عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا
تێزى تووندوتیژى (جان جاک لۆسێرکل) لە کتێبى (تووندوتیژى زمان) ئاماژەى پێداوە و یەکێک لە بنەماکانى ئەو تێزە عەقڵى ناوەکى "عەقڵى باتینى"یە، کە سیگمۆند فرۆید پێیوایە هەرێمێکى تاریکە لە نێو دەروونى مرۆڤ و ناکەوێتە ژێر رێکخستنى هیچ سیستمێکەوە و غەریزەکانى تێدا بەرەڵڵان.
"شەوى جیهان"
لە "دیاردەگەرایى خود"ى "محەمەد تەها حوسێن"دا
عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا
بێگومان تێزى زمان وەک قەوارەیەکى ئاراستەکراوى مەتریال، کە "من" ئاراستەکانى دیارى دەکات و زمان وەک شتێکى رووت و ئازاد، کە خۆى قسان دەکات... زمان وەک مانا و زمان وەک دەلالەت، وەک جێگیربوون و گۆڕان، تێگەیشتن و راڤەکردن... قابیلى قسەى جۆراوجۆرە، زمان ئەو کاتە دەتوانێ هەنگاو بهاوێژێ، کە ستراکتۆرەکانى خۆى بەیان کردبێ، ئەو کاتە دەبزوێ، کە بتوانێ بنەماکانى پێشووى خۆى هەڵوەشێنێتەوە، کە دروشم و کلێشەکانى دنیاى کۆنى تەجاوز کردبێت، زمان لە ئاستەکانى داهێناندا دەبزوێ، زمان لە داهێناندا رابردووى خۆى دەوڵەمەند دەکات، زمانى داهێنان هەرگیز بۆ رابردوو ناگەڕێتەوە، بەڵکو رابردوو بە جۆرێکى دیکەى جیاواز بەرهەم دەهێنێتەوە...
"کریشنا مۆرتى" لە کتێبى "رزگارى" وەرگێڕانى "سەعید سەیدى" پێیوایە خود بریتییە لە خەیاڵ و بیرەوەرى و ئاکام و ئەزموون و بڕیارى جۆراوجۆر کە دەکرێت ناویان بەرین و کە ناکرێ ناویان بەرین. ئەو پێناسە بەنێویەکداچووە، وەک تاریک و روونى خود لاى "محەمەد تەها حوسێن" کە پێکهاتووى مێژووییەکى بەرخوردى تاکە لەگەڵ ژینگە جۆراوجۆرەکانى دەوروبەر و تێکەڵاوە لەگەڵ وەڵام و جولانەوە و مامەڵە و ئینجا سیستماتیک کردنى پاڵنەر و غەریزە ناوەکییەکان، لە زۆر شوێن بە یەک دەگەنەوە... بێگومان هیچ یەکێک لە پێناسەکان، ئاڵۆزى خود و بیروڕا جیاوازەکان ناشارنەوە، خود بەپێى تێگەیشتنى بۆ چەمکى ئازادى وەک زمان قسان دەکات و بەپێى یاسا و رێساکانى (کۆ) وەک زمان قسەى پێدەکرێت؟! چەمکى خود و چەمکەکانى دیکە لە بوارە جۆراوجۆرەکانەوە لە کتێبى "دیاردەگەرایى خود، چەند خوێندنەوەیەکى سایکۆفەلسەفى بۆ خودى کوردى، چ 2015" قسەى لێکراوە و قسەى پێکراوە، ئەوەش بەو مانایە نییە، کە هیچ چەمکێک لەو چەمکە فیکرى و فەلسەفى و سایکۆلۆجیانەى لەو کتێبەدا قسە و باسى لێکراوە و پێکراوە، هەڵگرى یەک پێناسە و یەک تێگەیشتن و یەک راڤەکردنى دیاریکراو بن! مرۆڤ لە پرۆسەیەکى بەردەوامى چنینى خود و بونیادنانى خود دایە... ژیان بەردەوامى دەینەخشێنێت، فیکر و مەعریفە و خەیاڵى مرۆڤایەتیش لە فرە رەهەندى و جیاوازییەوە سەرچاوە دەگرێت!
