەرمانی بەهمەن شای كیانی، رێگایەكی جیاواز دەگرێتە بەر. لە برزووی بەرزگەر و ئازەربەرزین و نەوە و نەتیجە فرە و فراوانەكانی روستەم شتێك بە دی ناكرێت. جیهانی شانامەی فارسی دووجەمسەری و جیهانی شانامەی كوردی سێ جەمسەرییە. شەڕی رەها و خێری رەها لە شانامەی كوردی بوونی نییە.
پ: پاڵەوانەكانی شانامەی كوردی چ تایبەتمەندییەكیان هەیە؟
و: زۆربەیان تایبەتمەندیگەلی مرۆیی و ئنسانیان هەیە. دەجەنگن و دەترسن و بڕێجاریش ئێرەیی دەبەن. بادەخۆر و بادەنۆش و فرەخۆرن و بە بەهرەی ناوەكەیانەوە گیانبازی دەكەن. شادی، بەشێكی جیانەكراوەی ژیانی ئەوانە و گاڵتەیان بە مەرگ دێت:
دایەم هەر نە فكر بادەنۆشان بین / مەقام مەجلس مەی فرۆشان بین
روستەمی زاڵ بە بادەی حەفت مەن نۆش ناسراوە. دۆزینەوەی هاجووتی خۆیان لە نێۆ جەنگەكان و شەڕەكان روو دەدات و زۆرجار ژنانی خۆیان لە وڵاتانی بێگانە هەڵدەبژێرن. بەڵام لە هیچ چیرۆكێك هەڵبژاردنی هاوسەر لە لایەن كچانی ئێرانییەوە رووی نەداوە. پاڵەوانەكان برێجار ژنانی خۆیان بە جێ هێشتووە و تەنیا نیشانێك لە خۆیان بە جێ هێشتووە تا لە كاتی لە داییك بوونی منداڵ، لە بازوو یان قژی ئەو بیبەستنەوە. چادری شا و پاڵەوانەكان نیشانەی تایبەتی پێوەیە. پیرانی وەیسە لە كاتی ناساندنی شا و پاڵەوانانی ئێرانی بە یەكێك لە دوژمنان ئاوا دەڵێت:
خەیمە زەڕ ستون تەمام دانە بەن/ كاویانی ئەڵەم جەرگەی دڵ پەسەن
نە پەی بەیداخەش مەركەبی سیا/ شەهنە مەكیشوو وێنەی ئەژدها
ئەو شەخسە خەسرەو نەوەی كیانەن/ سیاوەش نژاد ئەو نەوجەوانەن
بە دیوێكیتردا هەر پاڵەوانێك چادر و هێمای تایبەت بە خۆی لە كاتێ شەڕدا هەڵدەدایەوە. بەرگری كردن لە ناو و پیس نەبوونی بە نەنگ لە و شتانەیە كە سەرپێچی لێی تاك لە جەرگەی پاڵەوانێتی دوور دەخاتەوە. لە پەنای هەر پاڵەوانێكی جەنگاوەر، ئەسپێكی خۆشڕۆ و چەلەك و خۆشبەز خۆی دەنوێنێت. ئەم ئاژەڵە لە هەوراز و نشیوە جیاوازەكانی مێژوو لە پەنای مرۆڤ رەنجگەلێكی فراوانی چەشتووە. روستەم، پاڵەوانی تاقانە و زەمانە، بڕێجار پەنا بۆ گزی و فێڵ دەبات و بڕێجار، پێچەوانەی ئایینی پاڵەوانێتی، خێرا بن دەستی زۆراو هەڵدەدڕێ. بڕێجار هەڵدەچێت و تووڕە دەبێت. لە سەرەتای شەڕی روستەم و زۆراو و هەروەها، شەڕی حەوت لەشكەر، هەڵدەچێت و ئوردوی شەڕ بەجێ دەهێڵێت. زاڵ هێمای ریش سپی بەئاوەز و خۆڕاگر و ئارامە، لە ساڵانی بەردەوامی تەمەنی دور و درێژی، رەنجگەلێكی فراوانی چەشتووە. گورگینی میلاد چاوچنۆك و ناجوامێرە و شازادەی تووس، كەم ئاوەز و چەتوون و بڕێجاریش جەنگاوەرێكی نەترس بوو. گیو، حەوت ساڵی رەبەق لە تووران بۆ دۆزینەوەی خەسرەو دەگەڕێت و بەرانبەر بە لەشكری تووران بە تاق و تەنیا ئازایانە دەجەنگێت. بەڵام لە شانامەی كوردی بڕێجار بە ئاسانی دان بە دۆڕاندن و شكستی خۆیدا دەنێت. ئەوان مرۆڤن و خاوەنی هەستی مرۆیین و ئاسمانی نین، خەمی خۆیان بە هەڵلووشینی مەی لە نێو دەبەن. چیرۆكی شین و شیوەن و شادی و دڵگرانی و چارەنووسی ئاسمانی سێبەرێكی قورسە كە بە سەر شانامەی كوردی قورسایی دەكات. زاڵ زەڕهانی یا زۆرانی یە. ئەو هێمای پیرێكی تەواو و عارفە. مەرگی ئەو خەمی گەورەی كوردان بووە و بە پێی گێڕانەوەكان، رێورەسمی شێوەن و زارییان بۆ مەرگی داناوە.
پ: لە لێكدانەوەی شانامەی كوردی و فارسی، وا دیارە كە بنەماڵەی گەرشاسپی، زاڵ و روستەم و پاڵەوانەكانی تری ئەم خاندانە، خاوەنی دەسەڵاتێكی میراتی لە نێو وڵاتەكەی خۆیان دان و دەسەڵاتی سەربەخۆی روستەم و زاڵ، وەكوو فدراسیۆنێك لە نێو حكوومەتی ئێران دایە، رای ئێوە چییە؟
و: وایە. روستەم و زاڵ، لە وڵاتی خۆیان خاوەنی دەسەڵاتی سەربەخۆ بووگن و خاوەنی خەزێنە و سپا و لەشكر و زەوی كشتوكاڵی و شكارگە و راوگەی خۆیانن. لە یەكێك لە چیرۆكەكانی شانامەی كوردی، روستەم، خۆی لە كاری گوڵاوگرتنەوە بەشداری دەكات. لە كاتی پەلاماری دوژمنان، گیو، منداڵی گوودرز، پەشۆكاو و ماندو، لە دەرباری شایی، خۆی بە وڵات و شوێنی دەسەڵاتداری روستەم دەگەیەنێت داوای یارمەتی لێ دەكات. روستەم، تاج دەستێنێت و تاج دەبەخشێت و هیچكات تێیدا مەیلێك بۆ پاشایەتی بە سەر ئێراندا سەرهەڵنادات.
پ: وابزانم باسی ئامێرەكانی مۆسیقا لە شانامەی كوردی وفارسی، باسێكی مێژوویی و پڕ لە ئاماژەیە.
و: ئەمە چیرۆكێكی درێژی هەیە. خەڵكانێكی شادخۆر و شادنۆش بەردەوام ئۆگریان بۆ ئاواز و مۆسیقا هەبووە. لە هەر دوو حەوتخانی روستەم و ئەسفەندیار، لە خانی چوارەم، روستەم و ئەسفەندیار تەموورە دەژەنن. لە شانامەی كوردی ، بەردەوام لە سەمتوور(سەنتوور) و چەقوانە ناو براوە. لە تەواوی ئازانامەكان دەنگی ساز و زۆڕنا بەرگوێ دەكەوێت. بڕێجار ئامێرەكانی مۆسیقا بۆ ترس و خۆف خستنە دڵی دوژمنانە و بڕەجارێكیش بۆ شادخۆری و شادنۆشی!
