سازدانی: هاشم عەلی وەیسی
ئەمە نیازی بە پێوەندییەکی دو لایەنە و دیالێکتیکی هەیە لە گەڵ گەلانیتردا. ئەم پێوەندییەش ژانری وەرگێڕان ئەنجامی ئەدات. هەر وەها کە ئاماژەم پێدا لەم بوارەدا ئێمە رێگای نەبڕیومان زۆر ماوە کە ئەبێ تاقی بکەینەوە تا بتوانی کەسایەتیەکانی نوخبەی ئەدەبی و هزری و رۆشنبیریمان بە گەلانیتر بناسێنین.
چاوپێکەوتن لە گەڵ عادل محەمەدپوور
سازدانی: هاشم عەلی وەیسی
عادڵ محەمەد پوور نووسەری ناسراوی رۆژهەڵاتی کوردستان کە تا ئێستا چەندان کتێب و بابەتی لێکۆڵینەوەیی لە سەر وێژە و مێژووی ئەدەبی کوردی (بە تایبەتی هەورامی) نووسیوە و بابەتی جۆراوجۆری بۆ سەر زوانی کوردی وەرگێڕاوەتەوە و بڵاو کردۆتەوە، لەم پێوەندییەدا یەکێک لەو کەسانە بووە کە لە رۆژهەڵاتی کوردستان بە دامەزراندنی گۆڤاری زریبار و ورووژاندنی باس و بابەتی زانستی و زانستگایی، توانی بزوتن و جمشتێکی کولتووری لە نێو نووسەرانی رۆژهەڵات وەڕێ بخات و لە دەوری یەکیان گرد و کۆ بکاتەوە و ئەزموونی رۆشنبیری و نووسینی نووسەرانی جۆراوجۆر بۆ یەکتر بگوازێتەوە و بە یەکتریان بناسێنێت کە تا ئێستا هەشتا و هەشت ژمارەیان لێ بڵاو بۆتەوە.
لە پاش ئەو هەموو ساڵە لە ئەزموونی نووسین و کار و چالاکی کولتووری، ئێستاکەش لە کار و چالاکی خۆی هەر بەردەوامە و نەوەستاوە و لەم پێناوەشدا خەریکی ئامادە کردن و دەرکردنی ژمارەی تازەی زرێبارە و لە حاڵێکدا وەک خۆیان دەڵێن چەندان کتێبی ناتەواوی بە دەستەوەیە کە بە تەمای ئامادە کردن و خستنە بەردەستی نووسەر و رۆشنبیری کوردە، هەر لە پێوەندی بە کاری نووسین و رۆشنبیریان، گفتوگۆیەکمان لە گەڵ بەڕێزیان ساز داوە و سەبارەت بە چەند تەوەری دیاری کراو دواندومانە.
o کاک عادڵ سەرەتا لە سەر ئەوەی کە چۆن هاتنە ناو دنیای نووسین و رۆشنبیری کوردییەوە و لە ئەزموونی کاری رۆشنبیری خۆتان هۆکاری ئەوەی کە زۆربەی کارەکانتان لە بوواری شیعر و لێکۆڵینەوەی شیعری و پەرژانە سەر راڤە و شرۆڤە کردنی ئەم بابەتە بوو؟ ئایا ئەمە حەز و خولیای رۆشنبیری خۆتان بوو؟ یان هەست بە کەمکاری و کەمتەرخەمی لەم بابەتە بوو کە پاڵنەرتان بوو کە بە شێوەی ئاگایانە زۆرتری تێهزرین و رامانی خۆتان بۆ ئەم بابەتە تەرخان بکەن؟
• بە عەرزتانی رابگەیەنم من پێش شۆڕشی گەلانی ئێران خوێندکاری زمان و ئەدەبیاتی فارسی بووم هاوکات لە گەڵ سەرکەوتنی شۆڕش بووم بە مامۆستای وانەی زمان و ئەدەبی فارسی. هەندێ هۆکاری سەرەکی هەن کە پاڵنەرێکی ئەکتیڤ بوون بۆ چوونە نێو دونیاری نووسین و باری رۆشنبیری کوردییەوە: یەکەم، نیازی سەردەمی و هەست بە بۆشاییەک لەم بوارانەدا بە تایبەت لە حەوزەی زمان و ئەدبی هۆرامی. دووەم، چێژ و خولیای تاکی و ناخەکی خۆم. سێهەم، شارەزایی لە بواری زمان و ئەدەب و...چوارەم، ئەتمسفۆڕی لە باری فەرهەنگی و رۆشنبیری گلێرگەی ئەو دەمە. سەرەتاکانی شۆڕش(58-57) لە زێدەکەم(دزڵی) وانەی زمان و ئەدەبی فارسیم دەوتەوە ئەو هەلە لە بارەم قۆستەوە و شان بە شانی راڤە و وتنەوەی وانە فارسییەکان، رێزوانی زوانی کوردیم دەوتەوە و قوتابییەکانم هان ئەدا کە بینووسنەوە، هەر رەگە هەرمان(فعل)ێکم بە فارسی گەردانە(ێرف) دەکرد بە هاوتا کوردییەکەش ئاماژەم دەکرد، بەم جۆرە یەکەم هەنگاوم بۆ پراکتیزە کردنی خولیاکانم هاوێشت. دوەم هەنگاوم ئەوەبوو لە هەندێ بواردا دوخێکی نالەبار و ناسەقامگیر زاڵ بوو بە تایبەت بۆ چینی قوتابیان، بۆ ئەوەی خەریکی شتی لاوەکیتر نەبن و سەرقاڵ و هۆگری خوێندنەوەی کتێب بن، لە شاری مەریوان لەم لاو لەولا کتێبم کۆئەکردەوە و بەم شێوە کتێبخانەی قوتابخانەکەم چالاک کرد. ئەم دۆخە درێژخایەن نەبوو و دزڵی بومباران کرا و ئاوارە بووین و...بەڵام من بۆخۆم هەستم بە نیاز دەکرد و ساڵەکان دەهەی (70) بەردەوام بووم لە خوێندن، لەم ساڵانەدا فەوق لیسانس(مەستەر)م وەرگرت، ئەمە زۆرتر دەسەڵاتی زانستی و شارەزایی پێدام و هانیدام و توکمەتر بشکێمەوە بە مل باری فەنی زمان و ئەدەبی کوردیدا، لەو دەمەدا بە دەگمەن بابەتی کوردی بۆ تێزی مەستەر پەسەند دەکرا، رەنگە ئەوەڵ خوێندکار بووبێتم کە لە سەر داواکاری خۆم و پێداگری و پاڵپشتی مامۆستای رێنوینیکەر و راوێژکار(راهنما و مشاور)، بەرێزان (د. ئێبراهێمی و د. خوڕەمدڵ) بابەتەکەم کە لە سەر شێوازناسی و مێتۆدی راڤەکاری زوانی، ئەدەبی و هزری دیوانەکەی مامۆستا بێسارانی، گەورە لیریکابێژی شێعری هۆرامی بوو، بە پلەی باڵا وەرگیرا. ئەو تێزە دوایی لە دووتۆی کتێبێکدا بە ناوی(سرود خزان) لە ساڵی (81)ی کۆچی هەتاوی، چاپ و بڵاوکرایەوە. لەو تێزەدا بە تەسەل لە وتاریی پێشەکیدا لە سەر زوانی هۆرامی شرۆڤەکاری زانستیم کردوە کە ئەمە بۆ ئەو دەمە هەنگاوێکی ئەکتیو بوو بۆ ناساندن، ورووژاندن و بە ئاکادێمی کردنی ئەم باسانە کە زۆر شاز و دەگمەن و غیابیان زۆر هەست پێکراو بوون. بەم شێوە ئەم ساڵانە بوون بە هەگبەی ئەزموونی رۆشنبیری و ئەدەبیم کە پاشان هەنگاوگەلێکی توکمەترم هەڵگرتوە.
