ما 3278 مهمان و بدون عضو آنلاین داریم

 حەکیم مەلا ساڵح

لەم بەرھەمانەدا ھەست دەکرێت، کە شاعیر چاوی سانسۆری لەسەر چۆنیەتی نووسینی خۆی ڕاگرتووە، بۆیە پەنا دەباتە بەر وشە و دەستەواژەگەلێک، کە پڕ لە واتا و دەلالاتی خۆیانن. سانسۆر مەرج نییە چاوی دەستەڵاتداری زۆردار بێت، شاعیر دەتوانێت خۆیشی سانسۆر لەسەر خۆی دابنێت. واتە دەبێت ئاگای لە خۆی بێت، چۆن دەست بۆ وشە و رستە دەبات و شیعری پێ دروست دەکات

 

ڕووداو و سەرچاوەی سرووشی شیعری

 حەکیم مەلا ساڵح

لە جەستە و ڕۆحی شیعری ھەشتاکانی کوردیدا، وێنە و وشە کاریگەرەکانی (سەباح ڕەنجدەر) ڕۆحی بەبەر جەستەی بەھێزی شیعر کردووە، دوای ئەم سەرەتایە دەبێت بە (ئەستێرەیەکی شیعری کوردی). یەکەمین کتێبی، ڕۆمانە شیعرێکە بەناوی (زێوان) لە ساڵی ١٩٨٨دا رێگای چاپخانەی گرتەبەر و دوای ئەوەی لە ئامێزیدا پشوویەکی دا ھاتە کتێبخانەی کوردییەوە و چاومانی کردە پێشانگایەکی پڕ لە تابلۆی شێوەکاری. دوای ئەم بەرھەمە یازدە ساڵی پای ھەردی شیعر دەکاتە خەڵوەتگا.

تا بەژنی زراڤ و بەھارپۆشی (رووەکەکانی خوداوەند- ١٩٩٩) دێتە دەنگ و ھەواری دووەم دەکاتە مەنزڵگا. لێرەشدا ئۆقرە ناگرێت، چونکە خەزاڵی شیعر بەرۆکی لاسی رۆحی بەرنادات و ختووکە و خەندە و خرۆش و خەیاڵ و خورپە و خۆشی و خووزی پێدەبەخشێ، بۆیە ھێمن و لەسەرخۆ ھەوارەکانی دیکەی کوێستانی شیعر دەگەڕێت و لە ھەر کامێکیاندا ھەوارێک لەسەر خۆی تاپۆ دەکات. ساڵی ٢٠٠٤ (خەون وا خۆی گێڕایەوە)، ساڵی ٢٠٠٥ (شەڕی چل ساڵە)، ساڵی ٢٠٠٨ (مردوویەک ئاگای لە ھەمووانە) و (سەد و یەکشەوە)، ساڵی ٢٠١٠ (ساڵی سفر)مان بۆ دەکات بەدیاری.

لەم بەرھەمانەدا ھەست دەکرێت، کە شاعیر چاوی سانسۆری لەسەر چۆنیەتی نووسینی خۆی ڕاگرتووە، بۆیە پەنا دەباتە بەر وشە و دەستەواژەگەلێک، کە پڕ لە واتا و دەلالاتی خۆیانن. سانسۆر مەرج نییە چاوی دەستەڵاتداری زۆردار بێت، شاعیر دەتوانێت خۆیشی سانسۆر لەسەر خۆی دابنێت. واتە دەبێت ئاگای لە خۆی بێت، چۆن دەست بۆ وشە و رستە دەبات و شیعری پێ دروست دەکات. شاعیرێکی وەک (نالی) زۆر ئازادانە لە سنووری میرنشینیی باباندا ژیانی بەسەر بردووە، بەڵام بە سادەیی رێڕەوی (کوردی) نەگرتۆتەبەر، بەڵکو بۆ خۆی جیھانێکی شیعریی پڕ لە (سیحری بەیان) و (حیکمەتی شیعر)ی ھەڵبژرادوو، کە لێوڕێژن لە (کینایە)، (ئیحا)، (ئیستیعارە) و (ئیما)، ئەمەش خۆ سانسۆرکردن بووە لە پێناو بەرز راگرتنی ھونەری شیعردا.