پ: لە شانامەی فارسی، بە فراوانی باسی فەڕی شاكان تاوتوێ دەكرێت. جیاوازی شانامەی كوردی و فارسی چۆنە و ئەم دوانە لە چ سۆنگەیەكەوە دەڕواننە ئەم بابەتەوە؟
و: تایبەتمەندی شاگەلی باش ئەوەیە كە فەڕی شاییان هەبێت. فەڕ و شكۆی شا بە ئایین دەسازێت و لە لاری و ناڕاستی پارێز دەكات. تەنانەت ئەگەر ئەو كەسە منداڵێكی ساوا بێت و یان ساڵانی ساڵ لە شاخەكاندا ژیا بێت. بەڵام لە شانامەی كوردی زاتیش بوونی هەیە. زات بەس تایبەت بە شاكان نییە. بەڵكو پاڵەوانەكانیش خاوەن زاتن. زۆر و زات هەردوكیان لە روستەم كۆبوونەتەوە. شای بێئاوەز، فەڕی خۆی بی شێوەی سروشتی لە دەست دەدات.
پ: شازادە ئەسفەندیار چ دیینێكی بووە، و ئایا یەكێك لە هۆكارەكانی شەڕی روستەم و ئەسفەندیار، ناكۆكی ئایینی ئەوان بووە؟
و: ئەو بە ئایینی بەهی باوەڕدار بووە. ئەو جەنگاوەرێكی رێگەی ئایینە. زەردەشتی پێغەمبەر ئەوی گولەنەبڕ كردوە و خاڵی لاوازی و گولەبڕ بوونی ئەو چاوەكانێتی، بێ گومان، ئەمە سەرێتی ئەم حەماسە تراژیكەی كوردی بە سەر حەماسەی رۆژئاواییەكان و پاشنەی ئاشیلە. شازادە ئەسفەندیار، لە جیهانبینی خۆی خاڵی لاوازی هەیە. ئەو بۆ بەستنی دەستی روستەم و بانگهێشت كردنی بۆ ئایینی تازە لەشكركێشی كردوە. دیین و ئایینی روستەم مێهر پەرستییە و بانگهێشت و داوەتەكەی ئەسفەندیار وەرناگرێت و قبووڵ ناكات. ئەسفەندیار قوربانی جیهانبینی لاوازی خۆی دەبێت. دیار و روونە كە ئەسفەندیار جەنگاوەرێكی رێگای دیینە و روستەمی بۆ ئایینی دینی بەهی بانگهێشت كردوە. روستەم تاكپەرستە. بەڵام بە خۆر و مانگیش سوێند دەخوات. نمایەك لە باوەڕێكی كەونینەیی بە میترا و میتراییسم!
پ: رای ئێوە لە بارەی دێو و ئەژدیها چییە؟
و: لە شانامە و ئەدەبیاتی زارەكی كوردان، دێو بوونەوەرێكی بە توانایە كە زانستی پزیشكی بە باشی دەزانێت و دەرمانی هەر دەردێك دەزانێت و شێوازی جووڵانی ئەو تەنوورە كێشانە. هەر بەم بۆنەیە بە باوەڕی نەتەوەی كورد، گەردەلوولەكان، شایی و زەماوەندی دێوەكانە. دێو بوونەوەرێكی مرۆڤخۆرە و بۆنی بنیئادەم لە كیلۆمەترها دەناسێتەوە و دەتوانێت مرۆڤەكان بكاتە بەرد و یان وەكوو شاكاووس كوێری بكات. ئەو بوونەوەرێكی زەبەڵاح و بەدهەیبەت و شاخدار و فرەخەو و زۆرخۆرە و لە هەر ژەم خواردن چەندین چوارپێ قووت دەدات و چێوی بن ددانی ئەو درەختگەلی قەلەتداری چنارە. تایبەتمەندییەكی دیكەی دێوەكان ئاوەژۆبوونی كارەكانیانە. ئەوان كە داواكارییەكیان هەیە، دەبێ كارێك، دەر لەو كارەی كە ئەو پەسەندێتی ئەنجام بدەی و رێك بەپیچەوانەش داواكارییان لێ بكەیت. بەڵام دێو گەمژە و ساویلەكەشە و بنیئادەم بە فڕوفێڵ دەیخاتە بتڵی شۆشەوە و لاوازی سەرەكی ئەو (شووشەی تەمەنە)كەیەتی. لە ئەفسانە كوردییەكان بوونەوەرگەلێكی دیكەش هەن كە تواناییەكی تایبەتیان هەیە و لە خزمەتی دێوەكان دان. بەڵام شووشەی تەمەنیان نییە و توانا و هێزی ئەوان بە رادەی دێوەكان نییە. بۆ نموونە لە ئەفسانەی زەڕەلی، ئەو گوێچكەیەكی گەورەی هەیە و ئەتوانێت لە باتی پێخەف و پەتوو لە گوێچكەكانی كەڵك وەربگرێت. زەڕەلی لە كاتی تەنگانەدا، وەكوو رەخش، روستەم بە سەر شانەكانی هەڵ دەگرێت و بۆ گۆڕەپانی شەڕی دەگوازێتەوە. بێگومان هێز و توانای زەڕەلی لە چوارچێوەی توانایی مرۆڤ جێی نابێتەوە. لە ئەفسانە و مەتەڵە كوردییەكان ئەژدەها جێگایەكی تایبەتی هەیە. لە بورزونامە شای خاڕەزم لە باسكاری ئەژدەها ئاوا دەڵێت:
چەمان چۆ مەشعەل شاخ وێنەی چنار/ دەهان چۆ كەڵوەز تاش وەر مەقار
وەختی نەعرەتە مەكیشوو وە قار/ پەڵنگ لە كووسار مەنمانوو فەرار
بە وتەی جیهانگیر، شای خاڕەزم، ئەستێرەناسەكان پێش بینیان كردوە كە برزو منداڵی سیاوەش ئەژدیهای خەوارەزم دەكوژێت. بەڵام باسی ئەو بوونەوەرە كە چاوانی وەكوو مەشغەڵ و دمی وەكوو ئەشكەوتی كوێستانە و نەڕاندنەكانی تۆقێنەرە، ئێمە بەرە جێگا و ئاراستەیەكی دیكە رێنوێنی دەكات. بە پێی شیعرەكانی برزونامە، شوێنی ئەم بوونەوەرە ئاوا باس كراوە:
دیا بو قەڵای دەروەن كووهسار/ سەنگ سەهرا و كوو بیەن وە دەوار
ژە دود نەفەس ئەژدهای ئەژدەر/ تەمام سووتیان ئاڵەم سەرانسەر
لە شیعرەكان روون دەبێتەوە كە نشانەكانی ئەژدیها و گڕكان یەكێكن. چونكوو ئەژدیها هەزار سەری هەیە و ئاوەكان لە سەرچاوەوە وشك دەكات. جووڵەی سێلاوی تواوەكانی گڕكان بە ئاراستەی جۆراوجۆرەوەیە. بەم هۆكارەوە، ئەژدیها بە هەزار سەر دەزانن. چون كاتێك كە سێلاوی تواوەكان سارد بوونەوە، سەرچاوە و رێگەكانی جووڵەی ئاو دەبەستێت، بەم هۆكارە ئەژدیها دوژمنی كانیاوەكانە. چونكوو برزوو نزیكی شوێنی ئەژدیها دەبێتەوە، ئەو شتانەی ئەو دەیبینێت ئاوایە:
یاوا وە دەربەن جەهانجوو دەلیر/ دیا یەی كوهی وێنەی سیاقیر
ئەژدەهای خاڕەزم ئاماش وە نەزەر/ یەك فەرسەخ دراز بەڵكەم زیاتەر
دەهەن كەردش واز قوڕنا وە قین/ تەكان دا بویش دەم دا نە زەمین
ژە تەكان دەم ئەژدەهای سەرهەرز/ سەهرا و كەش و كوو تەمام نیشتە لەرز