o زرێبار بە ئەزموونێکی سەرکەوتووی رۆژنامەگەری کوردی لە رۆژهەڵاتی کوردستان هەژمار دەکرێت و دەوری کاریگەری لە گۆڕینی دیسکۆرس و تێگەیشتن لە بزاوت و جووڵانەوە رۆشنبرییەکانی کورد بینیوە، سەرەتای ئەزموونی کاریتان لە گەڵ زرێبار چۆن دەستی پێکرد؟
• دوا بەدوای چاندنی ئەو حەز و ئاوات و خولیانە کە سەرەتا ئاماژەم پێکردن، بەرە بەرە تەشکی بووژانەوەیان لە بواری رۆژنامەنووسی و نووسینی دەقی ئەدەبی و رۆشنبیریدا بە خۆوە گرت و پراکتیزە بوون. زرێباریش یەکێک لەو ئامانجانە بوو کە هاتە دی. وێڕای ئەم ویستە تاکییە زرێبار نیازێکی سەردەمیش بوو کە دەبوا سەر ئاوەزێکی یەکگرتووی ئەو دەمەی رۆشنبیرانی مەریوان لە دایک بوایێ و دوایی کە بە قەولی جەنابت بوو بە ئەزموونێکی سەربەخۆ و سەرکەوتووی رۆژنانەنووسی کوردی لە رۆژهەڵاتی کوردستان و گڕ و تینێکی ئەوتۆی بەخشییە بزاوتن و جووڵانەوەی باری رۆشنبیری کوردی و ئێستاش بەگۆڕتر بەردەوامە. وەک پێش زەمینەکەی لە ساڵی (69)ی ک.ه بۆ یەکەم جار وەک نیازێکی بنەڕەتی و هەستپێکراو (ئەنجومەنی ئەدەبی مەریوان) دامەزرا و منیش یەکێک بووم لە دەستەی دامەزرێنەری ئەو ئەنجومەنە. کە بزاوتە و ئەکتیو چالاکیمان بە رێوە ئەبرد. لە ساڵی (71)ی ک.ه کۆڕێکی (شێعر و چیرۆک)مان بەڕێوە برد کە لە رۆژهەڵاتدا دەنگی دایەوە. دوابەدوای ئەم چالاکیانەدا هەستمان بە هەبوونی گۆڤارێکی ئەدەبی-رۆشنبیری ئەکرد کە بڕیار درا بە دوا چوونی بۆ بکەین. من بۆ وەرگرتنی مۆڵەتەکەی(مجوز) ئەو مەرجانەم لەخۆمدا شک ئەبرد و ئامادە بووم کە داواکاریی یاسایی و ئیداریی بۆ بکەم. ئەو کارەشم کرد بەڵام پاش چوار ساڵ تەنگوو چەڵەمەی ئیداری(رەنگەش بە هۆکاری سەربەخۆبوون؟! و...) جا مۆڵەتەکەی کەوت بواری جێبەجێکردنەوە کە تا ئێستا (88) ژمارەی بڵاو کراوەتەوە.
o دەتوانین بڵێن زرێبار لە ئەزموونی کاری خۆیدا توانی ئاوڕ لە بەشێک لەو لایەنە رۆشنبیریی مەعریفیانە بداتەوە کە پێشتر بەو شێوازە ئاوڕی لێ نەدرابوویەوە و کاری لە سەر نەکرابوو، ئەم بیرۆکەیە چۆن لە رێچکەی کاری زرێبار رسکا و چۆن بوو ئاورَدانەویەکی وەها شێلگیرانە و رژدتان دەست دایە؟
• هەروەها کە لە پێشدا ئاماژەم پێدا فەلسەفەی لە دایک بوونی زرێبار زادەی نیازێکی سەردەمیانە و پێداویستیەکی هەستپێکراو بوو، ئێمە هەستمان بە هەندێ بۆشایی لە پانتایی رۆشنبیری - مەعریفیی و هزریی کرد بوو کە پێشتر بە بڤەکاری و قۆرخکاری دەژمێررا، پێش لە زرێبار تەنیا (سروە، ئاوێنە و ئاویەر) لە چەتری ماڵی دەوڵەت دەرئەچوون، سەرە ڕای ئەمەش خزمەتێ باشیان بۆ بووژاندنەوە و رسکاندنی دەرفەتی فەرهەنگ-ئەدەبی کرد. ئەم بیرۆکە وایکرد کە زرێبار ئاوڕ لە بابەتگەلێک بداتەوە کە شاز، ناب و نایاب بن، بۆیە دەڵێم تا رادەیەک ئەو دۆخەی شڵەقاند و هەڵپەیەکی شێلگیرانە بوو بۆ رۆژنامەنووسی کوردی. من لە سەروتاری یەکەم ژمارەیدا(پاییزی 76)ی ک.ه نووسیبووم: " ... زرێبار ئاکامی هەول َو تەقەلای هەندێ لە ورووژێرانی هزر و ئەندێشەی ناوچەیەکی کۆیلەیە کە دەیانەوێ جیاواز و بە دوور لە هەر چەشنە فێکرێک و ئایدیۆلۆژیایەک و باڵێکی سیاسی تایبەت بنووسن، بەڵام بەشەفافییەت و سەربەخۆ و لە ئەنجامدا، رێبوارانێک بن بۆ رێگای راستی و ئەندێشمەندانێک بۆ ئەفڕاندنی خۆد بەرهەمی و...". ئەمێستاکەش هەر بڕوای بەو فەلسەفەیە هەیە و لە سەر عەقڵییەتی کۆیی لە هەر ژمارەیەکدا، بە پێی نیاز لێکۆڵینەوە و باسی لە سەر دەکرێ کە ئەولەویەت بە کام بابەتە کە تا ئێستا ئاوڕی لی نەدراوەتەوە و یان نیازێکی پێویست دەژمێردرێت تا بکرێتە فایلی ژمارەی داهاتوو و بە خوێنەرانی و خامە بەدەستانیش رادەگەیەنین و ئەوانیش بە دڵنیایی و دەرفەتی زۆرەوە، وتار ئەنووسن و رەوانەی ئەکەن بۆ شۆرای نووسەران تا بخوێنرێتەوە و رادەی باری زانستی ئەو بەرهەمە تاوتۆ بکرێت و دەنگی چاپکردن یان نەکردنی لە سەر بدرێت.
