دیمانە

ئامادەکردنی: هاشم عەلی وەیسی

گفتوگۆ لەگەڵ قاسم ئەرژەنگ

ئامادەکردنی: هاشم عەلی وەیسی

کاک قاسم ئەرژەنگ شاعیر و نووسەری ناسراوی دانیشتووی شاری کرماشان، کە بە گارسیا لورکای شێعری کوردی ناسراوە، لە ساڵی ١٣٤٢ لە شاری سەحنەی سەر بە پارێزگای کرماشان لە داییک بووە و بە چاپ و بڵاوکردنەوە یەکەمین بەرهەمەکانی لە ساڵی ١٣٦١ هاتە ناو جیهانی شێعر و ئەدەبی کوردییەوە. بە دوو زمانی کوردی و فارسی بە شێوەی شێلگیرانە و بەردەوام درێژەی بە نووسین و کار و چالاکی وێژەیی خۆی داوە. لە شێعری کوردی لە ژێر کاریگەری و کارتێکەری شاعیرانی گەورەی وەکوو گۆران، رەفیق سابیر، عەبدوڵا پەشێو، شێرکۆ بێکەس، جەلال مەلەکشا و مامۆستا شەریف و... بووە و لە شێعری فارسی دا لە ژێر کاریگەری شاعیرانی هاوچەرخی وەکوو ئەخوان، ئەحمەد شاملو و سوهراب و فروغ و ئاتەشی و... بووە، هۆگران و ئۆگرانی شیعر و ئەدەب دەزانن کە شاری سەحنە تایبەتمەندی جیاوازی وەکوو یەکێک لە شارە کوردنشینەکانی پارێزگای کرماشان لە خۆ گرتووە؛ ئەم شارە بە مەڵبەند و ناوەندی ئایینی یاری(یارسان) هەژمار دەکرێت و شاعیران و وێژەوانانی پشتگەرم بە ئوستوورە و داب و نەریتە دێرین و لێوڕێژ لە ئاواز و مەقامەکانی تەموورەیە و لەکی بە زمانی زۆرینەی دانیشتووانی ئەم شارە دادەنرێت.

ئەو شێوە زمانەی کە بە بەراورد لە گەڵ لقەکانی دیکەی کوردی باشور بە کوردی گۆرانی واتا زمانی وێژەیی کوردی تا ساڵانێکی نە هێندە دور نزیکتر بووە و ئێستاش ئەم زمانە بەشێکی گرینگ و رەسەنی وێژە و کەلتوری دێرینی کوردی پاراستووە. مامۆستا قاسم ئەرژەنگ بە گەورە بوون و هەڵکردن و باڵاکردن لە ئاوا ژینگەیەک، شێعری لەکی بە شێوازێکی نوێی و مۆدێڕن لە چوارچێوی شێعرەکانی خۆی بە کۆمەڵگەی کوردستان ناساند و توانی ئەزموونێکی درەوشاوە و بەرزی ئەم بوارە بێت.

مامۆستا قاسم ئەرژەنگ بێجگە لە چاپ و بڵاو کردنەوەی بەرهەمە شێعرییەکانی لە گۆڤار و بڵاڤۆکە کوردی و فارسییەکان، کۆمەڵە شێعری فارسی "عریانتر از شنزارها" کە لە ساڵی ١٣٨٩ هەتاوی چاپ و بڵاو کراوەتەوە، ئێستاش کتێبی دیکەی بە کوردی (لەکی) لە لایەن دەزگای چاپ و پەخشی زانا لە ئیلام بڵاو بووەتەوە. لە فستیڤاڵ و کۆڕی جۆراوجۆری رەخنەی ئەدەبی و هەڵسەنگاندنی دەقە شێعرییەکان بەشداری کردوە و خەڵات و رێزلێنانی جیاوازیشی وەرگرتووە کە لەوانە ئەتوانین ئەماژە بە خەڵاتی وێژەیی گەلاوێژ لە ساڵی ٢٠٠٧ بکەین.

سازدانی: هاشم عەلی وەیسی

١-چۆن بوو هاتنە نێو دنیای ئەدەبی كوردی و دەستان كرد بە نووسین و خوێندنەوە لەم بوارەدا و بڕێكیش باس لە سەر شوێنی لە داییك بوون و چۆنیەتی ئاشنا بوون و هاتنتان بۆ ناو دنیای نووسین و خوێندنەوە و ئەزموونتان لە گەڵ ئەو كارانەی تا ئێستا كردووتانە بكەن؟

·         له ساڵانی 55 و 56 هەتاوی منیش وەک هەزاران هەزار کەسی دیکه دەستم بە خوێندنەوەی کتێبی نووسەرانی وەک سەمەد بهرەنگی و سادق هدایەت و ژین نامەی شۆڕشگێڕانی ئەو سەردەمە کرد. پاش ساڵی 57 منیش وەک گەنجان و لاوانی ئەو کاتی دانیشتووی وڵاتی فرە نەتەوەی ئێران بەڵام کورد تەکی گۆرانی و سرودە نەتەوەیی و شۆڕگێڕانەکانی وەکوو ئەی رەقیب ئاشنا بووم و دەستم بە خوێندنی رۆژنامه و گۆڤارەکانی ئەو سەردەمە کرد و ئه و سەردەمە رێگە و رێبازێکی تایبەتیم نەبوو بەڵام حەز و خولیام بۆ ئەدەب و وێژەی کوردی هەر بووە و بە بەردەوامیش ماوەتەوە. تا ئەوەی کە لە  ساڵی 61 ی هەتاوی له ناخی دڵم و نەست و هەستی شاعیرانه سەری هەڵدا و یەکەمین کۆمەڵە شیعرم بە زمانی دایکیم(لەکی) بە ناوی سەشەو(پێرەشەو، دوێنەشەو، ئمشەو) شیعری دوهەمم به ناوی ( بوری ئازادی ، بوری چەمی من ) که لە سەر کێشی موفاعلیین بوو نووسی. هەر ئەو دەمیش شیعری فارسیم دەوت، بەڵام لە گەڵ هیچ رۆژنامە و گۆڤارێک هاوکارییم نەبووە تا ساڵی ٧٥ی هەتاوی کە دەم دەم و کەم کەم شیعرەکانم لە رۆژنامە و گۆڤارەکانی وەکوو سروە و کلک و ئاوێنەی باشور کە ئەو سەردەمە کلک لە ژێر چاودێری عەلی دەباشی و ئاوێنەی باشوور لە ژێر چاودێری مەنووچهری ئاشتی دا بوو کارەکان چاپ و بڵاو دەبوونەوە. تا کەم کەم شاعیرانی کوردی سۆرانی تەکی من و منیش تەکی ئەوان ئاشنا بووم. لە ساڵی ٧٩ لێژنەی کۆنگرەی شیعری نوێی کوردی ئێران بووم و ساڵانی ٨٢ و ٨٣یش لێژنەی شیعری جیاواز و پێوەر و خۆمیش بەیاننامەی شیعری نوێی لەکیم چاپ و بڵاو کردەوە و شیعری نوێی لەکیم بە تەواوی کوردستان ناساند. ساڵی ٩٢ یەکەمین دەفتەری شیعرم لە ژێر ناوی پەنجەرەی شار چاپ و بڵاو کردەوە، لە چەندین کۆنگرەی ئەدەبیش بەشداریم کردوە. وەکوو کونگرەی هەولێر و فستیڤاڵی گەلاوێژ و ساڵی پاریش لە لێژنەی شیعری گەنجانی چوارپارچەی کوردستان لە خانەقین بەشدار بووم.