یان
ژە دود نەفەس، ژە بخار خون/ بیهووش بی نە سەر بەرزوو بی نگوون
باسكاری ئەژدیهای كوژراو بەم لەونەیە:
دیا خون وێنەی جوو مەیوو وە لاش/ مەتافوو مەیوو نەڕو قەڵای تاش
لە باسی ئەژدەها فردەوسی ئاوای هۆنیوەتەوە:
دو چشم از بر سر چو دو چشمە خون/ دوود دهانش جهان تیرە گون
شوبهاندنێكی جوان لە گڕكانە كە فردەوسی لە كاری خۆیدا پیشانی داوە. جووڵانی توواوە ئاگرینەكان، وەكوو جووڵەی مار بە سەر زگەوەیە و لە رێگەی دوورەوە وەكوو خشۆكێكی ئاگرین دێتە پێش چاو. یان لە جێگەیەكی تر ئاوا دەڵێت:
زبانش بە سان درختی سیاە/ زفر باز كردە، فكندە بە راە
زفر، بۆنی ژاراو و بۆنی تەڕایی و دەڵامانی سكسی ئاژەڵانە كە لە كوردی پیتی ف وەستاو دەخوێندریتەوە. پێویستە زانایانی زانستی زەوینناسی لێكۆڵینەوەی لە سەر بكەن كە ئایا لە مێژووی خاڕەزم گڕكانێك بوونی هەبووە یان یان رۆڵگەلێكی خەیاڵئەنگێز لە زەینی چیرۆكنوسانی نەتەوەی كورد بووە؟
پ: چیرۆكی روستەمی یەك دەست و روستەمی تەبەردار چییە؟
و: لە مێژووی چیرۆكەكان و مەتەڵەكان و ئوستوورەكانی كوردی لە گەڵ سێ ناو لە روستەم رووبەڕوو دەبینەوە. یەكەم ناو روستەمی زاڵ و ئەویدی روستەمی یەك دەست و سێیەمینیشیان روستەمی تەبەردارە. یەكەمین پاڵەوانی جیهانی ئێران روستەم، كوڕی زاڵە كە بە تەهمەتەن ناسراوە و قارەمانی خانگەلی حەوتخانییە. دووەمین روستەمی یەك دەستە كە باسكردنی كات زۆر دەبات. سێهەمینیان روستەمی تەبەردارە كە منداڵی زوارە و نەوەی زاڵ زەڕە. لە كاتی هێرشی بەهمەن شا بۆ وڵاتی زابولستان، هاوسەری زوارە بە فڕ و فێڵ و زرنگی منداڵی ساوای لە كوشتن رزگار دەكات و لە مازەندەران نیشتەجێ دەبێت. ئەو لە لای دایكی، نەناسراو دەمێنێتەوە و پاڵەوانێكی قەوی هەیكەڵی لێ دەردەچێت كە لە رێگەی دارشكاندن چەرخی ژیانی خۆی و دایكی ئەسووڕێنێت. لەم نووسراوەیە جێگەی باسكردنی تێر و تەسەل لە سەری نییە. بەڵام روستەمی یەك دەست یان روستەم چیرۆك و حەكایەتێكی دیكەی هەیە. لە زمانی كوردی كوڵ بە مانای كورت دێت. بە پێی گێڕانەوەیەك دەستێكی ئەم پاڵەوانە كورت و لە شوێنێكی دیكەی دەر هاتووە. لە ئەدەبیاتی زارەكی كوردان گروپێك لە سەر ئەو باوەڕەن كە ئەو دەستێكی لە نێو سینگی دەرهێناوە و ئەم ناباوییەش زۆرانبازی لە گەڵ ئەوی زۆر سەخت و پێچەڵپڵووچ كردوە. بڕێجار ئەو بە روستەمی رۆژهەڵاتی و بڕێجاریش بە روستەمی مازەندەران ناوی دەبەن. لە ئەدەبیاتی زارەكی كوردان ناوی ئەو شەمكوس ابن شەمیلان ابن سەرەند ابن زوحاكە. لە برزوونامە ئەو خۆی بە منداڵی كوڕەنگ و نەوەی ئەكوان دێو و لە دیاری مازەندەران ناساندووە:
ئەسڵم مەپرسی مازەندەرانەن/ فەرزەند كوڕەنگ پوور ئەكوانەن
ئەو سرشتێكی دوانەی هەیە. تێكەڵەیەك لە مرۆڤ و دێو كە تێكئاڵاون:
رووخسار چۆن رووسەم، هەیبەت چون پەڵنگ/ مەمانوو وێنەی ئەكوان ئەرژەنگ
زانایان و پسپۆڕان دەزانن كە ناوی ئەو روستەم نییە. بەڵكوو بە هۆی توانایی تایبەتی لە زۆرانبازی و شەڕەكان بە روستەمی یەك دەست ناوی دەركردووە. توانایی ئەو لە شەڕكردن دا بە دوو هۆكار بەستراوەتەوە. ئەو لە هاویشتنی بەرد و پێكانی ئامانج لە توانایەكی زۆر فراوان بەهرەمەند بووە كە بارودۆخی ژیان، ئەوانی بە مەبەستی بەرگری لە خۆیان و مەڕ و ماڵاتیان ئاوا پەروەردە كردوە. ئەم شەڕە بە سان جەنگ ناو دەبەن. دووەمین تایبەتمەندی روستەمی یەك دەست، توانای ئەو لە خێرایی هەڵاتنی دایە كە كەسێك بە پێی ناگات:
چۆن تیر شەهاب نە شەوان تار/ بی وە گەردەلوول یەك دەس مردار
روستەمی یەك دەست وەكوو گەردەلوول بە دەوری خۆیدا دەخوڵیتەوە و لە پڕێكا لە بەرچاوان نامێنیت و ون دەبێت. ئەگەر بە سەر كەسێكدا زاڵ بێت، دەیكوژێت. ئەگەر كەسێك ئەم شكست بدات وە بن فەرمان و دسەڵاتی ئەو دەكەوێت. ئەو ناهاوسەنگ و دێوزادەیە لە هەیبەتی مرۆیی و ناسەقامگیر و پەیمان شكێنە. ئەو لە گەڵ هێزی سەروتر لە خۆی دەجەنگێت. بڕیجار لە بن دەسەڵات و فەرمانی روستەم و یان برزوو لە گەڵ دوژمنانی ئێران دەجەنگێت و بڕێجار لە خزمەتی دوژمنانی ئێران لە پەنای ئەفراسیاو و پیرانی وەیسە، پاڵەوانەكان ناكار دەكات. روستەمی یەك دەست بوونەوەرێكی دووانەیە. هەردوو دەستەكەی وەكوو یەك نین. هەر دوو گرەو كردنەكەشی لەگەڵ یەكتر جیاوازن. هێز و تواناشی دوو جۆرە. بە باشی بەرد دەهاوێژێت و بە خێرایی هەڵدێت. یەكەمین ململانێی ئەو لە گەڵ برزوو لە سەر راوی گوورێكە كە ئەم دوانە بەیەكەوە دەست پێ دەكەن:
سەر گوور بری شیر پڕ غورور/ دیا یەك گەردی دیارەن نە دوور
پیا بی نەگەرد پیادەی مەردی/ چۆن كوو بیستوون مەرد نەبەردی
ئەژدەهای نەبەرد شیر ژیانی/ وینەی دیو سفید مازەندەرانی
قووڕا وە بەرزو چۆن ئەور وەهار/ نەچیر مەردان چون كەردی شكار
وە قەزەب كەمەن شانا پەی بەرزوو/ گیر وەرد وە كەمەن بەرزووی جەهانجوو
پ: بە کورتی روانگەی ئێوە بۆ رۆڵی ژنانی کورد لە شانامەی کوردی چییە؟