نوسەر ئازادە، بەڵام بۆ ئەوەى بتوانێ کارە رەخنەییەکانى بەرەوپێشەوە بەرێت و ژیان لە جولەى بەردەوام و گۆڕانکارى بەردەوامەوە بنوسێتەوە، پێویستە خاوەنى مەعریفەیەکى بەرفرەوان بێت، بۆ ئەوەى بە سەر گیروگرفتەکانى ناوکۆییدا زاڵ بێت، پێویستە لە ئاستێکى بەرزى ئیستێتیکیدا بێت. هەموو نوسەرێک بە پێى بەرهەمهێنانى زمان و مەعریفە و داهێنانە فیکرییەکانى خۆى کار دەکات! دەمەوێ بڵێم پێویستە نوسەر خاوەنى مەعریفەیەکى بەرز و کراوە بێت و خەیاڵى زمان ئازاد بکات، چونکە جیهان لە ئێستا پێکهاتوءە، مەعریفە کاریگەرى خۆى بە سەر پەیوەندییەکان بەجآ دەهێڵآ، بەشێکى زۆرى ساتەوەختى نوسین ئێستاى فیکر، ئێستاى واقیع بەڕێوەى دەبات!
دیاردەگەرایى خود خودە یونیڤێرساڵ و واقیعیەکەى خۆمان وەک خۆى وێنە دەکێشێ و بە ئەمەکەوە ئەوەى هەیە دەیخاتە روو بێ کەش و فشە مێژوویى و ناونانە شۆڕشگێرییە بێ ناوەرۆکەکان. بوێرى ئەو کتێبە لەوەدایە ناتوانێ چیدى لە سەیرکردنى سێبەرەکانى سەر دیوار بڕیار لەسەر بوونى خۆمان بدەین، ئەو کتێبە پێیوایە ئەگەر پەرۆشى خۆمان بێت دەبێ لەمەلا چۆن بین و چى بین و چەندمان لەبار دابێت ئەوەندە خۆمان دەرخەین، با چیتر خورافیانە وەک ریمۆن ئارۆن دەڵێ شۆڕشگێر نەبین. ئەوە قسەى نوسەرە لە بارەى کتێبەکەى خۆیەوە، بەڵام من دەڵێم مەحاڵە لە رێگاى فۆرمەکانى زانینەوە خۆمان لە نەزانین رزگار بکەین، لە رێگاى فۆرمەکانى رۆناکییەوە "تاریکى جیهان" رزگار بکەین... لەو بارەوە من نامەوێ قسە لە کتێبى دیاردەگەرایى خود بکەم، چونکە قسان زۆر هەڵدەگرێت، بەڵکو هەوڵدەدەم ستایلى نوسەر لە نێوان رستەى درێژ و سوود وەرگرتن لە پڕشنگەکانى مەعریفەى سەردەم دیارى بکەم، نەک بەو مانایەى کە بڕوام بە ستایل هەیە، بەڵکو بەو مانایەى کە زمانى نوسین دەکەوێتە نێوان مانا و و مانا بەخشین، تێگەیشتن و راڤەکردن، جێگیربوون و گۆڕان... لێرەوە دەتوانم بڵێم زمانى ئەو کتێبە لە "قسەى خۆم" و بابەتى "قسەیەک لە بارەى دیاردەناسییەوە" تووندى پێوە دیارە (تووندوتیژى شەڕ و وێرانکارانە نا، بەڵکو تووندوتیژى زمان) لەو دوو بابەتەدا منى نوسەر وەک سێنتەر و منى زمان وەک مانا قسان دەکات، من نامەوێ بڵێم تووندوتیژى لە کۆمەڵگاى کوردى دەربهێنى کۆمەڵگاى کوردى هەرەس دێنێ، بەڵکو دەمەوێ بە مانا فرۆیدییەکەى بڵێم نوسەر لە قسەکردندا چەمکى (نەست) رابەرایەتى دەکات... بەڵام لە بابەتى "ئۆنتۆلۆژیاى خود و خودى کوردى"یەوە ئەو تووندتیژییە، ئەو منە، کەم کەم دەڕەوێتەوە و نوسەر لە نەستەوە دەکەویتە (ناوکۆیى) فرۆیدییەوە (مەبەستم لە ناوکۆیى فرۆیدى هێزى گێڕانەوەى فرۆیدییە) زمان دەکەوێتە مانا بەخشینەوە، خوێنەر لە میانى مانا بەخشینى زمان و ناوکۆیى فرۆیدییەوە بە شێنەیى بە پڕشنگى زانینەوە تێدەپەڕێت، دەتوانێ لە رێگاى راڤەکردنەوە، رەهەندى دیکەى جیاواز بدۆزێتەوە و چێژ لەو راڤەکردن و بە یادهێنانەوە وەرگرێت...