2-بە بڕوای ئێوە خوێندنەوەی ئەدەبی کلاسیک و شیعر بە تایبەتی چەندە دەتوانێ کاریگەری لە سەر نوێ کردنەوەی شیعر و نوێخوازی لە ئەدەبیات دا هەبێ؟ پێت وایە نەخووێندنەوەی دەقە کلاسیەکان و ورد نەبوونەوە دەتوانێ خەسارێک بێ بۆ گەشە و نەشەی ئەدەبی کوردی؟

بۆ هەر تاکێکی خوێنەر و رۆشنبیر پێویستە کە بەرهەم و نووسراوەکانی پێش خۆی چ وەکوو نەتەوەکەی خۆی و چ بەرهەم و نووسراوە جیهانییەکان  بخوێنێتەوە و ئاگاداریان بێت. وێژە و ئەدەبیات چرا و دەلاقەیەکە کە مرۆڤ لە گەڵ جیهان ئاشنا دەکات. بە باوەڕم بۆ منی هونەرمەند پێویستە ژینم ئاوا دابەش بکەم دوێنێ، ئەمڕۆ، سبەینێ. زۆربەی خەڵک ئەڵێن: دوێنێ چرای ئەمڕۆیە، بەڵام من سبەینێ(ئاییندەم) بە پێویست زانیوە)، یانی سێانەی دوێنێ و ئەمرۆ و سبەینێ بۆ هەمیشە، هەمیشەی منە. بەرهەم و نووسینەکانی زۆربەی نووسەرە گەورەکانی جیهانم یان خوێندووەتەوە یان لە سەریان بیستوومە. بێگومان هەموو شاعیر و نووسەرانی جیهان لە سەر ئەوە کۆکن کە هونەر ئاوێنەی ژیانی هونەرمەندە. ئەگەر هونەرمەند مێژوو و فەلسەفە و شیعر و چیرۆک و وێنە و سینەما باش نەزانێ و تێیان نەگات و هەوڵ بۆ تێگەیشتنیان نەدات، بە تایبەتی لەم سەردەمەی ئێستاماندا بە راستی خەسارێکی گەورە بۆ مرۆڤ و جیهانە. چونکە ئاخر و کۆتایی وێژە و هونەر و ئەدەبیات مرۆڤە و مرۆڤی ئەم سەردەمەش لە گەڵ پێشکەوتنەکانی جیهانی هاوچەرخ لە هەموو بوارە جیاوازەکانی هونەر پێشکەوتووە و تیگەیشتن و لایەنی ئستاتیکا و جوانیناسی گەشەی کردوە. ئێمە کە دەتوانین بەرهەم و نووسینی کوردی و فارسی باش بخوێنینەوە، پێویستە شیعری کوردی هەر لە شاعیرانی پێشووەوە تا ئێستا چ ئەدەبیاتی خۆڕاگری و چ ئەڤیندارانە و چ ئایینی(یارسان) باش بناسین و هەروەها لە ناو وێژە و ئەدەبی فارسی لە روودەکی تا ئێستا باش بناسین.

تەنانەت وێژە و ئەدەبیاتی زارەکی باش بناسین، چونکوو بەشێکی گەورە لە وێژە و ئەدەبیاتی ئێمە هێشتاکەش زارەکییە و ها لە دڵ و سینەی خەڵکان و کەسە گەورەکانی کورد. ئێمە ناتوانین بوقرات و فلۆتین و ئەفلاتوون وەربگرین، ئەگەر نەزانین دژایەتی ئەرەستوو لە تەک ئەفلاتوون بۆ چی بووە، ناتوانین بزانین موعتەزیلە و ئەشاعرە کە لە گەڵ یەکتر دژایەتییان بووە، ئەگەر روودەکی باش نەناسین نازانین چۆن شیعری سنایی کەم کەم شێوە و شکڵی عیرفانی وەرگرتووە، ئەگەر حافز باش نەناسین ناتوانین شیعری فەیزی کاشانی باش بناسین و بەشی گەورەی شیعری فارسی هەر وەک شیعر و ئەدەبی کوردی کە زۆر لە یەکتر نزیکن و کاریگەری هاوبەشیان لە روداوەکان وەرگرتووە، بۆ نموونە هێرشی عەرەب بۆ سەر کورد و فارس، هێرشی مۆغۆل لە سەر خەڵکانی رۆژهەڵاتی ناوین، یان بزوتنەوە و جمشتی نەتەوایەتی کورد لە سەدەکانی کۆچی، کە لە ژێر چاودێری باڵوڵ لە گەرمیان و داڵەهۆ بووە. بزوتنەوەی حروفییان وەکوو مەنسووری حەلاج کە زەمانێک لە زیندان بووە خەڵکی کورد بۆ ئازادی و رزگای مەنسوور لە تەک یارانی مەنسوور وەک ئەبووشاکر و شبلی و ... هاوکارییان کردوە. تەنانەت فارس و عەرەبە رۆشن بیرەکانیش بەو چەشنە. مەبەستم ئەوەسە کە پێویستە هونەرمەند دوێنێ و رابردووی خۆی باش بناسێت. چونکە لە مێژەوە هێما و خوازەکان شیعریان رەنگین و جوان کردوە و تا مێژو و تێهزرین و بەرهەم و نووسینە کلاسیکەکان باش نەناسی، بەشێک لە کار و ئەندێشەی نووسەر و هونەرمەند لەنگ دەبێت. بۆ نموونە بەرهەم و نووسینەکانی خەیام و ئیمام محمەدی غەزالی پێکەوە دژایەتییان هەیە. خەیام حاڵ و دەم و هۆنراوەکانی کاکڵ و شیرازەیەکی پۆخت و پڕ ناوەرۆکیان هەیە و شاعیرێکی واقیعخواز و ناتوراڵ و مشتومڕ کەر لە گەڵ دواکەوتوویی و پاشاگەردانییەکانی سەردەمی خۆی بووە

 گر باده به کوه بردهی رقص کنند / ناقص بود هر آنکو باده را نقص کند

و از باده مرا توبه چه می فرمایی ؟ /روحی ست که تربیت شخص کند . /

لە وێژە و ئەدەبیاتی کوردی نالی شارەزوری و سەید یاقووبی مایەشتی نزیکایەتییان لە گەڵ حافز و حافزیش لە گەڵ سەعدی شیرازی بووە و لە ژێر کاریگەری یەکتر دا بوون و کەڵکیان لە دنیابینی یەکتر وەرگرتووە، یان گۆران لە ژێر کاریگەری شیعری عەرەب و فەرانسە و سروشت دا بووە. مێژوی زوان و کەلتوری زارەکی و ئەڤیندارانە (عەشقی خاک و مادی) بووە، لە مێژوی ئەدەبی فارسی نیما یوشیج شیعری لە عیرفان جیا کردەوە.