و: تەواوی دەقی شانامەی کوردی، لێوانلێو و تێکەڵ بە خۆشەویستی و رق و ژیری ژنانی کوردە. روخساری ژنان لە شانامەی کوردی جیاواز و بڕێجاریش دژوازیشە. بڕێجار عەشقی ئاگرینی ژنی کورد، لە روخساری شازادەیەکی عاشق خۆی دەردەخات. ئەو مەترسی بۆ خۆی و کەسانی تر دەئافرێنێت. نموونەی بەرچاوی ئەم مەترسیئافراندنە، شازادە مەنیژە کچی ئەفراسیاو(شای تووران)ە کە بە دەرخوارد دانی دەرمانی بێهۆشی بە بیژەن(منداڵی گیو و نەوەی روستەم) لە هۆش خۆی دەباتەوە و پاشان بۆ کۆشکی ئەفراسیاوی دەبات. ژنی کورد بڕێجار وەکوو پاڵەوانێکی شەڕکەر و جەنگاوەرێکی نەترس، بۆ گۆڕەپانی شەڕ دەڕوات. گوردئافەرید، کچی شازادە گوستەهەم، لە کاتی هێرشی زۆراو بۆ سنوورەکانی ئێران و گیرانی هەژیر بە دستی زۆراو، کەوانی شەڕێکی مێژووی هەڵدەگرێت. لە بەرئەوەی هەژیر یەکێک لە سنوورپارێزە دلێرەکان، شکست و دۆڕانی خۆی قبووڵ دەکات، خاتوو گوردئافەرید دەمامک دادەنێت و وەکوو جەنگاوەرێکی بێ هاوتا، زۆراو وەبەر هێرشی بی ئامانی خۆی دادات. خاتوو گوشەسپ، کچی رۆستەمیش ئاوا پاڵەوانێکە کە لە شەڕە تاکەکەسیەکان، مەیدانداری دەکات. چیرۆکی زەڕبانوو، لە کاتی هێرشی بەهمەنی کیانی بە خانەدانی زاڵ و کوژرانی فڵامەرز ، بەردەوام لە سەر زاری کوردان بووە و گێڕدراوەتەوە و باسی کراوە. بڕێجار ژنی کورد وەکوو راوێژکارێکی بەئاوەز لە پەنای پیری جیهاندیدە(زاڵ) راپرسی و رێنمایی پێ دەدات. ئەو رودابە نامجو و دایکی رۆستەمی جیهان پاڵەوانە. بڕێجاریش خوی ئەهریمەنی ژنێک، بنیاتنەری رشتنی خوێنی سیاوەش و دەسپێکی شەرگەلی شەکەتکەر و ماندوکەری ئێران و تووران دەبیت. سودابە هاوسەری کەیکاوس، کچی شای هاماواران و مەلەکەی ئێران، دڵ بە سیمای جوانی سیاوەش منداڵی شووەکەی خۆی و جێنشینی پاشای ئێران دەدۆڕێنێت و دەسپێکەری هەڵاتن و دەربازبوونی سیاوەش لە کسپە و بڵێسەی ئاگرە. بنچێنە و پێگەی ئەو ژنە سەرووتر لە سنوورەکانی کورستان رۆیشتووە. ئەو کچی شای هاماوەران(یەمەن)ە. باوەڕ بە دوانەیی بوونی جیهانیش لە ناسینی ژنان، روخسارێکی نوێتر وێنا دەکات و دەکێشێت ئەوەی کە لایەنی زەق و زاڵی رۆڵی ژنان لە شانامەی کوردی و تەنانەت فارسیش بووە، شوو نەکردنی ژنانی کورد و ئێرانی بە توورانییەکانە. پاڵەوانانی ئێرانی و شازادەکان لە شەڕگەلێکی فراوان، لە توورانییەکان ژن هەڵدەبژێرن و هاوسەرگیرییان لە گەڵ دەکەن! بە دەگمەن هەڵدەکەوێت سووسەی خۆشەویستییەکی شاراوە لە دڵی ژنێکی کورد سەرهەڵ بدات کە ئەوەش سەرناگرێت و بێ ئەنجام دەمێنێتەوە. بۆ نموونە خۆشەویستی گوردئافەرید بۆ زۆراوە کە دوایی لە رەهەندگەلی شاراوەی شانامەکە ئاشکرا دەبێت کە ئەویش کورد و ئێرانییە. سیمای سیحر و جادو لە خانگەلی جۆراوجۆری پاڵەوانەکان، لە روخساری ژنێکی جوان، خۆی دەنوێنێت. هێما و نیشانەی ژنانی جادوکراو بۆنی ناخۆشی دەم و ددانیانە. ژنانی کوردی بنەماڵە هەژار و دەستکورتەکان لە دەموچاو و روخسارە نادیارەکانی شانامەی کوردیین. ئێستاش بە کورتەیەک بەڵگە و زانیاری، بەشێکی بچووک لە ژنانی شانامە باس دەکەین.
روودابە، کچی مێهراب شای کابولییە کە بۆ بەرزکردنەوەی زاڵ لە دیواری بڵێندی کۆشک، کەمەندی قژی بەردەدات و زاڵ، عاشقی دڵسووتاو، بە کەمەندی شەڕەکەی دەڕواتە کۆشکی مێهرابی کابولییەوە. ئەو دایکی روستەم و یەکەمین ژنێکە لە جیهاندا کە بە نەشتەرگەری، بە یارمەتی دوو رووحانی زەردەشتی و رێنمایی مەلی زانا، لە پەناوە دەیدڕن و روستەم دێننە دەرەوە. روستەم زاد، لەوە بە دواوە لە جیهان دەبێتە نەریتێک. دوانەکەیتر روخساری ئاگرینی تەهمینە، کچی شای سەمگانە. کاتێک روستەم بە مەبەستی راوی نیچر، بۆ سنووری تووران دەڕوات، لە کاتی خەو و پشوودا، گروپێک لە تورکەکان بە فێڵ و داونانەوە روستەم بو سەمنگان دەبەن. دزرانی رەخش و بە پێ چوونی روستەم بۆ شاری مەمن، شپرزەیی و سامێک لە نێو دڵی تورکان دەچێنێت و شای سەمنگان و کەسانی دەور و بەری بەرە و پیر و پێشوازی دێن. بیستنی ناوی روستەمی ناودار و بەشکۆ و هەیبەت، شپرزەیی و سامێک لە دڵی شازادە تەهمینە دەچێنێت. لە درەنگانی شەو بۆ شوێنی خەوەکەی روستەم دەڕوات و عەشقی خۆی بۆ باس دەکات.
ئمجار بشنەوە ژە تەهمینەی دڵبەر / ئەو شەو دیدە بی باڵای شێر نەڕ
تیر عشق شێر پەێکا بی نە دڵ / زار زار مەگریا مەندە بی خەجڵ
ئاخەر ھورێزا وە چەند ئز و ناز/ ئاما وە سەرین شێر سەرئەفراز
نیشت وە سەرینش نازار خوشخو/ پەنجەی شمشادەش پەێشتان کەرد ڵە مو
واتەش: پاڵەوان، تەهمینەم ، بزان ! / من دوخت شاهەم ئەی شێر ژیان
من دوخت نازار شاێ سەمەنگانم / ئاشق وە روخسار گورد ئێرانم
شنەفتم ناوت ژە ناماوەران / دیو سفێد کوشتی نە مازەندەران
نە هاماوەران شاهـ کەردەن وە بەن / تو رەهاش کەردی وە بی چون و چەن
نە دە ساڵەگی ڵەوای وە داوا / گڵیم گوش گرتی ، بەبرەت شکاوا
نامەت مەشهورەن نە هەردو جەهان / سەرنگون کەردی مەردان نە مەیدان
تیر ئشق تو قەڵبەم شکاوان / شەیداێ باڵاتم ئەر ھەێ پاڵەوان!