o ئەزموونی رۆشنبیری کوردی لە مەودا و هەوارگەی جیاوازی زەمەنی بە پێشەنگایەتی کەسانی نووسەر و چالاکی بوواری ئەدەبی کوردی توانیویەتی ئاواڕدانەوە و هەڵوێستە لە رەوت و روداوەکانی کۆمەڵگەی کوردی بکات و سەردەمانێک ئەم ئاوڕدانەوە لە بن دەسەڵاتی میرنشینە کوردییەکان و نیمچە دەسەڵاتانێک بوو کە دەور و کاریگەریی خۆیان لەم بابەتەوە گێڕاوە و لە دووتوویی (زۆرتر شیعر) ئەم قۆناغە زەمەنییە جیاواز و پچڕ پچڕەی دەسەڵاتی کوردی دەرفەتێک بۆ گێڕڕنەوەی شوناسی کوردی بەم شێوازە بووە ئێستاکەش ئەو دەسەڵاتە بو نووسەر و روناکبیری رۆژهەڵاتی کوردستان(جیاواز لە ئەزموونی باشووری کوردستان) رۆژنامە و گۆڤارەکانن کە بە شێوازی جیاواز لە ئارا دایە و حەوتانە یان مانگانە دەر دەکرێت و خوێنەری کوردی لەم بابەتەوە پێ ئاگادار دەکرێتەوە ئەکرێت وەکوو کەسێکی رۆژنامەنووس و نووسەر کە لەم بابەتەوە چالاکی بەردەام و پەیگیرتان هەبووە شرۆڤە و شیکاری بکەیت و خوێندنەوەی ئەزموونی خۆتان لەم رووەوە بۆ خوێنەران باس بکەن؟
• بەڵێ زۆر راستە لە مێژە قەڵای رۆشنبیری کورد هەر ژانری شێعر بووە کە مەوداگەلێکی زەمەنیدا ئاوڕی لە شوناسی کورد داوەتەوە بە قەولی جەنابتیشت بە شێوەیەکی پچڕپچڕ. ئەوەش بۆ خۆی شرۆڤەکاریەکی جیاوازتری ئەوێ کە بۆ هەموو شتێک لە شێعردا چڕکراوەتەوە و تەنیا دەقێک بووە کە تا رادەیەک ئاوڕی لە چەمکگەلی هزری و مەعریفی کورد داوەتەوە. دیارە لە بنەوەڕا کورد خاوەنی دەسەڵاتێکی توکمەی سیاسی نەبووە و ئامێری راگەیاندنی نەبووە و تەنیا چێژی شاعێرانە بووە کە لەم دۆخە کۆڵراوەتەوە، ئەویش نە بە شێوەی شێلگیر و هەمەلایەنە، کورد مەجبوور بووە کە بە شێوەی ئەدەبی"سەمبۆلیک" لە دیاردەکان بقۆسێتەوە و تا مەبەستگەلی سیاسی و کۆمەڵایەتی لێ ئاوەگۆز بکرێت، ئەم ناسەقامگیری و نا بەرانبەرییە لە حەوزەی دەسەڵاتدا وایکردوە کە هەموو شتێکمان تێکەڵ بە ئەویتر بێت و نەتوانین شوناسێکی یەکدەست و دراسەکراو و تۆمارکراو بۆ کورد بنەخشێنین، بۆیە ناچار پەنامان بردۆتە ژانری شێعر و هەموو شتێکمان لەو حەوزەدا دۆزیوەتەوە.سەرەڕای ئەمە کورد بۆ خۆی خاوەن ئەدەبێکی دوڵەمەندی زارەکییە(ادبیات شفاهی) کە دەکرێت لەم بوارەدا بە وردی بگەرێت بۆ شوناسی راستەقینەی کوردی کە بە رای من کەمتر ئاوڕی لێدراوەتەوە. وەک ئاماژەتان پێدا بەشێک لە گێڕانەوەی شوناسی کوردی لە ئەستۆی شاعێراندا بووە کەچی زۆربەیان نەیانتوانیوە ئەم ئەرکە بەرێوە بەرن، تەنیا بە دووی وردەکاری ئەدەبی و رازاندنەوەی دەقی شێعردا بوون(مەزموون گەرایی) و کەمتر خۆیان بە قەرەی ورووژاندنی هزر(مفهوم گرایی) و نواندنی ژانەکانی گلێرگە و بەرجەستە کردنی زامەکانی جەماوەر، داوە. هەن شاعێرانێکیش کە هەوڵیان داوە ئاگایانە کاربکەن بۆ دەستەبەر کردنی شوناسی کوردی. نموونەی بەرزی نالی شارەزووریە کە وەک شاعێرێک و بکەرێکی وریا و زێرەک(فاعل شناسا)، زانیویەتی لەم نێوەندەدا، چۆن کایەی زوانی بەکار بهێنێت و واقێعەکان بقۆسێتەوە و لە ناو گەنجینەی فەرهەنگێکی هەژار و زوانیکی دیالێکتدا، سەری هەڵداو و درەوشایەوە، هەم دۆخی هێژمونی سیاسی و دەسەڵاتداری بە بەبەکان ببەخشێ و هەمیش دیالێکتی سۆرانی ناوچەی سلێمانی ببوژێنێتەوە و بازنەکەی بەر بڵاوتر بکاتن و ئێستا بانگەشەی پێوەریی بوونی زوانی کوردی بکرێت.
کەچی ئەمێستاکە دۆخەکە گۆڕراوە ئیتر شیعر و ئەدەبی زارەکی فەلسەفەی زانستی- فەنی و کارکردی راستەقینەی خۆیان دۆزیوەتەوە و بە شێوەیەکیتر ئاراستە دەکرێن. ئەمە روژنامە و رۆژنامە نووسەکانن کە خەریکن بە شێوەیەکی پیشەیی ئەم ئەرکە بە ئەستۆ ئەگرن. وەک دەزانین کە میدیای چاپەمەنی وەک کۆڵەکەی چوارەمی دێمۆکراسی ناسراوە و یەکێک لە شاخێسەکانی بنەڕەتی گەشەی سیاسی، ئابووری، کۆمەڵایەتی و رۆشنبیری هەر کۆمەڵگەیەک دەژمێررێت. وەک ئاماژەمان پێدا لە رابردووی مێژووی رۆشنبیری و ئەندێشەی کوردیدا بە هۆکارگەلێکی بەرچاوی سیاسی و گلێرگەیی ئەرکی ئەدەب و رۆشنبیری کوردی لە رێی ئەدەبی زارەکی و دەقی شێعر هات ڤەشاندن و کایە فیکری و هزرییەکان بە ئەستۆی شێعر و شاعێرییەوە بووە: لە بابا یادگار(سەدەی دووی ک.م)، تا بێسارانی، فەقێ تەیران، ئەحمەدی خانی و سەیدی و خانا و مەولەوی و هێمن و هەژار و شێرکۆ و... ئەم دۆخە هەست پێدەکرێت. لە کوتاییەکانی سەدەی (19)ی ز (1898) کە یەکەم رۆژنامەی کوردی (کوردستان) لە سەردەستی (مێقداد مێدحەت بەدرخان)چاپکرا، رءچنەیەک لە رووی سوننەتی نویساری(کتبی) و دیاردەی رۆشنبیری ئیمەدا کرایەوە و بە واتا مێژووی مودێڕنی رۆژنامەنووسی کوردی دەستی پێکرد. ئەم رۆژنامە وێڕای پێداچوونەوە لە رووکردی فەرهەنگی عەشیرەیی و ئیلیاتیگەری رووکردی باری رۆشبیری لە زارەکییەوە بۆ رەوشی نووسین گۆڕی، ئەلفووبێی کوردی بێچمی سەردەمی و هەنووکەیی بە خۆوە گرت. لە سەروتاری یەکەم ژمارەدا جەخت لە سەر زانست و فێرکاری زوانی کوردی کرابوو و بەردەنگی کوردی بە هزراندن و هەوڵ بەم زمانە هەڵخڕاند بوو. پاشان چەندین رێکخراوە و ئەنجومەن و رۆژنامەیتری کوردی لە ترکیە و سوریە و عێراق شکڵیان گرت، ئەمانە هەمووی کاریگەری ئەرینی و پۆزەتیڤیان لە چاندنی هزری کوردی دانا. ئەم رووکردە بووە هۆی ئاشنایەتی لە مێژووی خۆیان و گەلانیتر و سەرەنجام بزووتنەوەی نەتەوەیی و گەڕاندنەوەی شوناسوو و چییەتی کوردی. دوابە دوای ئەم گۆڕانە حوزنی موکریانی چاپخانەی بۆ کوردستان هێنا، وتار و شێعری و دەقیتری ئەدەبی وەک وەرگێڕان و... پەرەی سەند و قوتابخانە کوردییەکان یەک لە دوای یەک کرانەوە، ئەمانە هەمووی بۆ کوردان «رێنسانس»ی فەرهەنگی و هزری بە ئەژمار دێ کە لە ژێر کاریگەری و کاردنەوەی رۆژنامە و رۆژنامەنووسیدا شکڵیان گرتوە. ئەم دیاردە لە زەمەنگەلێکی جیاوازتردا بۆ پارچەکانیتریچ رەنگیداوەتەوە، کە ئەمێستاکە نموودەکەی لە هەرێمی باشوور و رۆژهەڵات و... بە شێوەیەکیتر ئەیبینین.