3- هەر وەک ئاگادارن زۆربەی دەقە ئەدەبییەکانی وڵاتانی تر بە تایبەت ئامریکای لاتین چ لە بواری شیعر و چ لە بواری چیڕۆک و رۆمان، نووسەرەکانییان بە شێوەیەکی زۆر ژیرانە کەڵکیان لە فۆلکلۆر و ئەدەبی زارەکی و ئەفسانەکانی کۆنی وڵاتی خۆیان وەرگرتووە؟ بۆ وێنە: مارکێز لە زۆربەی رۆمانەکانی، بۆرخێس، هەروەها ئۆکتاویوپاز لە شیعر دا، بەرچاوترینی ئەو بابەتەن، شاعیرانی کورد و بە تایبەی ناوچەی خۆتان وەکوو "لەک زمانەکان" کە سامانێکی دەوڵەمەندی لەو بوارە دا هەیە چەندە کەڵکیان لە فۆلکلۆر و ئەدەبی زارەکی وەرگرتووە بۆ نووسینەوەی دەقی نوێ و زیندوو کردنەوەیان بە شێوازێکی نوێتر؟

ئێمەی کورد ئەگەرچی دەسەڵاتێکمان نەبووە کە هێندە درێژەی هەبێت بتوانێت باری نالەباری کورد لەم بەشە بە بارێک دا بخات، بەڵام وەکوو زمان و ناسنامەیەک لە رووی زمان و وێژە و سیاسیشەوە کە دابەش کراوین هەم باز لە رێگەی جیاوازەوە ئاگاداری کاری رۆشنبیری  و نووسینی یەکتر و چالاکییەکانی یەکتر لە پارچەکانیتر بووین و نزیکایەتیمان لە تەک یەک هەبووە ئەمەش لە رێگەی شاعیرانی کلاسیک و هات و چووی یەکتر و ئاگادار بوون لە خەبات و تێکۆشانی یەکتر، لەم رێگەشەوە نووسەران و شاعیرانی یەکترمان ناسیوە و ئاگاداری دنیابینی و خەون و خۆزگە و کەڵکەڵە مرۆیی و نەتەوەییەکانی یەکتر بووین و کاریگەریمان لە سەر یەکتر داناوە و وەرگرتووە. هەروەها باش دەزانی کە ئەو وڵاتانە گەورەی وەکوو خۆزە مارتییان بووە. بەڵام ئێمە لە رۆژهەڵاتی ناوین دەژین، ئێمە ژنە شۆڕشگیڕی وەکوو قەدەم خێرمان بووە یان لە بەشی سەروی رۆژهەڵاتی کوردستان قازی محەمەدمان بووە کە بەو دەسەڵاتە کورت ماوەیەی کە هەیبوو توانی کاریگەری گەورە لە رووی رۆشنبیری و نووسین لە سەر سەرجەم گەلی کورد و رۆژهەڵاتی کوردستان بە تایبەتی هەبێت، ئێمە لە رۆژهەڵات بە و ئاستە نەگەیشتووین کە باشوری کوردستان پێی گەیشتووە، بەڵام دیسان دەزانی کە باشور ئەزموونێکی باش بووە بۆ ئەوەی کورد بتوانێت خۆی رێک بخات و دەرفەت و دەلاقەیەک بە رووی زمان و ناسنامەی خۆی بکاتەوە و لەم نێوانەش کوردی هەموو پارچەکانی کوردستان بەهرە و توانستەکانی خۆیان لە رێگەی چاپەمەنی و گۆڤار و بڵاڤۆکەکان بخەنە بواری کردارییەوە، هەر وەک دەزانن فرە بەداخەوە وێژە و ئەدەبیاتی زارەکیمان و فرەیەک لە دەسنووسەکانی ئەم ناوچەیە هێشتا کۆ نەبوونەتەوە کە ئەمەش ژانێکی گرانە بۆ وێژە و ئەدەبی ئەم دەڤەرە. بەوانەشەوە من بۆ خۆم هەر وەک بۆ خۆتانیش ئاگادارن بەیاننامەی لەکیم لە ژێر کاریگەری گۆرانی و بیستنی دووبەیتییەکان و بەرهەم و دەفتەرەکان(کتێبی پیرۆزی یارسان کە بە کوردییە) و نووسینەکانی یارسان و شیعری کوردی و شاعیرانی رۆژئاوایی نووسیوە و شیعری ئێمە کەوتەوەسەڕێ و بە راشکاوی دەتوانم بڵێم کە شیعری لەکی کاریگەری فرە و فراوانی لە زووانی دایکی واتا لەکی وەرگرتووە و ئەو راز و چیرۆکانەی کە لە زوانی دایکیمان بیستووە و یان خوێندنەوەی شانامەی کوردی لە لایەن باوکانمانەوە کە کاری بەردەوام و هەمیشەییان بووە. چونکوو لە ناو لەکستان و گۆران و بە گشتی کرماشان رێورەسمی شانامە خوێندنەوە مێژوویەکی کۆنی هەبووە و بەشێک لە نەریت و کولتووری ئێمە بووە کە بەردەوام پێشینان لە گەڵ خۆیان هێناویانە تا بە ئێمە گەیشتووە، بەڵام ئێستا ئەم کەلتور و نەریتە دەوڵەمەندە کەم رەنگ بووەتەوە، لە ئەنجام دا دەتوانم بڵێم کە شیعری لەکی و لە ناویشیان دا شیعری من کۆلکسیونێکە لە تەواوی ئەو گەپ و باسانەی کە وروژاندم.

4- بەڕێزتان وەکوو شاعیرێکی لەک زمان چەندە هەوڵ بۆ خوێندنەوە و ناسینی ئەدەبی زارەکی و فۆلکلۆری ناوچەکانی تری کوردستان داوە، پێتان وایە بە تایبەتی بۆ خوێنەر و نووسەری بوواری وێژە و ئەدەبیات چەندە پێویستە بەها و بایەخ بەم لایەنە لە کار و چالاکی بدات و هیچ نەبێت بیانخوێنێتەوە و گوێیان لێ بگرێت(چۆن بەشێکی ئەو سامانە لە رێگەی گۆرانی و فیلمە دێکیۆمێنتارییەکان ساخ کراونەتەوە)؟

فۆلکلۆر یان فەرهەنگی گەل، بەشێکی گەورە لە ژیان و سامانی مرۆڤایەتییە. لە سەردەمانی دیریین و کۆن بە هۆی ئەوەی دام و دەزگای چاپەمەنی نەبووە، هەر خاوەنی هزر و رامانێک مەتەڵ و شیعر و چیرۆکی نەوە لە دوای نەوە گێڕاوەتەوە و باس کردوە و گواستووەتەوە و تا ئێستاشی لە گەڵ دا بێت ئەم یادەوەری و سامانە بە نرخە هەر ماوەتەوە. هەر شاعیر و نووسەرێک ئەگەر بیهەوێت زوان خاس و باش بناسێت و تەنانەت بۆ ئەوەی بیهەوێت زوانی فرەتر نزیکی خەڵک بکاتەوە، پێویستییەکی هەرە گرینگە کە فۆلکلۆر بە باشی بناسێ و بخوێنێتەوە. بەڵام بەشێکی گەورەی ئەم ئەرکە ئەکەوێتە سەرشانی گۆرانی بێژان و چڕان، هەر وەک چۆن لە نێو گەلانی جیهان ئەم ئەرک و کارە جێبەجێ کراوە. لە کرماشان تا چەند ساڵی پێشوو کەم کەسمان دیوە کە فولکلۆری وڵاتەکەمان بەم شێوەزارە(لەکی) بنووسێتەوە، ئێستاکەش فرەیەک لەو کەسانەی کە ئەم کارە دەکەن ئەمانەتدار نیین، بۆ نموونە فولکلۆر کولیایی بە کەڵهوڕی دەنووسن و یان فۆلکلۆری کرماشانی بە لەکی دەنووسن، یان بە جافی. یان فۆلکی لەکستان کە فرە و فراوانە بە فارسی دەنووسن و کارەکانی دەرویشیان و یاقووتی کە لاسایی سەمەدی بیهڕەنگیان کردوەتەوە، چونکوو سەمەدیش پاچا(ئەفسانە)کانی ئازەربایجانی بە فارسی نووسیوەتەوە.