رووسەم وات :
ئەێ دوخت شاهـ سەمەنگان ! / حەرفی مەواچوم قەبوڵ کەر وەگیان
من فەرزەند زاڵ ، تو نازار شا / بەد نامێ دارو تا ئاخر دونیا
ماچان پیڵتەن بەبر کینەخاھ / دەست درازی کەرد وە ئسمەت شاھ
مەن کە رووسەمەم ، جەدەم نەڕیمان ! / نەمەکەم بەد نام ، نام بزرگان
ئێسە هوریزە ئەێ هوور ! سەنەم ! / ئەگەر قسمەت بو مەێاوێم وە هەم
رووسەم چون مەردەن مەردی کارشەن/ شیوەێ بزرگان نە رەفتارشەن
بانو وات : رووسەم ! شێر دڵاوەر ! / خاستگاریم کەر تو وە ڵاێ پدەر
تەهمینە کە روستەمی وەکوو شووی خۆی هەڵبژاردوە و سەر لە سەر سەرینی ئەم پاڵەوانە دەنێت، لە ئەو دیارییەک بۆی دەمێنتەوە کە کوڕ یان کچ بوونی، بۆ ئەوان دیار نییە. روستەم لەعلێکی بۆ بە جێ دەهێڵێت و تەهمینە رادەسپێرێت کە ناونیشانی لە سەر ئەو لەعلە هەڵکوڵدراوە. ئەگەر کوڕت بوو لەلعلەکە با بە بازوویەوە بێت و ئەگەریش کچ بوو، بە قژییەوە ببەستە. سەرئەنجام زۆراو لە داییک دەبێت و گەورە دەبێ و وەکوو منداڵی کوچە و کۆڵانان تانە و تەشەری بێ باوکی لێ دەدەن، تووڕە و بە پەلە بۆ لای دایکی دەڕوات و لە ئەو ناوی باوکی دەپرسێت.
شەخسێ نەو جەما وە کین خرووشا / واتش: ئەێ فەرزەند پدەر گومرا !
سوراو یە شنەفت چی وە جامەێ قین / وە زەرپ سێڵی وەستش نە زەمین
وە روی قین قار ئاما وە یانە / قوڕا وە مادەر شێر یەگانە
واتش: ئەێ مادەر! راست واچە پەریم ! / بابوم چە نامەن من وە پێشت کیم ؟
وەر نە وە یەزدان یگانەێ بی چون / وە شەمشێر تیژ مەوی سەرنگون!
راست واچە پەنم هیچ مەکەر پنهان! / بابوی من کیەن ژە تورانیان!؟
مادەر چون شنەفت ئەێ واتەێ فەرزەن/ واتەش: فەدات بام یگانەێ دڵبەن !
واتش: ئەێ فەرزەند هیچ مەبو خەمگین! / بابوت رووسەمن نە ئێران زەمین!
سەرئەنجام لە کاتی کوژرانی زۆراو لە روداوگەلی جۆراوجۆر، رۆڵی جەنگاوەرانەی تەهمینە بۆ تۆڵەی خوێنی کوڕەکەی خۆی دەنوێنێت.
ژەو دوما بە داێەێ سوراو خەوەر دان / واتشان کە ئەو شێر روێ مەێدان
نە مەێدان وە تیخ رووسەم زەبون بی / سەر تا پا بەرگش ئاڵودەێ ھون بی
سەر نیا بە خاک سیاێ سەرزەمین/ بشێ بە دیدار یاران وەرین
دایەش چون شنەفت تەمام ھەواڵان / بە ناخون ھور کەند فڵفڵی خاڵان
بەرگ ئازیەتی وە باڵاش پوشا / چڵ شەوانە روژ ناڵا و خروشا
سەرئەنجام داێەش کەمەر بەست ژە قار / قەسەم وەرد وە زات بیناێ کردگار
بپوشوم جامەێ جەنگی دەڵێران / ڵەشکەر بکیشوم بە خاک ئێران
ئەوسا پەێ قەساس ھون فەرزەندم / ئەر کە پور زاڵ بەیو نە بەندم
شەرت بو سا بە تیخ بشکاووم جەرگش / رەنگ کەروم ژە ھون سەر تا پا بەرگش
چەنی گەنج و ماڵ بەخشا بێ مەدار / ڵەشکەر پەێ قەساس سوراو کرد تێار
لە دوای چیرۆکی رەنجاوی تەهمینە و داخی کوڕەکەی"زۆراو"، یاد دەکەینەوە و ناوێکیش دەبەین لەو ژنە گمناوانەی کە لە رۆڵی خوەنیاگەر و ژەنیار لە پەراوێز و پانتای روداوەکان بوونیان هەیە. رۆڵی ئەوان ورە بەخشین و هێور کردنەوی جەنگاوەران و بریندارەکانە. لە بڕە جێگەیەکی شانامەی کوردی، ژنانی خوەنیاگەر زۆرجار کورد نین و لە چین و کابولن. وشەی خوەنیا بێگومان سەر بە زمانی کوردییە. خوەنین لە زمانی کوردی بە واتای خوێندنە. لەوانەیە بنجی خوەنیا هەمان وشەی کوردی بێت. ژەنیارە گەڕاڵ و گەڕیدەکان لە وڵاتانی کوردنشین ژیاون و کاریان کردوە کە بە کاوڵی ناسراون و ناویان دەبەن. بێگومان بنجی ئەم وشەیەش هەمان کابولە و لەپزی کابولی بۆ کاوڵی و کەوڵی گۆڕدراوە. بە هەمان شێوە کە زابولییش هەمان زاولی یە.
وە ئەمر فەرمان تووس کینەوەر / ئاوەردن وە پیش نەمامان یەکسەر
دەردەم هازر بین نازاران تەمام / کورپە کناچان شوخ جەمین جام
توڵەکناچان شوخجەمین گوڵ / رەقس رەقاسان ، شوخان کابڵ
نەوبەر نەمامان ئاڵای دڵپەزیر / پیشانی سفێد وێنەێ قورس نۆر
مەگیڵان وە ناز شوخان جەیران / تەمامی مەجڵس کەردشان حەێران
ڵریپەێ ڵەرزانه ، شوخی سەرئەنگوشت / شوخی مقراز بڕ سفێدی رەوشت
سێنه سێم ساف ، سەدر ئەنبەرین / ناف ناف ئاهو تەتاران چین
جفتی ران مەئروف ماهی دەڵیائێ / سفێدی دو ساق وێنەێ شێر ماهی
سداێ خوشخانان گەردون خیزنا / سپاێ سەتاران سەما ریزنا
جوق جوق مەست مەێ شێران ئێران / نە بەزم بادەێ شاێ نەڕەشێران
گوردئافەرید، کچی شازادە گوستەهەم، یەکێک لە شێرانی سنوورپارێزی وڵاتە کە لە قەڵاکە دەردەپەڕێت و لە گەڵ توورانییەکان ئەکەوێتە ناو جەنگێکی نایەکسانەوە.
گوردئافەرید دی چی وە جامەێ قین / کەردش نە وەردا زەرە و چوارئایین
گیسو گره دا نە ژیر کوڵاهـ / سوار بی وە ئەسپ وێنەێ ئەژدەها
رو کەرد نە مەێدان ئەو گورد ئافەرید / نە سامەش ڵەرزا توران وێنەێ بید
خوڕا وە سوراو پور تەهمتەن / وە توندی واتەش: ئەێ شێر نەژەند !
کاری پیت کەروم ئەێ تورک بەدخو! / من حەق هەژیر مەستانوم ژە تو !
سوراو یە شنەفت خروشا چون شێر / یاوا وە نەزدیک شێر بی نەزیر
هەردو نە روی کین پیچیان وە هەم / دو گورد جەنگی چون شێر دوژەم
هەردو نەێزه گرته بین وە دەس / حەمڵە مەکردن وێنەێ شێر مەس
مەکوپان وە هەم نەێزه وە روی قین/ هەردو خون ئاڵود نە روی خان زین
قەدر دو سائەت نەێزه جەنگ کردن / هیچ کام نە یەک زەفەر ناوەردن
سوراو وە جەڵدی رکاو دا فەرەس / نرکنا چون شێر نەێزە نە روی دەس
چون بەبر دەمان چی وە قار قین / داش نە روی سێنه نە روی خەشم و کین
وە زەرپ بازوی دەڵێر دەوران / گورد دڵاوەر کەفت نە روی مەێدان
گورد دڵاوەر کەفت نە روی مەێدان / کەمەند گیسوش پەخش بی پەریشان
سوورا سەرسام بی نە ئەرسەێ مەێدان / واتەش: دوختەرەن !؟ یا شێر ژیان ؟!
گوردی دڵاوەر، لە بەر ئەوەی لە زۆراو دەیدۆڕێنێت و شکست دەخوات، بە فڕ و فێڵ گۆڵی دەدات و دەیخەڵەتێنێت.