 

                                                          (نالی ئوستادەکی گەلێ چا بوو

                                                          خزری ئابی حەیاتی مەعنا بوو)(١)

 

ئەگەر شاعیر نەبێتە (ئوستادەکی) وشە و رستەی (مەعنا)دار، ئەوە بیەوێ و نەیەوێ شیعرەکانی بەلای (نەزم) و (سەھلی مومتەنیع = سانایی خۆ بەدەستەوە نەداو)دا دەچن، کە ئەم دووانەش بە دەگمەن ھونەری بەرز و بەرجەستەیان تێدا دێتە دەست.

جیاکردنەوەی (نەزم) لە (شیعر) کارێکی ئاسانە. یەکەمیان وشە رێکخستن و ھۆنینەوەیە و نزیک لە زمانی ئاخافتنی خەڵک، دووەمیان ھونەر بەخشینە بە وشە و ئێجگار دوورە لە زمانی خەڵکەوە.

شاعیری ئەم باسەمان لەبارەی ھونەری وشەسازی و رستەبەندییەوە دەنگێکی زۆر دەگمەن و کاریگەری ناو شەپۆلی شیعری سەردەمەکەیەتی. لە دوایەمین بەرھەمیدا بەناوی (ساڵی سفر) زۆر ھەوڵی داوە خوێنەری وشیار و دەگمەن لەسەر شیعرەکانی خۆی رابگرێت. بەرھەمەکە (١٦٦) پارچە شیعرە، ھەر شیعرێکی بۆ خۆی سەرنجی لەسەر قەتیس کردم و حەیران مام. بۆ نموونە لە چوارەمین پارچەدا بەم شێوە دەپەیڤێ:

 

 

                                                          (دەریای بێ ئامان

                                                          تەرمی خنکاوەکانی نەداینەوە

                                                          ترس و گومانی لە رۆخی راخستووە

                                                          چی نەماوە

                                                          بە خەیاڵی چنگێک خۆڵەمێشەوە

                                                          دەست بۆ ماڵ و گۆڕستان دەبەین

                                                          خەتای ئێمەی تێدا نییە

                                                          دەریا

                                                          ترسناک و

                                                          ستەمکار و

                                                          سەماکارە)(٢)

 

شاعیر لەم کورتە شیعرەیدا وشە بە وشە داوی بۆ خوێنەر ناوەتەوە. ئێمە کە داوەکەمان بەزاند لە دنیای پڕ لە سیمبۆڵەوە چووینە ناو دنیایەکی دیکەوە، کە (واتا)یە. کاتێک شاعیر دەڵێ: (دەریای بێ ئامان) بە ئاسانی دەتوانین بڵێین: (بەعسی دڕندە و بێ ویژدان)، چونکە بە دوایدا دەڵێ: (تەرمی خنکاوەکانی نەداینەوە) واتە ئەوانەی، لە ڕووداوی ئەنفالدا بێ سەر و شوێن کران، بردنی و رۆیشتن و خنکاندنی بەبێ ئەوەی رێگا بدات چاومان تەرمەکانیان ببینێتەوە.

ئەم دەریایە (ترس و گومانی لە رۆخی راخستووە) سەردەمی دەسەڵاتدارێتی ئەو فاشیستانە ترس و تۆقاندن مرۆڤیان جاڕس دەکرد و ژیان پڕ بوو لە گومان، پڕ بوو لەوەی چارەنووسمان کەوتبووە ناو بازنەیەکی تۆقێنەرەوە. (چی نەماوە؟) نەیکەن، ھەموو کردارێکی نامرۆڤانەیان پەیڕەو کرد.

 

                                                          (بە خەیاڵی چنگێک خۆڵەمێشەوە

                                                          دەست بۆ ماڵ و گۆڕستان دەبەین)

 

ئەو ستەمکارانە دنیای فراوانیان لێ کردبووینە چەرمە چۆلەکە، لە ماڵی خۆماندا بێت، یان لە گۆڕستاندا، ئەوا بە ھیوای ئەوەی لە دوای سووتماک کردنمان، ھیچمان بۆ نەماوەتەوە ئەوە نەبێت، کە پڕ چنگێک خۆڵەمێشی جەستەی شەھیدەکانمان، یان ئەنفال کراوەکانمان بێتە دەست، بەڵام ئەوەش لە مەحاڵ دەچوو، چونکە لە بەرنامەی سیاسەتی ئەواندا نەک دەستکەوتن، بەڵکو تەماشاکردنی خۆڵەمێشەکانیشیان قەدەغە بوو.