خۆم تا رادەیەک لەم بووارە لە سەر وێژە و ئەدەبیاتی فولکلۆری لەکی کارم کردوە، بەڵام کەسانێکی وەکوو لەک ئەمیر و قودرەت قەزوینە، ئارش ئەفزەڵی، سادق سامرە و مامۆستا ئاکۆ(عەباس جەلیلیان) کاری تریان کردوە. من تەنیا ئەگەر هەر کامیان پێویستیان بووە هاوکاریانم کردون. فولکلۆر دەتوانێ کاریگەری زۆری لە سەر خەڵک هەبێت، ئەگەر بتەوێ فیلم یان ئەنیمەیشن ساز بکەی ئەتوانی کەڵک لە فۆلکلۆر وەربگری، چۆنکوو زوانی خودی خەڵکە و هەڵقوڵاوی ناو کەلتووە و ناسنامەی خۆیانە. من کە لە سەر کەلتوری گەلانی دانیشتووی ئێران وەکوو کورد(ناسنامەی خۆم)، بەلووچ، فارس و عەرەب و کارەکانی ئەنجۆی شیرازی، عەلی ئەکبەر دهخودا و ئەحمەد شاملو و سادق هیدایەت لە ناو کوردکانیش کارەکانی مارف خەزنەدار، مامۆستا هەردەویلم خوێندوەتەوە، کار کردن لە سەر کەلتور و ناسنامەی هەر گەل و نەتەوەیەک پێویستی بە وەخت و تەمەنێک لە هۆگری و تامەزروییەکی ئەڤیندارانە هەیە. تا فۆلکلۆر وەکوو بەشێکی گەورە لە کەلتوری گشتی گەل و نەتەوەیەک نەناسی و لە سەر باس و بابەت و مژارەکانی گەپ و گفتوگۆ نەکەیت لاوازی و کرچ و کاڵی بە خوێندنەوە و شیکاری رەهەندە جیاوازەکانی ئەو گەل و نەتەوەیە دیارە و بە دوور لە واقیع و ژیانی لە مێژینەیان دەبێت، فۆلکلۆر بنج و بناوان و بناخەی کەلتور و پەروەردە و بارهێنانی خەڵک بووە و هەیە، دەتوانین پلە و ئاستی گەشەی رۆحی و عەقڵی و رۆشنبیری هەر نەتەوەیەک لە ناو فۆلکلۆرەکەی دەربێنی و بیناسی و ئەتوانێت پردێکی کەلتوری بۆ تەواوی نەتەوەکان بێت، کۆمەڵناس و هونەرمەند پێویستە کە فۆلکلۆری خۆی و تەنانەت نەتەوەکانی تریش بناسێ، تەواوی نەتەوەکان لە درێژایی مێژوو تووشی قەیران و دابڕان و چەقبەستووی کەلتوری هاتوون و ئەوەی لەم نێوانە دا توانیویەتی کەلتووری نەتەوەکان بپارێزێ و دەم بە دەم و سینە بە سینە بۆ جیلەکانی پاش خۆی بگوازێتەوە فولکلۆر بووە. دابڕانی کەلتوری و ئایینی و فەلسەفی و شیعری و چیرۆک نووسی هەمیشە خەسارێک بووە بۆ نەتەوەکانی وەک کورد، هەر لە پاش هێرشی عەرەب بۆ سەر ئێمە، ناو و ئایینمانی گۆڕی و ئێستایش پاش ماوەی ئەو داگیرکارییە هونەرییە قەیران و خەسارەکانی هەر دیار و زەقە و بە چاوخشاندن و گەڕانێکی سەرپێی دەرکەوتە و دەرهاوێشتەکانی لە ناو زمانی گەڵی ئێمە بە دی دەکرێت.

هەر وەها کە دەزانن من لە بنەچەوە دەچمەوە سەر کوردانی شاهۆ و لەوانم، چۆنکوو ریشەی من ئەچواتە سەر یەکێک لە ٧٢ پیری شاهۆ لە سەردەمی سوڵتان ئسحاق بەرزەنجی، بەڵام لە زەمانی موحەمەدی مشەعشەع کۆچیان کردوە و بە رەچەڵەکە یەک لە دوای یەکەکانی دڵفان و باوکان و دایکان ئەم بنەچەیە لە گەورەکانی ئایینی یارسان بوونە، هەموو ئەمانەش بەڵگەی مێژوون. مێژوی هۆرامان و مێژوی شاوەیس قولی کە بەناوبانگ بووە بە سەرداری شاهۆ لە گەڵ تورکانی عوسمانی جەنگاون و فەرماندەی گەورەی کورد بووە و خۆی گوتوویەتی:

ئەسڵمەن جە کورد ئەسڵمەن جە کورد                 بابوم کوردنا ئەسڵمەن جە کورد

ئەژ ئەو شیرنا چەنی دەستە گورد               سلسلەی سپای زەهاک کردم هورد

زۆربەی کەسانی وەکوو ئەحمەد کەسرەوی ئێمە (موشەعشەعیان) کە لە نەتەوەی پیر قەنبەری شاهۆ و لەکی دڵفان قرمزیین بە عەرەب زانییوە، ئەمە یەکێک لە هەڵە و دەربڕینە نازانستی و ناراستەکانی مێژونووسانە، لە حاڵێک دا ئێمە لە کوردانی شاهۆ و خێڵی دڵفانی ناسراو بە تایفەی قرمزیین، تایفەی قرمزی لە لایەن شاکانی سەفەوی و نادرشا بۆ مازەندەران(فەرهاد عزەتی زادە پێی وایە مەزندارانە)١ راگوێزراون و تەنانەت بۆ سەهەندی ئازەربایجانیان دەنێرن کە ستارخان و باقر خان لە شوێنکەوتووانی شارۆخ میرزایی موشەعشەعن کە لە دڵفانی قرمزی بووە بەم پێیە خزم و کەسەکانی ئێمە زمانیان بۆ تورکی گۆڕاوە، بەڵام لە رێبەرانی سەردەمی مەشروتە بووگن. مەبەستم پەرش و بڵاوی کوردانە، چاو لێ بکە چ بەڵایەکیان بە سەرمان هێناوە، ئەمەیە دابڕانی کەلتوری و مێژویی، ئەمەشە خەساری کۆچاندنی ئەم سەردەمەش و کورد لە گەڵ کۆچ هاوچارەنووسە، بۆ خۆتانیش باشتر دەزانن و لە کۆتایی دا:

بووری ئازادی بووری چەمی من           بووری شەو و رۆژ گەپی دەمی من.