o زاراوەی هەوارمی لە باری نووسین و ئەزموونی شیعری کوردی چەندین قۆناغی مێژویی بڕیوە و لەم بابەتەوە گەلێک کتیبخانەی کوردی رازاندۆتەوە لە حاڵێکدا هێشتاش زۆرن ئەو دەسنووسانەی کە ساغ نەکراونەتەوە و خوێنەر و نووسەری کورد لێی بێ ئاگایە بە رای ئیوە ئەو لێکۆلینەوانەی کە لە بارەی ئەم ئەزموونە شیعری و رۆشنبیرییە کراوە تا چەندە شیاوی سرنج و هەڵویستە لە سەر کردنە و ئەگەریش پێتان وایە ئاوڕدانەوەیەکی شیاو لەم بابەتەوە نەدراوەتە و هۆکار و خەسارەکان بۆ چی دەگەڕێننەوە؟
• لە چاو مێژینەمەندی، دوڵەمەندی و بەرفراوانی پانتایی زوان و ئەدەبی هۆرامی ئەو کارانە کە کراوە هیچ کە هاوسەنگی ناکات دەتوانین بڵێین کە زۆر کەمن. هەندێک لەو نووسراونیشە بە شێوەی زانستی و رەوشی لێکۆڵینەوەی ئاکادێمی نەنووسراون، کە ئەمە دەگەڕێتەوە یەکەم بۆ کەمبوونی سەرچاوەی باوەڕپێکراو و دوەم بۆ بە سەلیقەیی کردنی بابەتەکان. لە ئەساسدا سەرچاوەی سەرەکی بۆ ئەم مەبەستە کەمە، ئەبێ پشت بە واقێعی خودی ئەو زوانە ببەسترێت و ئامانجەکانی لێکۆڵینەوەی لی ئاوەگۆز بکرێت. هەندێ لەو نووسینانەش کە نووسراون لە بری بەرچاوکردنی نەفسی بابەتەکە، بەرەو مەنهەجێکیتر ئاراستە کراوە، ئەمەش بە سەلیقەیی کردن و موتوربە کردنی بابەتەکەیە. ئەو میژوونووس و رۆژهەڵاتناسوو و هۆرامی ناسانەش زانیارییەکی عەینی و واقێعییان نەبوە، هاتوونەتە ناوچەیەک یان گوندێکی کوردەواری لە دوورەوە فتوای جۆراوجۆریان دەرکردوە و ئیتر نەچوونەتە نێو وردەکاری و باری تەوسیفی و واقیعی زوانەکە، دواییش بوونەتە سەرچاوەیەک بۆ بەردەنگ و توێژەرانیتر کە هەر هەمان ئاویان لە دنگەکە کوتاوە. ئەمە زیانێکی زۆر مەزنی بە زوان و ئەدەبیاتی هۆرامی گەیاندوە. بۆ وێنە هەر لە مێژە باسی هۆرامی و گۆران تێکەڵاو کراوە و هۆرامی بە بەشێک لە زمان و ئەدەبیاتی گۆران دراوەتە قەڵەم و بووەتە «سوننەتێکی ئەدەبی»، لە بەر ئەوە مینۆرسکی و... وایان وتوە، ئەم روانگە هیچی لە گەڵ دیاردە واقێعییەکان و باری تەوسیفی –نە تەجویزی، زوان و ئەدەبی هۆرامی جۆر دەرنایەت، ئەوان تەجویز یان دیکتەیان کردوە، نوسخەیان پێچاوە. رەنگە هیچ کات بیر ئا لەمە نەکرابێتەوە کە ئەو هۆزانەی کە بەناو «گۆران» ناسراون، وەک: شەبەک، لەکی، کەڵهوڕی، فەیلی، جافی، باجەڵان، زەنگەنە و... زوانی ئاخافتنیان جیاوازە لە هۆرامی و بەڵام بە هۆرامی شێعریان داناوە، کەچی هۆرامی لە بواری ئەدەب و شێوازدا بە گۆران دادەنێن، کەچی لە سەبک و سیاقی شێعرەکانیاندا دەرئەکەوێ کە هۆرامی زوانی دایکییان نەبووە و بەڵام لە سەر هێژمۆنی و کاریگەری بەرفراوانی زوان و ئەدەبی هۆرامیدا بوون. بۆ بەڵگەش ئاماژە بە خاڵێکی شێوازناسانە بکەم کە لە شوێنێکدا دەسەڵاتیان بە مل زوانی هۆرامیدا نەبوە و نەیانتوانیوە توخمە زوانییەکانی هۆرامی بە تایبەت کارواژەکان بە باشی بقۆسنەوە، توخمی زوانییەکەی خۆیانیان بە کارهێناوە داناوە، ئەم دیاردە لە شێعرەکانی ئەم شاعێرانەدا دەبینرێت: وەک شێعرەکانی خان ئەڵماس خان و تەبرێزی کرندی و دەیان شاعێریتر... ئەمە نیشانەی ئەوەیە کە زوان و ئەدەبی هۆرامی بۆ خۆی پڕۆسەیەکی گشتگیر و هەمەلایەنە و خاوەن هێژمۆنی بووە و وەک باقی ناوچەکانیتر لە مەودایەکی زەمەنیدا کەوتوونەتە ژێر رکێفی نورمە زوانی و شیوازییەکانی ئەم پرۆسەوە، ئێستا کە ئەو دۆخە بۆ هێژمۆنی زوانی هۆرامی گۆڕدراوە، خۆ نایەن بەم زوانە شێعر بڵێنەوە، بە زوانی خۆیان شێعر دادەنێن، پێچەوانەی ئەم دیاردەش بەرچاوە، تا ئێستا شاعێرێکی ناوچەی هۆرامان بەم شێوەگەلە شێعریان دانەناوە، ئەمەش جەخت لە هێژمۆنی هەمان سوننەتی - ئەدەبییەی هۆرامییە ئەکات کە لە رابردوودا زوانی ئەدەبی-دیوانی کوردان هەمووی بوە. بەڵام ئەوەمان لە بیرنەچێت لێرەدا من تووشی خۆویستی(خودشیفتگی) نەبووم، مەبەستی من لەم ئانالیزکردنە دژایەتی لە گەڵ ئەم پڕۆسە ئاینییە و... نیە، بەڵکوو تەنیا وەبیر خستنەوەی باری «ریتم و شێواز و فۆڕم و ئەدبیاتی هۆرامی»یە کە بە بۆچوونی من سەربەخۆیە و با ئاوێتەی باسگەلێکیتری لاوەکی نەکرێت با باسەکان و توخمەکان، مەنهەجیتر و زانستیر و ئاکادیمیتر بە کار ببەین و لە ئەمری واقێعی و رەوتی تەوسیفی و مێژووی عەینی زمانەکەمان دەرکەوێت.