 

                                                          (خەتای ئێمەی تێدا نییە

                                                          دەریا

                                                          ترسناک و

                                                          ستەمکار و

                                                          سەماکارە)

 

ئێمە بێ گوناھین و ھیچ تاوانێکی ئێمەی تێدا نییە، کە ئەو رەگەزپەرستانە (ترسناک) و (ستەمکار) و (سەماکار = سۆزانین).

* * *

چەند کاریگەرە شاعیر بەو زەوق و سەلیقەیە بێتە دەنگ و خوێنەر بە خۆیەوە سەرقاڵ بکات، لەم بارەوە چەندان پارچە شیعری لەم چەشنەم دێتەوە بیر و ھەریەکێک لەو شیعرانە لەسەریان راماوم و مەست و حەیرانیان کردووم، زیاتر ئەمەش لەبەر ئەوەیە، کە تەرزی بیرکردنەوەم فراوانتر دەکەن و مێشکم بە ئەندێشە دارماڵ دەکەن.

(عەبدوڵڵا پەشێو) شاعیرێکی بە ئەزموونە و گەلێک شیعری جوانی ھەیە، زۆر لە شیعرەکانی بە زمانێکی سادە و ناسک خستووەتەڕوو، بەڵام دەبینین لە کۆپلەیەکیدا لەو سادەی سادەیییە لایداوە دەڵێ:

 

                                                                                       (من لافاوێکی لاسارم

                                                                                       گەلێکی شۆڕشگێڕی ماندوونەناسم

                                                                                       لەو کەنارانە ھەڵساوم

                                                                                       کە تەنگیان پێ ھەڵچنیوم

                                                                                       لەو داگیرکەرانە راپەڕیوم

                                                                                       کە ژیانیان زەوت کردووم(٣))

 

 

 

 

 

یان دەبینین (ئەحمەد شاملوو)ش بە ھەمان شێوە لەژێر سێبەری سانسۆردا کۆپلەیەکی وەھای ساز کردووە، دەڵێ:

 

                                                                                       (شەو، بە گەرووی خوێنینەوە

                                                                                       درەنگانێ دەخوێنێ

                                                                                       دەریا، سارد و سڕ لێی کەوتووە

                                                                                       چڵێک

                                                                                       لەناو رەشایی دارستانەکەدا

                                                                                       بەرەو پڕشنگ

                                                                                       ھاوار دەکات)

ئەم شیعرە داخراوە پێویستی بە کلیلێک ھەیە، کە بیخاتە سەر پشت، چونکە شیعرەکە لە دروشمی رەق و تەق دەرچووە و بەرگێکی ھونەری بە باڵا بڕاوە. لە خوێندنەوەیەکی وردی ئەم کۆپلەیەدا دەردەکەوێت، کە (شەو = نیشتمان) (بەگەرووی خوێنینەوە = ھێندە ستەم لە (شەو) کراوە گەرووی پڕ لە (شۆڕش) بووە. (درەنگانێ دەخوێنێ = پەیامی خۆی شەوانە رادەگەیەنێت واتە بەدزیی دوژمنەوە، چونکە لە رۆژدا بانگەواز ھەڵدان بۆ نیشتمان و شۆڕش ھەڵنادرێ) (دەریا = شەپۆلی بزووتنەوەی خەڵک). (سارد و سڕ لێی کەوتووە= ھێمن و ئارامی دەنوێنێ) بۆیە (چڵێک = مرۆڤێکی شۆڕشگێڕ). (لەناو ڕەشایی دارستانەکەدا = لەناو گەل و کۆمەڵانی خەڵکدا). (بەرەو پڕشنگ = بەڕووی ئازادیدا). (ھاوار دەکات = پەیامی خەبات و تێکۆشان رادەگەیەنێت).