ئمجار تو بشنەو ژە گورد دەڵێر / واتەش وە سوراو: ئەرھەێ نەڕە شێر !
تەمام سپاێ تو مەزانون یەکسەر / کە من دوختەر بیم نە ئەرسەێ خەتەر
چەنم جەنگیای نە ئەرسەێ مەێدان/ بەد نامێ دارو پەێ تو پاڵەوان
ماچون ڵە دونیا پەێ مەردان مەرد / سوراو چەنی دوختەر بی وە هەم نەبەرد
ئسم و رەسم تو یەکسەر چو وە باد/ نامەت رسوا مەو شێر بەچەێ شێرزاد
سوراو حەێران مەند ژە واتەێ دوختەر / مات و مەدهوش بی هوشەش چی نە سەر
بەر لە شەڕی زۆراو و روستەم و کوژرانی زۆراو بە دەستی باوک، بەسەرهاتی عاشقانەی ئەو لە گەڵ کچی شای شەنگان، لە رەزمنامەگەلی کوردی باس کراوە و گێڕدراوەتەوە. زۆراو لە لای کانییەک، لە نێو دەستەیەک کچی جوان، چاوی بە کچی شای شەنگان دەکەوێت. ناوی ئەم کچە، شەهڕەو یان شەهربانووە کە لە بەسەرهاتی شەڕی برزو و روستەم و فڵامەرز ، روخساری ئەم شازادەیە زیاتر دەرکەوێت و روون دەبێتەوە. کچێکی نەترس کە لە گەڵ زۆراو پاڵەوان بنەوای گورێس کێشی و زۆرانبازی دادەمەزرێنێ.
هوردا خەیمەێ بارگاێ زەر ستون / ماندگار بی ڵەو جا وە ئەمر بیچون
وە تەقدیر حەق دارەندەێ وەهاب / ئاما وە سەیران ئەو چشمە و سەراب
چون کە رزای بی جەهان ئافەرین / نەو چشمە جەم بین شوخان شێرین
ڵەکنار ئاو جەم بین نازاران / شێرین قامەتان دیدە خەزاڵان
هەر کەس پەری وێش بازی مەکەردیان / ئەر ئەر قامەتان ماوەش جەمینان
ئەبرو کەمانان شەمامان نەو رەس / نەمامان نو شوخان سەر مەس
سوراو دەڵیر وێنەێ سەیادان / شکاری پەێدا کرد نە بەین ئاوان
ڵە وێنەێ خورشید شیوەێ خەرامان / ئاشق بی وە ئشق ئەو ماە تابان
چونکە رزای بی داناێ بێ هەمتا / قەڵەم وە قودرەت وەێتورە نویسا
کناچە نەو دەم سوراو دی وە چەم / ئەقڵ و هوش و فام کەڵەێ کردش رەم
وە توی نازاران ھورێزا وە پا / سەوڵ سفێد گوڵ سەڵامش وانا
سوراو نەورەس ڵێو وە خەندەوە/ ئەڵیکش وە بان دیدە سەنەوە
سوراو دەڵیر چی وە حاڵ و هوش / وە شەوق جەماڵ شوخ تەڵا پوش
هەفت دانە یاقوت کەردن ئاویزان / زڵفان کردن پەخش ئەو شاە پەریان
خاقان قەیسەر بەند دامش بی / حەێران وە باڵاێ نەو نەمامەش بی
ڵەیڵی، گوڵ ئەندام، خرامان چین / کەنیز بین وە ڵاێ ئەو شوخ شێرین
سوراو وات : ئەێ شوخ جەمین ماهتاو! / باوەرە پەریم جامی پر ڵە ئاو!
ئاو دا وە دەس سوراو ساڵار / سوراو بوسە دا وە دەس نازار
نە سەر تا وە پا نگاێ سوراو کرد / چون گڕەی تەنور ئەشقش جوش ئاورد
سوراو خیاڵی ئاوردش وە دڵ / وات: ئەێ نازەنین سەوڵ سفێد گوڵ!
کناچەێ کیەنی؟ نام تو چیشەن؟ / باب تو کیەن؟ نەسەوت کیەن؟
نگار سەر مەست چون قورس ئافتاو/ وات: مەتڵەبت چیشەن؟نەمەێەم جواو!
سوراو وات :دڵبەر شوخ نازەنین! / ئاشق باڵاتم بزان وە یەقین!
شنەفت وە سوراو ئەو شوخ شێرین / وە خەشم قەزەب چی وە قارو قین
واتش: ئەێ نادان ئەبڵەێ گومراهـ! / جامم بدەر پیم سوخەن کەر کوتاهـ
ئەگەر بزانو بابم قڵیچ خان / خونت مەریزو وەێ زەید و مەکان
نە وێت مەنازی ، خودنمای بێباک! / بابم وە شەمشێر مەکەرود هەڵاک!
سوراو شنەفت دەڵیر بێباک / گیڵیا وە رەنگ بەور سێنە چاک
وات وە دڵبەر شوخ بی نەزیر / هیچ باکم نییەن وە گورز و شەمشێر
وێ تەور ئامانم وە مڵک توران/ ئازمم وە رزم پەێ شار ئێران
سەرانسەر ئێران بگیروم وە زور / تەخت کێانی بکەرم خاپور
گیو،گستەهەم، زەوارەی زور چەنگ / رووسەم، دەس بەستە، باوەروم وە تەنگ
دوختەر یە شنەفت وە ڵەفز سوراو / وە خەشم و قەزەب بدادش جواو
وات ئەگەر وە زور، توچارەی من کەردی! / ئەوسا بواچو ڵە نەوەێ مەردی
ئەگەر وە زور من ئاوردی وە دەس / ئەوسا بواچو ئێران دەم شکەس
سوراو خوشهاڵ بی وە حەرف دڵبەر / قەبوڵ نەمانا وە دیدە و وە سەر
وات: ئەێ دڵبەر! شوخ گەردەن زەرد! / چتەور چەنی من مەکەری نەبەرد؟
من وەێ ئەسڵەھەێ رو میدانەوە / تو وەێ زڵفان پەریشانەوە !
دوختەر دا جواو نوەێ نەڕیمان / پەنجە بنوازیم وە ئەرسەێ مەێدان
تا من بزانوم چتەور مەردەنی / چتەور هەوای رەزم ئێران کەردەنی؟
وە راس راسێ مەرد مەێدانی / یاکە ئاوارەی شێت وەێڵانی؟
یا کە شەھزادە یا کە شوانی؟ / یا کە پەێ بەدنامێ وەێ جا ئامانی؟
ماڵوم بو وە من بزانم مردەنی / وە روی مەردانەگی تەشریف ئاوردەنی!
وە راس راسێ تو پاڵەوانی؟ / یا کە تیر کەردەێ مڵک تورانی؟
سوراو وات: دڵبەر وە زات داوەر! / ئاشق باڵاتم وە گیان و وە سەر!
دڵبەر وە روی ناز و شەرم و حجاب / پەنجەی وێش پیچا وە بەند تەناف
یەک سەر تەناف پیچنا وە دەس / یەک تەرف وە دەس سوراو سەرمەس
هەر دو مەکەێشان تەناف وە رو قین / دوختەر، کیشا سوراو وە زەمین
سوراو خجڵ مەند وەێ کار کردار / زور دا وە پەنجە چی وە جامەێ قار
سوراو دەڵێر شێر رو نەبەرد / کیشاش وە نەزدیک، بەند دەسێ گرد
گرتش وە چەنگاڵ وەر داشت وە زەمین / وێنەێ کەبوتەر وەچەنگ شاھێن
دوختەر شکوفا چون قونچەێ وەهاری / وە زور بازو شێر شکاری
کردش ئافەرین وە زور سوراو / شاد و خەندان بی ماە جەهانتاو
وە شەوق شادی وە هەم بین جودا/ دوختەر پەێ مەنزڵ، سوراو خیمە گا
وات وە سەرداران : یەک شوخم دیەن ! / چون بڵبڵ پەێ گوڵ، ئارامم نیەن !