لەم پێناوەدا پاش چەندین ساڵ هەڵسووکەوت لە گەڵ ئەو دیاردە، کتێبێکم بە ناوی (تەرح، جریان شناسی شعر کوردی هۆرامی از ابتداء تا کنون) بە زوانی فارسی نووسیوە. پێم وابووە شێعری کوردی هۆرامی لە نەفەسێکی بەردەوام و پڕۆسەیەکی نەپساو و یەک چەشنی(1400) ساڵە پێکهاتوە کە تا وەکوو ئەمێَستاکە بە شێوەیەکی دیالێکتیکی(بزاوتوو) بەردەوامیی بە خۆیەوە گرتوە، رەنگە وەکوو هەر رەوتێکی ئەدەبی، بەرز و نەوی بە خۆیەوە بینی بێت، بەڵام لە هیچ سەردەمێکدا، نە پووکراوەتەوە و نە کۆتایی پێ هاتوە و ئێستاش لە دوو شێوازی «کلاسیک» و «ئەمڕۆ»دا بەردەوامە. من زوانوو ئەدەبیاتی هۆرامیم ئاوا پۆلێنبەندی کردوە:
قۆناغی یەکەم: هوموزگان، یەکەم دەقی شێعری بڕگەیی هۆرامی (دەهەی دوەمی سەدەی یەکەمی کۆچی مانگی) سەرەتای هێڕشی عەرەب بە کوردستان
قۆناغی دوەم: پڕۆسەی شێعری بڕگەیی ئایینی یارسان و فەهلەویاتی ئورامەن ( نیوەی دوەمی سەدەی دوەم تا سەدەی یازدەی ک.م)
قۆناغی سێهەم: قوتابخانەی بێسارانی و وێنای داهێنان و ریتمی شێعری بڕگەی هۆرامی (11 تا 12 ک.م)
قۆناغی چوارەم: سەیدی هۆرامی، جۆراوجۆری و بەردەوامی فۆڕم و ناوەڕۆکی شێعری هۆرامی ( 13ه ک.م)
قۆناغی پێنجەم: قوتابخانەی مەولەوی، وێنای هارمۆنیای فۆڕم و ناوەڕۆک لە شێعری بڕگەی هۆرامیدا(قرن 13 و 14ه ک.م)
قۆناغی شەشەم: پاش مەولەوی (شێعری شاعێرانی دوورکەوتووی مەولەوی سەدەی 14 و ..)
قۆناغی حەوتەم: پڕۆسەی نوێخوازی لە شێعر هورامیدا
o کاک عادڵ کتیبَکتان لە ژێر ناوی شەبەنگی زوانی کوردی لە گاتاکانی زەردەشت بڵاو کراوەتەوە کەمێک لە بابەتی ئەزموونی کاریتان لە سەر ئەم مژارە بدوێن چۆن بوو ئاوا مژارێکی گرنگ و پڕبایەختان بۆ لێکۆڵینەوە و نووسین هەڵبژارد؟
• ئەم پرسیارەش نزیکە بە پرسیاری پێشوو کە بە تەسەل باسم لە سەر کرد. کتێبی «شەبەنگ...» کۆمەڵە وتارێکی زمانەوانی- مێژووییە بە مێتۆدی شیکاری بە زوانی کوردی سۆرانی دو سێ ساڵ پێش لە کتێبی "تەرح.." نووسراوە کە باسم لە سەر کرد. من وەک وتم بەڕاستی بۆشایی ئەوتۆم ئەبینی لەم بارەوە، ئەم کتێبانە تا رادەیەک توانی ئەو کەلێنانە پڕ بکەنەوە. ئەو دوو کتێبە واتە (شەبەنگ... و تەرح...) لە یەک راستادا نووسراون، لە تەرحدا بە شێوەی مەنهەجیتر باسەکان لێکدراونەتەوە بە زوانی فارسی کە زۆرتر جێگای سرنجن بۆ چینی توێژکار و خوێندکار و ئەوانەی ئەیانەوێ لەم بەستێنەدا کار بکەن. لە تەرحدا من پلانێکم دارشتوە بۆ رەوتی شێعری هۆرامی لە سەرەتاوە تا ئێستا کە هەر قۆناغێک ئەتوانێ سووژەیەک بێت بۆ نووسینی کتێبێکیتر، واتە رێگاکە کە جاران لێڵ و تەماوی بوو، روونکراوەتەوە، ئەم ئەدەبە لە کوێوە دەست پێ دەکات؟ لە هەر قۆناغێکدا شاخێسەکان و نۆرمەکانی شاعێرانی خاوەن شێواز چین؟ بۆ نابێت پۆلێنبەندی شێوازی شێعری هۆرامی پشت بە شێعری فارسی و تەنانەت کوردی سۆرانی ببەستیت؟ جیاوازییەکان لەم بەستێنەدا چین؟ و...؟ لە تەرحدا و تا رادەیەک لە شەبەنگدا وڵامی ئەو پرسیارانە دراوەتەوە.
o بەو پێیەی کە خۆتان تا ئێستا چەندین کتێب و وتار و بابەتتان لە سەر ئەدەب و نووسینی هەورامی بڵاو کردۆتەوە پێتان وایە تا چەندە نووسەر و رۆناکبیری کورد تووانیویەتی هەڵویسَت و ئاوڕێکی شیاو لەم ئەزموونە ئەدەبیە دەوڵەمەندە بداتەوە؟ ئێستای ئەدەبی کوردی هەوارمی تا چەندە توانیویەتی خۆی لە گەڵ ئەزموونی ئەدەبی هاوچەرخ یەک بخات و لە رەوتی ئەدەبی هاوچەرخ پاش نەکەوێت؟
• لەم چەند ساڵەی دواییەدا هەوڵدراوە کە کاربکرێت بەڵام کارەکان زۆر کەمن و رەوشی نووسینی بابەتەکانیش جێگای سرنجن. ئێمە نیازمان بە نووسینی بابەتیانە و مەنهەجی هەیە کە بتوانێت بە باشی و زانستیانە زوان و ئەدەبی نەتەوەکەمان پێناسە بکات، دیکتە کردن و موتوربەکردن بە کەڵک بە ئەمڕۆژی کردنی ئەم ئەدەبە نایەت، دەبێ دەقی شێعر و ئەدەب خۆی رێگای مەنهەجی و سەردەمی بە خۆوە بگرێت. من پێم وانییە کە کەس مافی دەرخستنی روانگەی خۆی نەبێ، بە پێچەوانە داکۆکی لە سەر ئەم گوزارە ئەکەم کە هەر کەسێک بۆی هەیە دەست ببا بۆ حەوزەی فرە چەشنەی ئەدەب و شێعر، بە رەوشتی زانستی - تەحقێقی لەم خوانە بەهرە ببات و یان پشک و داهێنانی خۆی بخاتە سەر خوانەکە. کێشەی من تەنیا بۆ نەبوون یان «هەژاری رەوش» و رەهاخوازی(موتڵەق گرایی) و بەرچاو نەگرتنی واقێعیەتی بابەتەکانە و... ئەرکی هەر رەخنەگرێکە کە ئاوڕ لەم دیاردە بداتەوە. ئەم وتان منەش لەم یاسا بەدەر نییە، ئەو مافەی بۆ ئەویتر پارێزراوە کە مادام شەقڵی پێوەر و رەوشی شرۆڤە و هەڵسەنگاندنی زانستی و دۆزی نووسینی پێوە دیار نەبێ، ئەوا بە بێ لێبوردن و چاوپۆشی کردن بخرێتە ژێر تێخی رەخنە و لۆقەت گرتن، زۆریش خوشحاڵ ئەبم.