5_ بە بڕوای ئێوە شیعری نوێی لەکی تا ئیستا بە نۆرەی خۆی چەندەی خزمەت بە نۆژەن کردنەوەی شیعری کوردی کردووە؟ ئایا تا ئێستا دەق و کتێب گەلێکی شیعری هاتۆتە ناو مەیدانی ئەدەبی کوردەوە کە ماڵێکی جیاوازی بۆ خۆی مسۆگەر کردبێ؟ چ لە بواری پێکهاتەی زمان و چ لە بواری فۆڕم و دەربڕینەوە؟

کاتێک کە من دەستم بە نووسینی شیعری نوێی لەکی کرد زۆربەی هاوڕێکانم دەیانگوت: کاک قاسم تەنانەت ئەگەر زۆربەی لەکەکان شیعرەکانت بخوێننەوە ناگەن بە ٥ هزار کەس، چۆن دەتەوێت سەرکەوتوو بیت. بەڵام وەڵامی من ئەوە بوو: تەنانەت ئەگەر یەک کەسیش بەردەنگی شیعرەکانی من بێت بۆ من گرینگە، چۆنکوو تەنیا شاعیرەکان و نووسەرەکانن کە ئەتوانن کەلتوور و زوانی نەتەوەکان زیندو بکەنەوە. بەڵام من وەکوو کەسێک گیانبازانە کارم کردوە، چۆنکوو شیعری سۆرانی لە ئەو سەردەمە کە من شیعری نوێی لەکیم بە خەڵک ناساند شاعیرانی وەکوو سوارە، جەلال مەلەکشا، لەتیف هەڵمەت و عەبدوڵا پەشیو و شێرکۆ بێکەسیان هەبوو. ئەوان چەند هەنگاو لە پێشتر بوون، واتا شیعریان لە بابەتی فۆرم و هەروەها لە بابەتی ناوئاخن و ناوەرۆکیش لە پێشتر بوو، بەڵام منی شاعیری لەک نە گۆڤار و رۆژنامەم بوو، نە رادیۆ و تلڤزیون و ... بەڵام شاعیری سۆرانی هەم رۆژنامەی بوو هەم هەموو ئەو کەرەستە و ئامێرانەی کە بتوانێت کار و نووسینەکانی خۆی بەرێتە ناو خەڵکەوە. ئێستاکە شیعری لەکستان ئەتوانێ لە تەکی زۆربەی شاعیرانی دیکەی کورد هاوڕێ بێت. لە بەر ئەوەی شیعری ئێمەش لە تەکی شیعری شاعرانی سۆرانی و کورمانجی هاوڕێیەتی دەکات. شیعری نوێی لەکی ئێستاش رۆژنامە و گۆڤار و رادیۆی نییە، بەڵام لە کارنامەی خۆی چەندین کتێب و ئەزموونی سەرکەوتووی شیعری هەیە. بەڵام ئەوەی کە خەڵکی لەکستان هەموویان یەکدەست و یەکگرتوو بن و لە سۆنگە و کڵاورۆژنەیەکەوە چاو لەم بابەتە بکەن و بە ئاراستە و ئاقارێکدا بجمن و کار و چالاکی بکەن، هێشتا جێبەجێ نەبووە، هێشتا زۆربەیان ئەڵێن ئێمە لەکین، واتا لە گەڵ کوردی سۆران و کرمانج جیاوازن و بڕێکیتریشیان وەک کەڵهوڕەکان هزر و بیرکردنەوەیان نەریتی و خێڵەکییە. لەم بابەتەوە کورد بە گشتی پێویستی بە کاری کەلتوری و هزری گەورە هەیە بۆ ئەوەی لەم قۆناغە بپەڕێتەوە و لە ناو شوناس و ناسنامەیەکی کۆیی بە ناوی کورد بگیرسێتەوە، ئەویشە کار لە سەر شیعر و چیرۆک و مێژوی لەک و گۆران و کەڵهوڕ و خوێندنەوە و شیکارییان لە بوار و رەهەندی زانستە مرۆییەکانەوەیە، کە لەم ساڵانەی دوایی زۆربەی نووسەرانی کوردی ئەم بەشەی رۆژهەڵاتی کوردستان سرنج و هەڵوێستەیان لە سەر ئەم بابەتە کردوە و نووسینی وتار و کتێب و بابەتی لێکۆڵینەوەی لەم بابەتە بەڵگەی ئەم راستییەن کە کاریگەری و کارتێکەری باشیان هەبووە، هەر لەم پێوەندییەش فۆرمی شیعری لەکی هەوڵی داوە لە تاک دەنگییەوە بۆ چەند دەنگی هەنگاو هەڵبێنێ و لەم پێناوەش دا خەریکی کار و چالاکییە.

بە بڕوای من دوو فاکتۆر خەساری گەورەیان بە خەڵکانی رۆژهەڵاتی ناوین گەیاندوە، یەکەم داگیرکەرانی جیهانی و دەستێوەردانیان لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست کە تێیدا یەکەم زەرەمەند کورد بووە و کە لە سەردەمی خۆی بە رێکەوتن و بڕیارەکان کورد بە سەر چەندین وڵات دابەش کراوە. دووهەم دەسەڵات و رژیمە سیاسییەکان (دەوڵەت و دەسەڵاتە زاڵەکان بە سەر نەتەوە و خەڵکانی رۆژهەڵاتی). ئەگەر سیستەمی زاڵ بە سەر وڵاتانی ناوچەیی فیدراڵ بێت کەلتور و ناسنامەی خەڵکانی دیکەش دەتوانی بەژن و باڵا بکێشێ و خۆی دەرخات و پێشکەوێت. کاتێک کە خەڵکی یان وڵاتێک کە فەرهەنگی زارەکی  کارێکی هێندە چڕ و پڕی لە سەر نەکرابێت و هێشتاش بە پێدڤی و پێداویستییەکانی بەرهەم هێنان نەگەیشت بێت، ئەوەیشی کە هەیە لە پێشینیانی ئەو خەڵک و نەتەوەیە بە جێ ماوە. بێگومان شاعیر و نووسەری ئەم وڵاتانە تووشی نۆستالۆژی دەبێ یان دەبێ بە زمانی  دەسەڵات هزر و رامانی خۆی دەرببرێت، یان لە رێگەی نووسین و کاری ئەدەبی و هزری رێگە بۆ گەشە و پێگەیشتنی زمانی خۆی بکاتەوە، بە داخەوە کار کردن لە سەر وێژە و نووسینی لەکی هێشتا بەو ئاستە نەگەیشتووە و رێگر و بەربەستەکانیش زۆرن، ئێستا باشوری کوردستان دەرگا و دەلاقەیەکی گەورەیە بۆ ئێمەی کوردی پارچەکانی تری کوردستان بۆ ئەوەی بتوانین بابەت و نووسینەکانی خۆمان لە رێگەی بڵاڤۆک و چاپەمەنییەکان بڵاو بکەینەوە و بتوانین هەرچی زیاتر وێژە و ئەدەبی بەشێکی خەست و پڕ و پاراوی نەتەوەکەمان بناسێنین و گەشەی پێ بدەین، ئەوەی کە بۆ من وەکوو کارەساتێکە ئەوەیە کە هێشتا زۆبەی چیرۆک و شیعرە ئەڤیندارییەکان و لە گشتی گرنگتر ئایینی یارسان کە لە نێو کرماشان و لوڕستان و لەکستان ماوەتەوە و تۆز دەخوات، ئایینێک کە بەشێکی گەورەی ناسنامە و شۆناسی ئێمە چ لە رووی زمانی و چ لە رووی مێژویی تۆمار کردوە و لە خۆیدا هەڵی گرتووە و هەتا ئێستاش لایەکی وەهای لێ نەکراوەتەوە.