* * *

وەک لە سەرەتاوە ئاماژەم پێکرد (سەباح ڕەنجدەر) سانسۆری لەسەر خۆی داناوە، بۆیە ھەوڵدەدات بە وریایی دەست لەسەر وشە دابنێ، بەڵام بە پێچەوانەی ئەم رەوت و ئاقارەوە ناو بەناو دەبینین وشەی لە دەست دەردەچێت، کە لەناو دنیای شیعرەکانیدا جێگای نابێتەوە، بەڵکو وشەی دیکە ھەیە، کە ئەو جێگا سەنگینە بگرێت. وەک دەڵێت:

 

                                                          (کەروێشک

                                                          ھێلانەی جێھێشت و ھەڵەتە بوو)(٤)

 

لێرەدا ئەوەی جێگای سەرنجە وشەی (ھێلانە)یە، چونکە ھێلانە مەنزڵی باڵدارەکانە نەک کەروێشک، کەروێشک (لان)ی ھەیە، (گۆران) دەڵێ:

                                                          (کەروێشک لەناو لانا

                                                          گوێی لەسەر پشت دانا)(٥)

 

یان دەڵێ:

                                                          (بەخۆت نقومی لە دڵی شۆڕشە کورتەکان)(٦)

(شۆڕش) وشەیەکی زەق و زۆپە، شاعیری سیمبۆڵیک دەبێ ئەو بەرگەی لەبەر راماڵێت و کاڵای وشەیەکی دیکەی بە باڵادا ببڕێت. واتە ئەگەر لەباتی ئەو وشەیە (رووبار)، یان (بڵێسە)ی بەکاربھێنایە جوانتر جێگای دەگرت.

یان دەڵێ:

                                                          (قەلەباچکەیەکی کلک درێژ)(٧)

خەسڵەتی کلک درێژ بۆ قەلەباچکە ئەو ھونەرەی تێدا نییە، کە شاعیر دەیەوێت، چونکە خەسڵەتەکە خەسڵەتێکی سەپاوە، کەواتە شاعیر لە شێوەی پارادۆکسدا دەیتوانی خەسڵەتێکی دیکەی بۆ دیاری بکات، کە خوێنەر رابچڵەکێنن.

با ئەم سێ نموونەیە بەس بن بۆ ئەوەی، کە لە چەند شوێنێکی دیکەدا وشەی بەم شێوانە بەکارھێناوە، لە شیعری دیکەی ھەندێ لە شاعیرانی ھاوچەرخدا ئەم خەسڵەت داڕشتنەم دیوە، وەک (پڵنگێکی کێوی) پڵنگ خۆی لە خۆیدا کێوییە واتە رام و ماڵی نییە، ئەوە ھیچ ھونەرێکی شیعری لە خۆ نەگرتووە، چونکە کە گوترا پڵنگ ئیتر خەسڵەتی کێوی لە زەینیدا ئامادەیە، یان (فەقیانەیەکی سپی) ئەمیش بە ھەمان شێوەیە و ھەموو دەزانین، کە فەقیانە ھەر سپییە، کەواتە بۆ شاعیر ھونەر ئەوەیە کە لەباتی (سپی) رەنگێکی دیکە بەکاربێنێ، دەلالەت لە واتایەکی دیکە بکات، وەک گوتمان پەنا بەرێتە بەر ھونەری پارادۆکس.

٢٠١١ ھەڵەبجە

 

 

   سەرچاوە:

١ـ دیوانی حاجی قادری کۆیی، لێکۆڵینەوە و لێکدانەوەی: سەردار حەمید میران و کەریم مستەفا شارەزا، لە چاپکراوەکانی ئەمیندارێتی گشتی ڕۆشنبیری و لاوانی ناوچەی کوردستان، ١٩٨٦، ل٢١٩.

٢ـ سەباح ڕەنجدەر، ساڵی سفر (کۆشیعر)، چاپخانەی کەمال، سلێمانی، بەڕێوەبەرایەتی چاپ و بڵاوکردنەوەی سلێمانی، ٢٠١٠، ل٢٠.

٣ـ عەبدوڵڵا پەشێو، ھەسپم ھەورە و ڕکێفم چیا، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، ھەولێر، ٢٠٠٦، ل٦٨.

٤ـ ساڵی سفر، ل١٩.

٥ـ دیوانی گۆران، محەمەدی مەلا کەریم، بەرگی یەکەم، چاپخانەی کۆڕی زانیاری عێراق، بەغدا، ١٩٨٠، ل٣٢٦.

٦ـ ساڵی سفر، ل٢٦.

٧ـ ساڵی سفر، ل٣٥.

 

 

گەڕان بۆ بابەت