چەند دەهەیەکە شێعری یەک هەناسە و یەک چەشنی شێعری بڕگەیی کلاسیکی هۆرامی تێکەڵ بە بزاڤی شێعری هاوچەرخ و ئەمڕۆژیانە بووە و ئەم پڕۆسە دەستپێکردوە. ئەم جووڵە ئەگەرچی دێر بەڵام هاتوەتە نێو گۆڕەپانی نوێخوازیی شێعری کوردییەوە. خاڵی بەرچاو لەم پڕۆسەدا کرانەوەی ئاسۆیەکە بۆ شاعێرانی لاو، کە خەریکن بە لەونێکیتر لە شێعری ئەمڕۆی هۆرامیدا گۆپکە دەکەن. مادام لە ماندوویەتی، خوێندنەوە و داهێنان و سلووکی هونەری و بەردەوامی نەهەراسرێن و بگەنە «خود دەوامی» بێگومان داهاتووی شێعری هاوچەرخی هۆرامی هی ئەوان بێ. وێڕای حوزووری چەند دەقی کارا و دەست پێکردنی ئەم رەوتە و هیوا بە دوارۆژ، کەچی هێشتا ساوایە و بە تەواوەتی جێگیر نەبوە بێگومان هەندێ خاڵی لاواز و بۆشایی بۆتیقایی(فەنی شێعر) و میکانیزمی داهێنان تێیدا دەبینرێت کە بە هیواین لە ئایندەیەکی نزیکدا بە لە دایکبوونی دەقانی باشتر ئەم بۆشاییە پڕ بکرێتەوە.
o بەو پێیەی سەردەمانێکی دور و درێژ هەوارمی زوانی شیعر و ئەدەب و هەروەها زوانی ئایینی بەشێکی زۆر لە نەتەوەکەمان (یارسان)ە پێگەی ئێستای زاراوەی هەورامی لە زوانی پێوەری کوردی چۆن دەبینین و هەڵدەسەنگێن، ئەم زاراوە تا چەندە توانیویەتی وەک زاراوەکانی دیکەی زوانی کوردی لە پێگەیاندنی ئەم زمانە رۆڵ و کاریگەری هەبێت و دەور بگێڕێت؟
• پێویستە بەر لەوەی وڵامی پرسیارەکەت بدەمەوە، وەک راستیەک ئەمە بدرکێنم کە ئەو پێوەر گەلە کە لە حەوزەی زوانەوانیدا هەیە ئیجازە نادات کە بۆ هۆرامی دەستە واژەی زاراوە بە کاربهێنم بۆیە پشت بە بەکارهێنانی لێکدرواەی تەوسیفی «زوانی کوردی هۆرامی» دەبەستم، کە زانستیترە. زوانی کوردی سورانی، کوردی هۆرامی، کوردی کەڵوڕی، کوردی بادینانی و... کێشەی ئێمە ئەوە نییە کە خۆمان خەریک بکەین بەم باسە لاوەکیانەوە کە چە دەستەواژەیەک بەکار بهێنین بۆ ئەم بابەتە. زوان پڕۆسەیەکی سڵۆک، ئەفڕینەر، بەرفراوان و فرە مەدلوولی، بەڵام رێژەییە و کە دایم لە تازەبوونەوە دایە و بە هیچ داوێکی داسەپێنەر نابەسرێتەوە تا پۆلێنبەندیی ئایدیۆلۆژیکی و... بۆ بکەین، ئەم زوان بۆ ئەو زوان جیاوازییەکیان هەیە و کارکردێک. ئێستا کورد دەبێ تەرکیزی لە سەر دۆڵەمەندکردنی زوانی نەتەوەیی بێت، زوانی نەتەوەیی تەنیا هۆرامی، سۆرانی، بادینانی، کەڵوڕی و... نییە. زوانی کوردی خێزانە، وەک خێزانی هەموو زمانە زیندوەکانی جیهان، کە شێوەکان ئەندامی ئەم خێزانەن. بەڵام جیاوازییان هەیە کە ئەمەش زۆر ئاساییە، ئەم تێرمە جیاوازانە نابنە هۆکاری ترازانی رۆحی نەتەوایەتی و کورد یەک نەتەوەیی کە چەند زوان و یەک نەتەوەی زۆرمان لە دنیای فرەرەنگە و فرەدەنگەی ئێستادا، ئەم فرە زوانەش هیچی لەگەڵ یەک نەتەوە بوون دژبەر نییە. زوانی کوردی هۆرامیش ئەندامێکی کارا و روڵبەخش بووە لە ساغکردنەوەو و دەستەبەرکردنی چییەتی نەتەوەی کورد. باوەکوو لە باسەسەرەکییەکانی زمانەوانی وەکوو: گرامێر(ێرف و نحو)، فۆنۆلۆژی و دەنگ ناسی و مۆرفۆلۆژی و کارکردە بنەماییەکانی زوانەوانیدا لە گەڵ ئەوانیدیدا جیاوازە. بۆیە من لە سەر ئەم بابەتە داکۆکیم کردوە و ئەیکەم: کە لە بەستێنەی زانستی زواندا، تێئۆری و مێتۆدۆلۆژی وامان بۆ جیاکردنەوەی «زوان، زاراوە، بن زاراوە و سەرزاراوە و ...» نییە و لە تێزی هیچ زمانەوانێکدا نەم بینیوە کە زوانی بە زاراوە، نیمچە زاراوە و چارەکە زاراوە و...دابەش کردرابێت. مادام رەهەندی «زانستی زوان»، کە بە رووکردی واقێع ناسی و پرەنسیپەکانی سایکۆلۆژیانەی(تەوسیف و بەرچاوگرتنی توخمەکان) هاتە شرۆڤاندن، ئیتر تەجویز و نواندنی نوسخەی جۆراوجۆر کاریگەری نابێت بۆ دابەزاندنی ئاستی زوان. زوان هەر زوانە بەرز و نەوی بۆ نییە، ئەم پۆلێن کردنە تەنیا لە حەوزەی سیاسەت و چێژی دەسەڵاتدا دەبینرێت، نابێت لە ورووژاندنی ئەم باسە بنەڕەتیانەدا ترسمان هەبێت، ئەمە تەنیا وا لەراستای دۆڵەمەند کردنی زوانی کوردیدا. ئێستا بەرێزگیان بەو پێشینەوە کە خۆت لە سەرەتای پرسیارەکەتدا ئاراستەت کردوە، ئیتر کەی شیاوە، هۆرامی تا نرخی زاراوە دایبەزێنیت. پڕۆسەی بە«ئیستانداردکردن»یش لە کوردیدا بە تەواوەتی سەقامگیر نەبووە و بە پێی خسڵەتی بزاوتوویی و ئەفڕاندنیێتی، سەروومڕ لە «بزاڤ» و «بەردەوامی»دایە و سەقامگیریشی بەستراوە بە داهاتووی کوردەوە. بە پێی هەندێ هۆکاری زوانی، ئەگەر دەڵێن کوردی سۆرانی زوانی پێوەرە، دووبارە لە گەڵ رۆحی چۆنییەتی ناوزەدکردنی زواندا هیچ دژبەر نییە. بۆیە من باوەڕم بە هەبوونی زوانێکی «پێوەندی» بۆ کورد هەیە کە نیازێکی هەنووکەیی و یەکجار پێویستە بۆ پێوەندییە دەرەکییەکان. لە کۆتایی ئەم پرسیارەدا ئەوەش بڵێم کە بەر چاو نەگرتنی ئەندامی خێزانی زوانی کوردی و پرەنسیپەکانی زانستی زوان یانی تەریک کردنی شێوەکانیتر، واتە: «ئیفلیج کردن و نەزۆک ماننەوەی زوانی نەتەوایەتی». هۆرامی بڕبرەی پشتی زوانی نەتەوەییە، تۆ بتەوێ مێژووی ئەدەبیاتی نەوەی داهاتوو بنووسێت بە پێچەوانەی مێژووی ئەدەبی عەلائەدین سەجادی و د. مارف خەزنەدار و باقی کتێبە مێژوویەکانیتر کە ئاخێزگەی ئەدەب و شێعری کوردی بە بابا تایەر لە سەدەی چواری کۆچی دەبەستنەوە، دەبێ بگەڕیتەوە بۆ دەقە شێعری «هورمزگان» لە دەهەی دوەمی کۆچی و «ماریفەتوو پیرشالیاری» و بهلول ماهی (نیوەی دومی کۆچی) و بابا سەرهەنگ دەودانی و... کە لە کتێبی تەرحدا بە تەسەل باسیان لە سەر کراوە، یانێ بەم شێوە کە دەقی بەرچاو و کونکرێت ئەمە ئەسەلمێنێ، چوار سەدە ئیمە دەکەوینە پێش فارسەکان لە دەقی شێعردا. دەی ئەمانە هەمووی بەڵگەن بۆ پێگەیاندنی ئەو زمانە نەتەوەییە کە جەنابت ئاماژەی پێئەدەیت. بە ئەوەش بزانین هەیکەلی زوانی یەکگرتوومان بە گشتمانەوە، بە هەیبەت و قورس و رەنگینتر ئەنوێنێ. ئەمە عەینی شارستانییەت، مەدەنیخوازی، دێمۆکراسی زوانە و رێزنانە لە هەرێمی کەرامەتی«ئەویتر».
o کاک عادڵ وەرگێڕان هەمیشە دەروازەیەک بووە بۆ ناساندنی شوناسی مرۆیی و لایەن و رەهەند جیاوازەکانی بیرکردنەوە و تێڕامانی گەل و نەتەوە جیاوازەکان بە یەکتری و لەم بابەتە هەوڵێکی چڕ و پڕ لە نێو کوردا دەستی پێکردوە و ئێستاکە هەر لەم پێوەندییەدا لە باشووری کوردستان چەندین ناوەندی چاپ و بڵاوکردنەوە کار و چالاکی بەردەوامیان هەیە و تا چەندە ئاگاداری ئەم هەوڵ و چالاکییانە لە بوواری بوواژندنەوە زوانی کوردین و بە تایبەتی ئەوەی کە جەنابتان ماوەیەکی دوور و درێژە بەرپرسی گۆڤارێکی وەک زرێبارن و لەم پێوەندییەش دا زرێبار دەستی رەنگین بووە، رۆڵی وەرگێڕان لە ئەزموونی گەلان و بە تایبەتی ئێستای گەلی کورد چۆن هەڵدەسەنگێنن؟
• بە گشتی پڕۆسەی وەرگێڕان روڵێکی کارای هەیە بۆ ناسین و ناساندنی نەتەوەکان و وڵاتان بە یەکدی، لە مەودای مێژووی وەرگێڕاندا چەندین چەمکیش لە لێکدانەوەی باری چۆنێتی وەرگێڕاندا روڵی گرنگیان گێڕاوە کە جیاوازی ئەوتۆیان پێکەوە هەیە و رۆڵی جیاوازیشیان گێڕاوە. وەک مێژووی وەرگێڕان لە دیدی کلاسیکییەکان، پیکهاتەخوازەکان یان بنەماشکێنەکان و...کە هەر کامیان دیدێکی تایبەتیان بۆ دەقی وەرگێڕان هەبووە و ئێستاش بە رەهەندێکیتردا دەچێت. لە پێناسەی کلاسیکیی وەرگێڕاندا هاتوە: «وەرگێڕانی باش وەرگێڕانێکە کە وەرگێڕ بتوانێ نورمەکانی «شێواز»ی زوانی «سەرچاوە» بۆ زوانی «مەبەست» دابەزێنێ و بە دروستی واتاکان جێبەجێ بکاتن. لە روانگەی «بنەما شکێنی»دا، خوێنەر پێویست ناکات بۆ خوێندنەوەی دەق «رەمزگەردانی و رەمزگوشایی» بکاتن تا بگاتە «زێهن»ی دانەر، بەڵکوو وێڕای چێژ وەرگرتن لە پڕۆسەی خوێندنەوەی دەقەکە، دەنیشێتە جیگەی خودی«دانەر». لەم روانگەدا، «وەرگێڕ» یەکێکە لە خوێنەرانی ئەو دەقەی وەریگێڕاوەتەوە. جیاوازی «وەرگێڕ» لە گەڵ خوێنەرانیتر ئەوەیە، کە چێژی خوێندنەوەکەی(هەمان وەرگێڕاندن) لە مەقام و جێگای «دانەر»دا، لە قاڵبی «زمان»ێکی جیاواز(زوانی مەبەست) قەرار ئەدات. کە نازانم لە وەرگێڕانی ئێمەدا تا چە رادە وەرگێڕانەیان ئەوەدندە بەرز و وزەبەخشە کە وەرگێڕ بگاتە ئاستی داهێنان و داهێنەری و کۆمەڵایەتی و ...ئورووپاییەکان هەر لە مێژە سەرقاڵی کاری وەرگێڕان بوون کە لە چاو نەتەوەکانیتر مێژوویەکی درێژخایەنیان هەیە. مێژووی سەرهەڵدانی وەرگێڕان لە نێوان زوانەکانی سەنسکریت، پالەوی، عەرەبی، یۆنانی و فارسی نوێ بۆ سەدەکانی(2) و... دەگەڕێتەوە. وەرگێڕان لە سەنسکریت و پالەوی بە عەرەبی، (کلیلە و دمنە) لە پالەوی بە زوانی عەرەبی و پاشان بە فارسی وەرگێڕدرایەوە و... وەرگێڕان بە عەرەبی لە سەردەمی ئومەوییەکاندا سەریگرتوە. بە شێوەی مۆدێڕن لە ئێراندا وەرگێڕان بۆ سەردەمی قاجار و مەشرووتە و چاخی چاکسازی و بێداری(تجدد) دەگەڕێتەوە کە هەندێ دەق بۆ یەکەم جار لە زوانە ئوروپاییەکانەوە بۆ زوانی فارسی وەرگێڕدراونەتەوە. سەرەتا لە سەدەی سێزدەی ک.م عەباس میرزا بۆ چاکسازی لە سیستەمی سەربازی و لەشکری بە شێوەی ئوروپاییەکان و پێکهێنانی ئەرتەشێکی مۆدێڕن، بەرێوەبەرایەتیەکی وەرگێڕانی دانا بۆ وەرگەڕاندنی دەقە ئیدارییەکانی پێوەندیدار لە زوانەکانیترەوە بۆ زوانی فارسی. بە دانانی مەدرەسەی (دارالفنون، 1268 ک.م/1851م) و نیازی خوێندکاران بە دەقە زانستی- پیشەییەکان وەرگێڕان بۆ زوانی فارسی پەرەی سەند. کتێبی «حاجی بابا» لە نووسینی «جیمز موریە» لە لایەن «میرزا حبیب اێفهانی (1276 ک) وەرگێڕدرایەوە کە لەو دەمەدا ناوبانگییەکی باشی دەرکرد و کاریگەریی ئەرێنی لە سەر باری رۆشنبیری نەتەوایەتی ئێران دانا. هەر لەم سەردەمەدا تا سەرکەوتنی شۆڕشی مەشرووتە و سەردەمی رەزاخانی و پالەوی و ...لە هەموو بوارەکاندا وەک پێویستییەکی سەردەمیانە، وەرگێڕان لە ئێراندا گەشەی بەرچاوی بە خۆوە گرتوە و ئێستاش بەردەوامە. ئەڵبەت پێشتر بۆ بانگەشەی ئایینی و مەزهەبی هەوڵدرا بوو کە دەقە فارسییەکان بۆ زمانەکانیتر وەربگێڕدرێت.