6_ بەشێکی زۆری دەقە کۆنەکانی ئەدەبی کوردی بە تایبەت ناوچەکانی باشووری رۆژهەڵات چۆتە ناو ئەدەبی زارەکی و بە داخەوە نەنووسراونەتەوە و بگرە بەشێکیشی لە نێو چوون و فەوتاون، بەڕێزتان و هەروەها هەموو نووسەرانی ئەو ناوچەیە چەندەتان هەوڵ داوە بۆ نووسینەوە و کۆ کردنەوەی ئەو دەقانە، بە تایبەت ئەو دەقانەی کە دەچنە ناو ماڵی شیعری فۆلکلۆرەوە؟

لە وەڵامی پرسیاری پێشووتان ئاماژەم بە بەشێکی ئەم پرسیارە کرد، شیعری لەکی بە تایبەت شیعری نوێی لەکی لە رۆژهەڵاتی کوردستان رۆژ بە رۆژ جێی خۆی لە ناو کۆمەڵگە کوردی بە گشتی و لەک بە تایبەتی زیاتر دەکاتەوە و زۆربەی خوێنەوارەکانی ئەم بەشەی کوردستان رویان هێناوەتە شیعری نوێ و سرنج و رامانی خۆیان داوەتە وێژە و ئەدەب و فۆلکلۆریش توانیویەتی کاریگەری خۆی لە سەر شیعری لەکی دابنێت و بە تایبەتی دوای ئەوەی وەک ئاماژەم پێدا فۆلکلۆری لەکی لە لایەن کۆمەڵە کەسانێکەوە کۆ کراوەتەوە و لە رێگەی خوێندنەوەی ئەم ئەدەبەوە توانراوە زیاتر بەها و بایەخ و گرینگی فۆلکلۆر وەک بەشێک لە رابردوی ئەم گەلە بۆ کۆمەڵگەی لەک دەر بکەوێت و ئەمەش رێگەی بۆ کار و بەهادانی زیاتر لە لایەنی خەڵکانی هۆگری فۆلکلۆری لەکی و خوێندەواران کردۆتەوە و ئێستا کەسانێکی زۆر دەستیان داوەتە کۆکردنەوەی وشە و چیرۆک و راز و مەتەڵ و پەندە لەکییەکان، ئێستا خەڵک بە گشتی پێشوازییەکی باش لە وێژە و ئەدەبی لەکی دەکات و من و شاعیرانی ئەم بەشەی کوردستان هەر کات شیعرەکانی خۆمان لە ناو کۆڕ و کۆبوونەوەکان دەخوێنینەوە لە لایەنی خەڵک و بەردەنگانەوە روبەڕوی پێشوازییەکی باش دەبێتەوە و دەست خۆش و دەم خۆشیمان بیستوە و تەنانەت زۆربەیان دەڵێن شیعرەکانتان بکەن بە سی دی و وەکوو دەنگیش بڵاوی بکەنەوە و هەوڵ بدەن لە گەڵ ماڵپەڕ و کاناڵە کوردییەکان پێوەندیتان زۆرتر و فرەتر بکەن با کۆمەڵگەی لەک و کوردەواری زیاتر دەنگتان بشنەفێ، ئەمە خۆی هەڵگری پەیامێکی گەورەیە بۆ ئێمەی نووسەران و شاعرانی لەک و کورد بە گشتی و خەڵکی زۆر تینوی شیعر و چیرۆک بە شێوەزاری لەکین و لە لایەکی تریشەوە بە دواداچوونی راگەیاندنە کوردییەکان و بیستنی دەنگی نووسەران و شاعرانی لەک و دەرکەوتنیان لە راگەیاندن و مێدیا کوردییەکان، کاریگەری و کاردانەوەی کارەکانمان لە نێو جەماوەری خەڵک دا دەبینینەوە و هیوا و ورەی زیاترمان بۆ کاری شێلگیرانەتر بەرانبەر بە وەێژە و ئەدەبیات پێ دەبەخشێت.

٧- جیا لە شیعر نووسینی رۆمان و چیڕۆکی لەکی لە چ ئاستێک دایە؟ ئایا تا ئێستا وەرگێڕانی دەقی وڵاتانی بیانی راستەوخۆ کراوە بە لەکی؟ بە گشتی دۆخی هەموو ژانڕەکانی تری ئەدەبی لە چ دۆخێک دایە؟

لەک هێشتا دەزگایەکی چاپ و بڵاوکردنەوەی تایبەتی نییە. هیچ رادیۆ و دەم و دەزگایەک بە زووانی لەکی بەرنامە و بەرهەم بڵاو ناکاتەوە. تەنیا کارێک کە خەڵکەکە لە دەستیان دێ و دەیکەن، ئەوەیە بە زمانی خۆیان قسە دەکەن، هەر وەک بۆتانم باس کرد تەنیا شاعیران و نووسەرانن کە ئەتوانن ئەم ئەرکە وە ئەستۆ بگرن و بە مەنزڵگەی خۆی بگەیەنن. ئێستاش چیرۆکەکانی وڵاتمان تۆز دەخوات و رێگەی چاپ و بڵاوکردنەوەی زۆر کەم و سنوردارە، ئەوە لە حاڵێک دایە کە ئێمە چیرۆک نووسمان هەیە، بە داخەوە خەڵک بە گشتی لەم بابەتەوە کاری وایان نەکردوە، بەدبەختی لەکستان ئەوەسە کە لە نێوان پارێزگاکانی کرماشان و ئیلام و لوڕستان و هەمەدان دابەش و لەت لەت کراوە، کاتێک کە دەرفەت و رێگەی گەیاندنی دەنگ و وتار بە خەڵک و جەماوەرت نەبێت، نووسەران و چالاکانیش پاسیڤ دەبن و کارێکی وا ناکەن.

٨- ئێوە لە شارێكی وەكوو كرماشان و بەشێ خواروی روژهەڵاتی كوردستان دەژین و بەشێك لە كوردستان كە چەندین شێوەزاری زمانی كوردی تێیدا ژیان بە سەر دەبەن و هەروەها بەشێكی هەرە گرنگی بوونی یارسانەكانە كە دەق و نووسراوەكانیان بە كوردین، دەكرێت لە روانگەی خۆتانەوە باسی نرخ و بایەخەكانی ئەم بەشەی كوردستان و كاریگەری دانان و كاریگەری وەرگرتنیان لە یەكتر بكەن؟

بۆ ئێمەی کورد ئەتوانین کرماشان وەکوو هیندستانێکی کوردستانی گەورە بزانین. چونکوو هەر وەک بەڕێزتان ئاماژەتان پێ کرد تەواوی شێوەزارەکانی زمانی کوردی و زۆربەی دیین و ئایینەکانی تێ دایە و هەمووان دەزانین کرماشان لە مێژەوە مانەوی و یارسان و زەردەشتی و بڕێکی کەمیش جوولەکە و مەسیحی تێدایە و پێکەوە ژیانیان بە سەر بردوە. یەکێک لە ئاسەوارەکانی جوولەکەکان بازاڕی جوولەکەکان لە کرماشانە کە ئێستاکە ناوەکەیان بۆ بازاڕی ئیسلامی گۆڕاوە. بەڵام بەشی ژووروی کرماشان کە شەقامی فردەوسی و کەسرا و سەراوقەمەر بەرە و مایەشت و جەڵاڵەوەن و هوزمانەوەن و زەردەڵان و باڵاوەن و سەرفیروزئاوا دەگەییە خوڕمەوە و ئەندیمشک و ئیلام و کە هەموویان لەکن، بەشێکی دیکەیان کە دەچییە سنجاوی و گۆران کە کەمترین لەکی تێدایە و فرەتریان گۆرانن و بەشی تریان کە ئەگاتە شاباد بڕی کەڵهوڕن و لە گیڵانی خوەرئاوایش کە گشتیان کەڵهوڕن و بەشێکی دیکەش کە بەرە و لای بێستوونە کە گوند و ئاواییەکانی دەپەن و سیابی و لە بناری بێستوون تا تاقوەسان و پەڕاو جێگەی عێلی پایروەن بووە و هەموویان لەکن و پشتی کرناچیش ئەگات بە تایفەی نانکەلی و کەم کەم ئەچوات بەرە و جافەکان و ماچووەکان، بەڵام جافەکانی شاری کرماشان هانە سەرتەپە و جەواشیر، کە گەورەترین مزگەوتیان وا لە ئەوێ واتا مەیدانی جەواشیر. کرماشان بەم هەموو دەوڵەمەندییە کەلتورییەوە تا ئێستاکە نەیتوانییەوە ئەنجومەنێکی وێژەیی و ئەدەبی هەبێت، بەڵام تەواوی کوردانی دانیشتووی شاری کرماشان بە لەکیان و جافیان و کەڵهوڕیان و هەورامییان و ... گشتیان بە شێوەیەکی ئاشتیخوازنە پێکەوە ژیان دەکەن و لە رووی کەلتوری و چاندییەوە کاریگەری و کارتێکەرییان لە سەر یەکتر هەبووە و کە لەم نێوانەدا بەشێکی گەورەی کاریگەری کەلتووری مۆسیقا و کەلامی یارسانەکان بووە و منیش لە بەر ئەوەی خۆم لە ملێک گەورە بووگم کە یارسانین و لە تەکی مۆسیقا و شیعر و کەلام و شانامە خوێندنەوە بە شێوەی پشتا و پشت وەک لە کەس و کارم بیستوومە بەشێکی دانەبڕاوی کەلتور و ناسنامەی ئەم گەلە بووە، هونەرمەندانیش بە دڵنیاییەوە لەم سامانە دەوڵەمەند و زەنگینەی کرماشان توانیویانە کەڵک وەر بگرن و کارەکانیان لە ناو کۆمەڵگەی کرماشان بەردەنگ و گوێگر و خوێنەری بووە، کاریگەری ئایین و کەلامی یارسان کە مەوزوون و مۆسیقاییە و لە باری مێژویی و فەلسەفی و حەماسییە:

زروان بیانی، زروان بیانی/ نە دەورەی وەرین زروان بیانی

ئەهریو و رەمز یاران دیانی/ کلای خاس یار ئەو دەم شیانی

بەو پێیەی کە ئایینی کوردان لە درێژایی دیرۆک و مێژودا لە ژێر زەخت و گوشاری ساتوور و شمشێری بیانییەکان لە تەنگ و چەڵەمە و بەربەستی سیاسی و کەلتوری بووە و ژیاوە، بۆیە ئەوان بەردوام هەوڵی کۆمەڵکۆژ کردن و سووتاندنی کتێبەکانیان داوە و ئەمەیان بە سەرکەوتنێک بۆ خۆیان زانیوە و خەسار و کارەساتێکی گەورەیان بە ئێمەی کورد لە رووی مێژووی و کەلتووری و ناسانامەییەوە گەیاندوە، لە کەلامەکانی ئایینی کوردان(یارسان) ئاماژە بە شەڕی نێوان ئەهریمەن و ئەهورا کراوە، ئەڕا(بۆ) نموونە:

ئەو واتە یاران، ئەو واتەی یاران/ ئیمە دیوانەین ئەو واتە یاران

هەنی مەگیڵین یەک یەکی شاران / تا زندە کەریم ئایین کوردان.

قەدەمگای شا، قەدەمگای شا/ یافتەکووە نان قەدمگای شا/ مەقام شارە زوور میحرابم نشاتگا.

ئەم بەشە کە لە رووی سەرئەنجام(دەفتەری یارسان) بۆتانم هێناوەتەوە، ئاماژە بە ناوەندی بیرکردنەوە و بنکەی هزری یارسان و خەڵکی ئەو سەردەمەی یارسان و شاخوەشین کوڕی ماماجەڵاڵە بووە و سەرۆک و شای یارسان بووە، سرنجڕاکێش ئەوەسە کە دایکی شاخوەشین پزیشک بووە و ماڵی باوکی ئەمانوڵاخان والی لۆڕستان بووە. یافتەکووە لەکن و شارەزوور گۆران کە زوانی لەکی و گۆرانیش و تەنانەت لۆریش زوانی یارسانەکانی ئەو سەردەمە بووە، بەڵام زوانی سەرەکییان ماچوو و"وران" یان سەی یانە بووە.

پێویستی بە باس کردن نییە کە ئەو سەردەمەی کە دەیانەویست بیروباوەڕێکی دیکە بخەنە مێشکەکان و کەسانی پاشکەوتوو نەیان دەتوانی کە بێجگە لە خۆیان کەسێ تر قبووڵ بکەن. یا ئایین دەبووا عەرەبی بێت یان خەڵکانی دیکە مهدورالدمنن. یارسان هاتووە وەکوو پەیامێکی نەتەوەیی و بەرخۆدانی و خۆڕاگری لە هەمبەر ئەم باوەڕییە سەری هەڵداوە و لەم رێگەیەوە شوناس و ناسنامەی جیاوازی خۆی پاراستووە، ئێستاکە من وەکوو شاعیرێکی سەر بەم نەتەوە و باوەڕییە خۆڕاگرەم کە بۆ ناسنامە و شوناسی گەلەکەم کۆشاوە چۆن دەتوانم لە وەرینان و پێشینیانی خۆم کەڵک وەر نەگرم، بە دڵنیاییەوە هەر وەک چۆن تا ئێستاشی لە گەڵ دا بێت لەم دەڤەرە یارسان توانیویەتی زمان و بەشێکی گرینگ لە مێژوی رۆژهەڵات و کورد بە گشتی بپارێزێت ئاواش دەبێت بەها و بایەخی ئەم ئایین و باوەڕییە بۆ گەلی کورد زیاتر و زیاتر لە جاران دەر بکەوێت و رۆشنبیران و نووسەران و لێکۆڵەرانی کورد هەوڵ بدەن بە لێکۆڵینەوە و توێژینەوەی زانستی و مێژویی کاری لە سەر بکەن و بیناسێنن.