تێزى تووندوتیژى (جان جاک لۆسێرکل) لە کتێبى (تووندوتیژى زمان) ئاماژەى پێداوە و یەکێک لە بنەماکانى ئەو تێزە عەقڵى ناوەکى "عەقڵى باتینى"یە، کە سیگمۆند فرۆید پێیوایە هەرێمێکى تاریکە لە نێو دەروونى مرۆڤ و ناکەوێتە ژێر رێکخستنى هیچ سیستمێکەوە و غەریزەکانى تێدا بەرەڵڵان... (محەمەد تەها حوسێن) وەک نوسەر لە نێو تاریکى واقیعى کوردى زۆر جاران زمانى نوسین بەرەڵڵا دەکات، بۆ ئەوەى بەشێک لە مەعریفە و رۆناکى زمان وەدەست بهێنێ، بۆ ئەوەى بەشێکى خودى کوردى رۆناک بکاتەوە! بەڵام ماڵى زمان دڵنیایى ناس ناکات، هەمیشە مرۆڤ لە خواستى دۆزینەوەى مانایەکى دیکە و بەکارهێنانێکى دیکە و تێڕوانێنیکى دیکەدا دەژى، ژیان هەرگیز چارەسەرى نەزانینمان ناکات، بەڵکو هەمیشە وەک شێوازێکى دیکەى ئەزموونە جیاوازەکان دەکەوێتەوە... زمانى نوسەر لە بەشى "خود وەک چێژبەر" لەبەر مۆمەکەى باشلار بە نەرمى دەسووتێ و مانا دەبەخشێ لەگەڵ چاوى پشیلەکەى شاعیر رۆشنایى بە هەموو لایەکدا بڵاو دەکاتەوە.
نوسین تێگەیشتن و راڤەکردنە، نوسین کرانەوەیە، نەک بەو مانایەى کە پەیوەندى بە نوسەرەوە هەیە، بەڵکو بەو مانایەش کە پەیوەندى بە خوێنەرەوە دەکات... کتێبى "دیاردەگەرایى خود" لە منى نوسەرەوە تێگەیشتن و لەوێوە بەرەو راڤەکردنى منى خوێنەر دەبێتەوە! ئەگەر تووندوتیژى کۆمەڵگاى کوردى، ئەگەر تووندى زمانى نوسەر، ئەگەر منى نوسەر وەک سێنتەر پەنجەرەى بەدواداچوون و دۆزینەوە و خەیاڵ دابخات، ئەوە فەزا کراوەکانى کۆمەڵگا و راڤەکردنى منى خوێنەر دەرگا لەسەر رەهەندەکانى مانا و خەیاڵ و چێژ دەکاتەوە! کێشەى نێوان نوسەر و خوێنەر کێشەى نێوان مرۆڤى ئاراستەکراو و مرۆڤى یاخییە، مرۆڤى دڵنیا و مرۆڤى بە گومان، کێشەى زمان کێشەى نێوان تێگەیشتنى منى نوسەر و راڤەکردنى منى خوێنەرە، کێشەى نێوان عەقڵ و خەیاڵە... دەشێ بەشێکى زۆرى تووندوتیژى زمانى نوسین لەو کتێبەدا بە واقیعى کلتورى کوردییەوە ببەستێتەوە، وەک چۆن بەشێکى زۆرى راڤەکردنى خوێنەر بە پڕشنگە جیاواز و کراوەکانى سەردەمەوە بەند بکەین... یەکەمیان لە تێگەیشتنى زمانى کوردى و ئاراستەکردنى زمانەوە خۆى دەنوێنێ، دووەمیان لە رووتى زمان و ئازادى راڤەکردنەوەیە، لە نێوان ئازادى نوسین و ئاراستەکردنى نوسین، کتێبى "دیاردەگەرایى خود" وێنەى خودى کوردى و مەعریفەى سەردەم بە دوو زمان دەکێشێت...