دوەت قڵیچخان نامەش مەشهورەن! / ساھب سپا و سان ، خەیڵی پر زورەن
بچیم وە خزمەت شاێ قڵیچخان / پەێ خاستگاری نازار باوان
سوراو ھورێزا چەنی سەرداران / یاوان وە خزمەت شاێ قڵیچخان
ھورێزا وە پا شێر بەچەێ ئێران / بوسه دا وە دەس شاێ قڵیچخان
ئمجار فەرمان دا قازی ئاوەردن / ئەقد دوختەر پەێ سوراو کەردن
دەست برد وە قەڵەم راێ خەیر و سواو / ئەقد شەهربانو بڕی پەێ سوراو
لە دوای کوژرانی زۆراو، شەهربانوی گمناو و نەناس منداڵەکەی ئەو، برزوو گەورە دەکات و ئەو پاڵەوانە بە برزووی بەرزگەر ناوبانگ دەردەکات برزوو سەرئەنجام لە دوای چەندین بەسەرهات ئەبێتە سپاسالاری توورانییەکان و لە جەنگی لە گەڵ فڵامەرز، کوڕی روستەم، بە دیل دەگیرێت. فڵامەرز ئەو بۆ سیستا دەبات و بە رێزەوە، بارودۆخی و هەل و مەرجی ژیانی بۆ دەڕەخسێنێت. کاتێک دایکی برزوو لە بەسەرهاتی کوڕەکەی ئاگادار دەبێتەوە، فغان و داد و بێدادی جیهان دادەگرێت.
گاھێ پەێ بەرزو مەکردیا فەقان / گاھێ پەێ سوراو فەرزەند دەستان
فەڵەک وە بەختم چەرخی چەمەرەن! / هەرتا زنده بوم خاکم وە سەرەن
فەرزەند تو بابوت نەدیدی وە چەم / واتم بستانی حەقی وە رووسەم
نەزانام فەرزەند ! گیر مەوی وە دام / وە کو داد بکەم وە سەرگردت بام
یەکێک لە کچەکانی ئەفراسیاو، گوڵئەندامە کە باوکی لە هاوسەرگیرییەکی سیاسی لە ئەشکبووش کشانی مارەی دەکات. ئەم ژنە هێمایەک لە بەخشین و پێشکەش کردنی کچان بە خەڵکانی ترە.
نویسا سەردار کەشانی زەمین / شێرسەرئەفراز ، بەور سەهمگین
ورود نامه سوار بەر وەزین / سەرئەفرازم کەر تو ژەێ سەرزەمین
مەتڵەبم ئێدەن تو وە داماد کەم / دەرونت وەشەوق گوڵەندام شاد کەم
دوختەری داروم وێنەێ قورس خوەر / ڵاێقەن وە تو ئەر ھەێ شێر نەڕ
نیەن هەمتاێەش نەڕوی سەربەسات / هەر نە خوەر نشین تا وە خوەر هڵات
ئەو نەورەس نەهاڵ، ئەو بەدەن سێمین / من بەخشام وە تو وە سدق و یەقین
ئەرادەم کەردەن تو کەم وە فەرزەند / ها بەخشام وە تو ماهـ دڵپەسەند
فرنگیس (فرەگیس)
ئەو کچی ئەفراسیاو، شای توورانە کە لە کاتی قاری سیاوەش، فەرزەندی کەیکاوس، بەرە و تووران دەڕوات و لە راستی دا وەکوو پەنابەری سیاسی بۆ وڵاتی تووران دەڕوات. ئەو دوای جەریرە، کچی پیرانی وەیسە وەزیری ژیری ئەفراسیاو، وەکوو هاوسەری سیاوەش هەڵی دەبژێرن. لە دوای کوشتنی ناجوامێرانەی سیاوەش، خاتوو فرەگیسی نەناسراو لە تووران خۆی دەشارێتەوە و خەسرەو کوڕی سیاوەش بۆ لای ئەو دەڕوات. گیو کوڕی گودەرز، حەوتساڵ، داپۆشراو و شاراوە، لە تووران بە دوای فرەگیس و خەسرەو، سەرگەردان و پەیجۆری ئەو دووانە دەبێت. سەرئەنجام لە پێکدادان و جەنگ و هەڵاتنی بەرانبەر بە سپای توورانییەکان، ئەوان بۆ ئێران دەگەڕێنێتەوە. فرەگیس لە ئێران ئەبێتە مەلەکە و ئەبێتە هاوسەری فەریبورز(فرەبەرز) کە ئامۆزای سیاوەشە. لە جەنگی حەوت لەشکر، لە بەر ئەوەی روستەم لە تووس بە تووڕەییەوە بۆ زاولستان بەڕێ دەکەوێت، پەیمامی ئاشتی و برایەتی خاتوو فرەگیسە کە روستەم لە بەر رێزی ئەو، شەوانە بەرە و گۆڕەپان و مەیدانی شەڕ بەڕێ دەکەوێت.
جەریرە کچی پیران، وەکوو وەزیری ئەفراسیاو دایدەنێن کە لە هاتنی سیاوەش بۆ تووران وەکوو هاوسەری ئەو هەڵی دەبژێرن. جەریرە لە دوای مەرگی زۆراو، لە گەڵ منداڵی ئەو دوانە، لە دەڤەرێک بە نای کلات نیشتەجێ دەبێت و منداڵی ئەو سیاوەش بە ناوی فرۆد، پاڵەوانێکی جەنگاوەری لێ دەردەچێت. چیرۆکی جەریرە و مەرگی منداڵەکەی فرۆدیش داخێکی گران و مایەی رەنج و ئازارە.
مەنیژە: لە چیرۆکی بیژەن و مەنیژە یەکێک لە چیرۆکە پڕخەمبارکەرەکانی شانامەی کوردی دەگێڕدرێتەوە.
یەێ شەو کەێخەسرەو ، نوەێ کەێ کێان / هەم گودەرز و تووس ، چەنی دەڵیران
نیشتە بین بی خەم نە بارگاهـ شاهـ / ناگاهـ فەریادی خیزیا نە دەرگاهـ
خەڵکانێک کە بۆ دادخوازی بۆ لای شاخەسرەو هاتبوون، لە هێرشی گورازان بۆ مەزرا و کشتوکاڵەکانیان ناڕەزایەتییان دەربڕی و سکاڵایان کرد. لە سنووری نێوان ئێران و تووران، بە تەڵەکەبازی گورگین میلاد، بیژەن کوڕی گیو و نەوەی روستەم، ئەچێتە ناو باخچەی گوڵگەشتی مەنیژەوە. لەم گێڕانەوەیە بڕێجار سیمای عاشقی مەنیژە و بڕێجاریش وەیلانی و حەیران بوونی پیشان دەدرێت و دەنوێندرێت. نەترسی و بوێری ئەو لە دەرخوارد دانی دەوای بێهۆشی بە بیژەن و بە دزیوە بردنی بۆ ناو کۆشکی ئەفراسیاو، بوێری و نەترسییەکی پاڵەوانانەی دەوێت. هەر کە ئەم عەشقە بەرمەڵا و ئاشکرا دەبێت، گەرسیوز برای ئەفراسیاو، شازادە مەنیژە لە کۆشک وە دەر دەخات و دەورانی رەنج و سەرشۆڕی ئەو دەست پێ دەکات. بیژەن دەستبەسەر دەکرێت و لە زیندانی دەخەن. شازادەخاتوون بۆ پارویەک نان، وەکوو دەروێشان یاهو دەکێشێت و داوای نان دەکات. چونکوو یاری زیندانی کراوی ئەو، لە زیندانێک کە لە لایەن دێوانی زیندانی کراو سازراوە زیندانی کراوە. مەنیژە ئاوا خۆی بە روستەم دەناسێنێت:
هەر تا که دەوران دنیام وە شاد بی / ژە ڵاێ نازاران قەدرم زێاد بی
خوەر هەرگز جەمین من نەدی وە چەم / مەدروشام چون جام جەهان نمای جەم
ئێسە پەێ بیژەن خاتر خەمینم / نەمەندن چون دیو رەنگ نە جەمینم
پەریش مەگیڵوم چون گەدای ساڵان / ئەڵها مەکەێشوم نە قاپی ماڵان
بێگومان ئەوەی من باسم کرد و نووسیم، تارادەیەک زۆر و کەم بەشێک لە سیمای درەوشاوەی ژنان و دایکانی شانامەی کوردییە. ئەوان هاوسان لەگەڵ پیاوان لە جەنگ و بەرگری و شەڕ و شۆڕ و وڵاتپارێزی بەشداری دەکەن و دەبن و رۆڵی ئەوان لە مێژودا گەورە و شیاوی پێداهەڵگوتنە.