ژانری وەرگێڕان لە مێژووی کورددا زۆر ساوایە و تەمەنی کورتە، کە هۆکاری ئەمە بووە کە چلۆن کورد دێر دەستی پێکردوە دیارە وەک باقی ژانرەکانیتر دەگەڕێتەوە بۆ باری سیاسی، کۆمەڵایەتی لە رابردوو و نەبوونی پێوەندی لە گەڵ دنیا و بێبەش لە دەموودەزگای وەرگێڕان و... ئەلفووبێی ئێمە بە شێوەیەکی تا رادەیەک ئەمڕۆژی لە رۆژنامەی کوردستانەوە دەستی پێکرد، لە رابردووی دووردا نووسەران و رۆشنبیرانی کورد نەیانتوانیوە کۆچبەری وڵاتان ببن و لە زێدی خۆیان قەتیس ماونەتەوە. ئێمە لە رابردووی دووردا هیچ دەقێکمان نییە کە بە زوانی کوردی وەرگێرابێتەوە. لە سەدەی حەڤدە و هەژدەی زایینیدا خانای قوبادی (1754-1672) ئەم تێرمەی تێپەڕاند و "خەسرەو و شیرین"ی نێزامی گەنجەیی شاعێری بەرزی سەدەی شەشەمی ک.م ئەدەبی فارسی کە ئەویش بە رەچەڵەک کورد بووە و دایکی ناوی "رەییسەی کورد" بووە، ئەم دەقەی بە زوانی کوردی هۆرامی وەرگەڕاندەوە کە ئەمە دەتوانێ ئەوەڵین وەرگێڕی دەق بۆ زوانی کوردی ناو ببەین. لە سەدەکانی نۆزدەی زایینی، بۆ بانگەشەی ئایینی و مەزهەبی هەندێ دەق لە زوانەکانیتر(عربی و فارسی) بە ئەلفووبێی عەرەبی بۆ زوانی کوردی وەرگێڕراونەتەوە. وەک مەولوودنامە، عەقیدە نامە و مێعراجنامە. قەشە مەسیحییەکان لە ناوچەی حەکاری و... چەند دەقێکی ئایینیان بە کوردی وەرگێڕاوەتەوە... ناوەندی توێژینەوەی کوردی لە روسیە کتێبێکی سێ بەرگی لە بارەی کوردانەوە نووسی کە هەم بە زوانی ئاڵمانی وەرگێڕدرایەوە و هەمیش فەرهەنگۆگێکی بە زوانی کوردی-رووسی بۆ نووسی... لە سەدەی بیستی زایینی بەملاوە چەندین دەق بۆ زوانی کوردی وەرگێڕدراون کە جێگای سرنجن. لە قۆناغەکانی پێشوو و هەنووکەش گۆڤارەکان توانیویانە لەم بوارەدا دەور پۆزەتیڤ بگێڕن و ئێستاش بە پێی هەل و مەرجی گونجاو ئەم هەوڵە بەرەو پێش دەڕوات و جیگای زۆر خوشحاڵییە. وەرگیڕان وەک ئاماژەتان پێداوە دەروازەیەکە بۆ ناسین و ناساندنی ئەویتر، کە ئەم رووکردە بۆ ئێمەی کورد زۆر پێویستە و ئەم هەوڵانەش لە ناخدا جێگای رێزن بەڵام هێشتا زۆرمان ماوە کە بگەینە ئاستی ئیدەئالی خۆمان.
o لە نێو گەل و نەتەوەکانی دنیا دا شاعیران و گەورە پیاوانی بوواری ئەدەب و رۆشنبیری توانیویانە سەر بە ماڵی گەل و نەتەوەکانی تردا بکەن و لە باری ئێستاتیکی و جوانی ناسی خەیاڵ و هزری یەکتر دەوڵەمەند و ئاسۆی رۆانینیان بۆ مرۆڤ و مرۆڤایەتی تێکەڵ بە یەکتر بکەن و ئەمەش بە وەرگێڕان و گواستنەوەی لایەنی رۆشنبیری و دنیابینی ئەو شاعیر و نووسەرانە بۆ زمانەکانی دیکە هاتۆتە گۆڕێ، پێتان وایە ئێمەی کورد لە ناساندنی گەورە شاعیرانی خۆمان وەک مەولەوی تاوگۆزی، خانای قوبادی، بیسارانی، نالی، مەحوی، جگەر خوێن، ئەحمەدی خانی و ... چیمان کردوە؟ یان بە راستی هەر هەوڵ و کۆششێک لەم بوارەدا لە ئارا بووە؟ ئەگەریش بووە تا چەندە شێلگیرانە و سەرکەوتوو بووە؟
• ئەمە نیازی بە پێوەندییەکی دو لایەنە و دیالێکتیکی هەیە لە گەڵ گەلانیتردا. ئەم پێوەندییەش ژانری وەرگێڕان ئەنجامی ئەدات. هەر وەها کە ئاماژەم پێدا لەم بوارەدا ئێمە رێگای نەبڕیومان زۆر ماوە کە ئەبێ تاقی بکەینەوە تا بتوانی کەسایەتیەکانی نوخبەی ئەدەبی و هزری و رۆشنبیریمان بە گەلانیتر بناسێنین.
o کاک عادڵ لە ئێستای پرۆژەی کاری و رۆشنبیریتان چیتان لە بەردەست دایە و ئەگەر بشێت پێمان خۆشە لەم بابەتەش باس بکەن؟
• وێڕای سەرقاڵ بوون بە گۆڤاری زرێبار و تەرکیز لەم پێناوەدا، من چەند کتێبم بە ناتەواوی ماونەتەوە، کێشەکان بە تایبەت لە بواری تەندروستیدا، رێگرن، نازانم لە داهاتوودا چۆن ئاراستە دەکرێن.
o لە کۆتایی دا من پرسیارێکم نەماوە و ئەگەر ئێوە قسەیەک یان شتێک کە پێتان وایە شیاوی ئاماژە پێکرد و سرنجدان بوو بەڵام لە پرسیارەکان دا رەنگ و دەنگی نەبوو دەتوانن باسی بکەن و سرنجی بخەنە سەر.
• بە هیوای سەرکەوان بۆ هەموو لایەک.