سوکرات لە پێناسەکردنى مرۆڤدا دەڵێت بە دوو قاچ دەڕوات و بێ باڵ و پەڕە. ئەگەر مرۆڤ ئەو گیانەوەرە بێ پەڕ و باڵە بێت، کە بە دوو قاچ دەڕوات، ئەو رووتە بێت، کە سوکرات وێنەى دەکات، ئەوە مرۆڤى کوردى و خودى کوردى بەو هەموو پەڕ و باڵەوە، بەو هەموو تاریکییەوە وەک ئەو کتێبە دەینەخشێنێ، لە مریشک دەچێ، مریشکێکى دەستەمۆ... دەشێ ئەوە هەر قسەى من بێ، بۆ زمانى ئاراستەکراو و زمانى ئازاد، بۆ جێگیربوون و گۆڕان، بۆ عەقڵ و خەیاڵ... دەشێ تێگەیشتن بۆ زمانى رووت (ئەبستراک) ئەوە بێ، کە زمان وەک شتێکى رووت، لە دەرەوەى جەستەى کلتوردا خۆشى لە ئازاد بوونى خۆى وەردەگرێ، بەوەى کە پاشاى هەموو کۆیە لە رابردوو و ئێستا و داهاتوودا.. بەڵام "چۆمسکى" دەڵێت: من قسە بە رستیەک دەکەم، کە بەر لە من کەس قسەى پێنەکردووە، چونکە من رێزمان بە رێگاى تایبەتى خۆم بە کار دەهێنم! ئەوە کێشەى جیاوازى نێوان گوتنەکانە، نێوان منەکان، نێوان مریشک و مرۆڤ... ئەوە مرۆڤە ئازادى بونیاد دەنێت، ئەوە مرۆڤە لە پرۆسەیەکى بەردەوامى چنینى خود و بونیادنانەوەى خود دایە... ئەوە مریشکە بێ باڵ و پەڕ ناژى! بەڵام ئەو قسانە نە خودى کوردى لەکەدار دەکات، نە مەعریفەى مرۆڤایەتى، نە مریشک بۆ چێژ رووت دەکاتەوە و نە مرۆڤ دەباتەوە سەر سروشتى گیانەوەر... من دەمەوێ بڵێم ژیان بێ مرۆڤ بوونى نییە، مرۆڤیش بێ جیاوازى بوونى نییە... دەمەوێ بڵێم ژیان بێ پەیوەندى بوونى نییە، ٍپەیوەندى مرۆڤ لە ئەزموونەوە سەرچاوە دەگرێت، بە دیوەکەى دیکەش ئەزموون لە پەیوەندى دروست دەبێت، پەیوەندى ئەو ئاوێنەیە کە مرۆڤ خۆى تێدا دەبینێتەوە، مرۆڤ بێ پەیوەندى بوونى نییە، بۆ ئەوەى مرۆڤ لە خۆى بگات، دەبێ لە پەیوەندى بگات...ٍ مریشکیش بێ پەڕو باڵ دەخورێت؟! بەڵام دەبێ بزانین ژیان هەرگیز چارەسەرى نەزانینمان ناکات، ئەوە زمانە قسان دەکات، بیرکردنەوەى مرۆڤ دەکەوێتە نێو خەیاڵى زمانەوە... بەڵام ئایا کەسى قسەکەر چۆن ئەوە دەڵێ، کە دەیەوێت، ئەوە جیاوازییە، واتە چۆن بە شێوازى خۆى دەدوێت؟!