پ: گوایە لە شانامەی كوردی، باسی پەری و عەیاریش كراوە.
و: لە ئازانامەی قارەماننامە چیرۆكی شەڕی نێوان پەریان و دێوان دەبینرێت. چیرۆكی دێوان، دزینی ژنانی جوان و لە ئەشكەوت و تاریكی راگرتنیانە. دێو ماڵ پێكەوەنەرە و لە تاریكی ژیان دەكات. ئەو لە توانای دایە مرۆڤ بكاتە بەرد. تەلیسمی هەیە و بۆ شكاندنی تەلیسمەكەش لە خوێن یان مێشكی دێوەكە كەڵك وەردەگرن. لە ئوستوورەكانی زاگرۆس، خاڵی سرنجڕاكێش توانای فڕینی ئەم دوو بوونەوەرەیە. ئەم بوونەوەرە ئوستوورەییانە. مەودایەكی درێژی زەمەنی بێ خەو و بێ خۆراك لە ئاسمانەكان تێدەپەڕێنن. ئەم دوو بوونەوەرە (پەریان و دێوان) عاشق دەبن. لە شانامەی كوردی شەڕ و كێشمەكێشی پەری لە گەڵ مروڤ بە دی ناكەیت، خۆشەویستی دێو بۆ مرۆڤ، خوشەویستی و ئەوینێكی یەك لایەنەیە و خۆشەویستی پەری بۆ مرۆڤ خوشەویستی و ئەوینێكی دوولایەنەیە. لە ئازانامەی قارەماننامە، لە شەڕێكی خوێناوی و ماندوكەرانە، دێوان و پەرییان. كۆتایی هێنان بەو جەنگە وە ئەستۆی هەڵبژاردنی مرۆڤ دەخەن. ئەو مرۆڤەی كە شەڕی ئەوان(دێوان و پەریان) لە سەر زاڵ بوون بە سەر ئەوان دایە. هەڵبژاردنی مرۆڤ سەربەخۆیانەیە و ئازادی خۆی هەڵدەبژێرێت و شوێنێك هەڵدەبژێرێت كە خۆی بڕیاردەر و بڕیار بەدەست بێت. ئەو ناوانەی كە بۆ پەرییەكان هەڵبژێردراوە. جوان و خاوەنی مانا و تێگەی خۆیەتی. بۆ نموونە شاباڵ پەری. ناوێكی جوانە. بەڵام ناوی دێوەكان وەكوو فیتنە و فێڵ و تەڵەكەیە. لە هیچ شوێنێك لە شانامەی كوردی، هیچ دێوێك، بە هەموو ناپاكییەوە، بە زۆر لە گەڵ ژنێك ناخەون و لە گەڵی جووت نابن. سیمای سەنەم، ئەو دێوەی كە قارەمان لە داوێنی ئەو پەروەردە دەبێت و بە شیری ئەو گەورە دەبێت، لە شانامەی كوردی رۆڵێکی بە گڕ و تینی هەیە. بەڵام چیرۆكی عەیار و بە باوەڕی من ئەیاری لە ئێران چیرۆكێكی دیكەیە. ئەو پاڵەوانانەی كە كار و چالاكیگەلی پارتیزانی دەكەن و لە ناكاو هەڵدەكوتن سەر دوژمنان و هەواڵ و زانیاری بە دەست دێنن. چیرۆكی ئەیاری لەم نێوانەدا، چیرۆكی یاران و ئایینی یاری(ئایینی یارسان)ە. پێشینەكەشی بۆ بەرگری لە هەمبەر هێرشی بێگانەكان دەگەڕێتەوە. چیرۆكی یەعقووبی لەیسە و چیرۆكی حەسەن سەباحە. باسی بەرگری ئەفسانەی رەوشەن منداڵی حەسەن كیشی لە ئەفسانەی كوڕئۆغلیییە. چیرۆكی خوێنی سووری بابەك و نەدیتنی رەنگی زەردی ئەو لە بەرانبەر دوژمنە. ئەیاری مێژوویەكی بە درێژایی هێرشی داگیركەران بۆ سەر وڵات و نیشتمان لە خۆی دا حەشار داوە.
پ: لە شانامەی كوردی، شەڕكەران و پاڵەوانەكان، لە جەنگەكاندا لە ئاژەڵگەلێكیش وەكوو ئەسپ و فیل و كەرگەردن و تەنانەت وەكوو شەش پێ كەڵك وەر دەگرن، رای ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
و: ئەو ئەسپانەی كە لە مێژوودا لە پەنای مرۆڤ لە گەڵ ناپاكی و شوومی و قڕێژییەكان و دێو و ئەژدیها شەڕیان كردوە و جەنگاون، رەخش وەكوو خۆر دەدرەوشێتەوە. هەڵبژاردنی ئەو ئوستوورەییە و دەڵێی لە جیهانێكی ترەوە هاتووە. كەس نازانێت كە چۆن لە ناو ئەو رەوە ئەسپە لە گەڵ ئەو مایینە شەڕكەرە هاتە ژوورێ و كەس نازانێت كە چ كەسێك ناوی رەخشی روستەمی بۆ هەڵبژاردوە. رەخش خاوەن درك و هەستە و سەركەوتن و شكست بە گیانی خۆی درك پێ دەكات. رەخش لە كاتی شكست فرمێسك و روندك هەڵدەوەرێنێت و حیلەی شادی و حیلەی خەمباری بۆ شا و پاڵەوانەكان دیارە. رەخش لە شانامەی كوردی بە لەبزی هونەرمەند ناوی لێبراوە. لە شانامەی كوردی ئەسپی فڵامەرز (قوڕاب) و ئەسپی برزوو و ئەسپی خەسرەو ناو و نیشانی تایبەت بە خۆیان هەیە. فیل سام و ترس لە دڵی دوژمن دەچێنێت و كەرگەردنیش لە ریزەكانی هەردوولا(دۆست و دوژمن) دیارە. لە شانامەی كوردی بڕێجار بە كەرگەردن نووسراوە. ئەگەر ئاوا بێت، واتا ئاژەڵێك كە گەردنی وەكوو كەرە. ئاوا ئاژەڵێك بێ گومان هێستر یان قاترە. برێجاریش ئەوانەی شانامەی كوردییان نووسیوەتەوە بە كرگگەردن نووسیویانەتەوە. ئەسپێك كە گەردنی خاڵگەلێكی شینی نزیك لە رەشی پێوەیە. بەڵام شەش پێ، بوونەوەرێكی ئەفسانەییە و باوەڕ پێكراو نییە. ئاژەڵێك كە لە زەریاوە دێتە دەرێ و پەلاماری لەشكری هوشەنگ دەدات و قارەمان لە شەڕێكی سەیر و لە قووڵایی سەرسووڕهێنەر، ئەم ئاژەڵە دەستەمۆ دەكات و لە شەڕەكان یارمەتی لێ وەردەگرێت. ئاژەڵێك كە بارام شای تەبەردار، لە نەوەكانی رۆسەم، سواری دەبێت، ناوی شەش پێیە. بێگومان ئەمە هێمایە بۆ خێرایی و بەلەزی ئەسپێك بە تایبەتمەندییگەلی ئاست بەرزەوە. ئاژەڵ لە گەڵ مرۆڤ بۆ سەركەوتن بە سەر دێوی شووم و ناپاك و ناراستی لە شەڕ دابووە.