لە نێوان تاریکى و رۆناکى، ئەزموون و خود... پەیوەندییەکى مێژوویى هەیە، دیدى هەست بۆ نەست رۆناکە، بەڵام دیدى نەست بۆ هەست تاریکە. بە مانایەکى دیکە بەشێکى گەورەى خودى کوردى لە تاریکى دەژى، بەشێکى گەورەى زمانى کوردى تێر مانا نەبووە، زمانى کوردى وەک مانا خۆى بەیان نەکردووە، بەشێکى گەورەى فیکر و مەعریفە رۆناکى رابەرایەتى دەکات، زمانى فیکر و مەعریفە لە رێگاى ماناوە دێتەوە، زمانى کوردى بە فیکر و مەعریفە ٍنامۆیە... ئەگەرچى هەرگیز " مرۆڤ -شەوى جیهان بە مانا هیگلییەکەى" تەواو رۆناک نابێتەوە، هەرگیز زمان لە پارێزگاریکردن و پیسکردن تێر نابێت... بەڵام ئەو کتێبە دەیەوێت لە نێوان پارێزگاریکردن و پیسکردن، لە رێگاى بەشێک لە رۆناکییە جیاوازەکانى سەردەمەوە، بەشێک لە تاریکى خودى کوردى بڕەوێنێتەوە.
منى خوێنەر لە کتێبى "دیاردەگەرایى خود" فیکر و مەعریفە دەچنێ، بە دواى بوارەکانى دەروونشیکارى فرۆید و فرۆم و ئەدلەر و رۆجەرز و سیکنەر...دا دەڕوات و لەوێوە تێگەیشتن یارمەتى بە بیرهێنانەوە و بەدواداچوون و راڤەکردنى دەدات، منى خوێنەر لە تێگەیشتنەوە چێژ لە بەیادهێنانەوەکان وەردەگرێت... دەشێ بۆ رستە درێژەکانى ئەو تێگەیشتنە دوو بنەما دەستنیشان بکەم، یەکەمیان لە جێگاى پارێزگاریکردن، سفتییە و نوسەر بە زمانێکى سفت دەدوێ! دووەمیان لە جێگاى پیسکردن، شەهوەت... سفتى بە درێژبوونەوەى رستەکانەوەمان دەبەستێتەوە و شەهوەت بە هەڵڕژانى مەعریفەوە. بنەماى سفتى زمان بۆ تێگەیشتن لە واقیع و ئەنتى واقیع و من و ئەنتى منى کوردى دەگەڕێتەوە و بنەماى شەهوەتیش لەسەر رەخنەگرتن و راڤەکردن و بەدواداچوون خۆى بونیاد دەنێت، لە نێوان تێگەیشتن و راڤەکردن، لە نێوان پارێزگاریکردن و پیسکردن، شەهوەتى رستە درێژەکان چێژى نوسین دەخاتەوە، ئەو چێژە لەسەر بنەماى دوورکەوتنەوە لە ئازارى واقیع دروست بووە! سفتى تێگەیشتن لەسەر وەستان وەستاوە و راڤەکردن لەسەر هەنگاونان، لە نێوان وەستان و رۆیشتن، لە نێوان درێژى رستەکان و هەڵڕژانى مەعریفە، لە نێوان سفتى و شەهوەت... ئازار و چێژ دوو رووى "دیاردەگەرایى خود" دەنەخشێنن.
هەولێر 5ى شوباتى 2016