٩- شێوازی هەڵس و كەوت و دانوستانی نیوان زاراوە جیاوازەكانی كوردی لە پارێزگای كرماشان بەرانبەر بە ئەدەبی گشتی كوردی كە ئەدەبێكی فرە زاراوەیە و بەشێكی زۆری ئەو سامان و خەزێنە گەورەیەی گەلەكەمان بە زاراوە جیاوازەكان نووسراون چۆن هەڵ دەسەنگێنن و دەنرخێنن؟

شاری کرماشان لە سەردەمانی پێشوو هەموویان یارسان بوون، بەڵام کەلتوورەکەی لە ناو نەتەوەی کورد چ هۆرامان کە لە پێشەوە جێی خاتوون گوڵی داییکی بابا ناوس بووە، کە ئەڵێ:

حەرفە  بیجانا... / ماوس مەواچە حەرف و بیجانا

مەشام وە خەجڵەت گام و زیانا/ مەنی بکەن بە دەم دگانا...

هەر وەها کە دەزانین وانەی راستی و ئایینی کوردان لە هۆرامان سەری هەڵداوە و بیچمی گرتووە. بەڵام کەلتوورەکەی هێشتا لە هۆرامان ماوە. وەلێ دینەکەیان گۆڕاوە بۆ ئیسلامی شافعی. من وەک فرەیەک و زۆربەی هونەرمەندانی ئەم خاک و دیارە لە منداڵییەوە گوێم بە دەنگی ساز و ئاواز و هۆرە و موور و چەمەری و کۆتەڵ و چ مۆسیقایەک کە دەنگی مەرگ و لاواندنەوەی مردووەکان(موور) و چ جەشن و شادی(هۆرە و هەڵپەڕکە)، بەڵام بە راستی دەتوانم بڵێم لە و کاتەی کە دەسەڵات و حکوومەتەکان مۆسیقایان حەرام کردوە، مۆسیقا لە ناو جەمخانەی یارسانییەکان و بە تایبەت سازی تەموورە کە لە سەردەمی شاخوەشین سازێک بووە کە راستی و پیرۆزییەکانی لە خۆی گرت و چ لە تەکییەکانی قادری و نەقشبەندی. ئەتوانم بڵێم ژێن و دی ئن ئەی کوردان فرە و پڕە لە کەلتوری مادی و مانو و مێهر و زروان کە ئایینی پاشاکانی میدیا بووە، هەرچەند مادەکان لە ناو یاساکانیان ئایینی فەرمییان نەبووە، ئایین فیدراڵی وەک دەوڵەتەکانی فدراڵی ئەمڕۆ، ئاخافتنی یارسانەکان پڕە لە حەماسە، بۆ نموونە: کاکا ردا کە پیری شاخوەشین بووە، ئەڵێ:

سەری کوی پاڵەنگان جەنگی نەرانا

چەکەچەکی گەردەن کەشانا

ئینجا کە نامەردان ز جەنگ مەگوریزن

بەڵا بەر گەردەن شیری غوڕانا.

نیشان و هێمایەک لە شەڕەکانی ئەو سەردەمە کە دژ بە نەتەوەی کورد بە تایبەت یارسانەکان بووە، وەکوو ئێستا کە داعش خوێنی کوردەکانی حەڵاڵ کردوە. یەکێک لە خاڵە گەورە و گرینگەکانی خەڵکی کرماشان کە ئەتوانێ تەواوی هونەرمەندانی کورد لە دەوری یەک کۆ بوونەوە و هەموویان زوانی یەکتر باش دەزانن، چونکوو تەواوی شێوەزارەکان لە یەکتر نزیکن. واتا گۆرانێک لە گەڵ کەڵهوڕێک یان لەکێک ئەتوانن گفتوگۆ بکەن و ئێستا منیش وەکوو شاعرێک بایەخ و گرینگی زمانێکی یەکگرتوو بۆ گەلی کوردم زانیوە، بەڵام تەواوی خاوەن رایان و زوان ناسەکان تەکی یەکتر کۆ بوونەوە تا بتوانن زوانێکی کوردی کە هەموو خاوەن رایان و بۆچوونەکان لەم بوارە بتوانن بەشدار بن و زمانێکی یەکگرتوو بۆ گەلی کورد جێ بخەن.

١٠- پرسی زمانی یەكگرتوو لە بەشی خواروی رۆژهەڵاتی كوردستان تا ئێستا لە لایەن چەندین نووسەر و چالاكانی رۆشنبیری قسەی لە سەر كراوە و بە شێكیشی بە راستی هەڵویست و دەق و نووسراوەی زانستی و ئاكادمیك بووە كە لەوانە دەتوانین ئاماژە نووسەرانی ناوداری وەك عەباس جەلیلیان و سەجاد جیهانفەرد و كامران رەحیمی و كەسانی دیكەش بكەین، رای ئێوە لە سەر ئەم بابەتە وەكوو شاعیرێك چییە و چۆنی دەبینن و هەڵ دەسەنگێنن؟

منیش هەر وەکوو زۆربەی شاعرانی ئەم وڵاتە ئەڵێم کە بە هاوکاری و هاوئاهەنگی یەکتر بتوانین فەرهەنگستانی زوان ناسی رێک بخەین، یەکێک لە کێشەکانی ئەم پارێزگایە من من و تۆ کردنە. ئەو سەردەمەی کە من لە ئەنجومەنی هاوار کارم دەکرد کەم کەم کۆمەڵێک لە هاوڕێیانی کەڵهوڕ خۆیان کێشایەوە و لە جافەکان و لەکەکان دووریان گرت، هەڵبەت نە تەواویان و زۆربەیان کە لە گەڵ ئەوان کە باوڕییان بە زوانی گشتی لە ٤ پارێزگای کرماشان و ئیلام و لرستان و هەمەدان بووین. کاتێک ئەتوانین زاراوەکان لە یەکتر نزیک بکەینەوە، بە تایبەت هونەر و شیعر جوانتر دەبێ و پەخشان توانا و هێزی زۆرتر دەبێ. بەڵام کێشە ئەوەسە کە لەکەکان بەردەنگی شیعری خۆیان هەیە، هەروەها گۆران و کەلهوڕ و جاف و من ئاواتم ئەوەسە کە کاتێ شاعیرێکی خەڵکی سلێمانی و یان شاعیرێکی درسیمی و یان لەکستانی شیعر دەخوێننەوە پێویستیان بە وەرگێڕ نەبێت.

ئەگەر نەختێک باش چاو لە ئەو پرسیارە بکەین ئەوەی مەبەستی پێکانی ئەم پرسیارەیە، روونکردنەوەی بوونی زمانێکی یەکگرتووە بۆ ئێمەی کوردە، هەر گەل و نەتەوەیەک لە جیهان دا پێویستی بە زوانێکی تایبەت و فەرمی هەیە، بەڵام لە نێو هەر وڵاتێک زار و شێوەزارەکانی دیکەش بوونیان هەیە کە ئەم تایبەتمەندییە لە بواری دەوڵەمەندی زار و شێوەزارەکانی زمانی کوردی شتێکی روون و راشکاوە، بەشێکی گەورەی کورمانجەکانن، بە کورتی دەتوانم بڵێم کە زوانی کوردی هێدی هێدی بە پلان و بەرنامە و یەکگرتوویی و هاوئاهەنگی و لە گشت ئەمانەش گرنگتر ئاگادار بوون لە کار و چالاکی و رۆشبیرییەکانی یەکتر بەرە و ئاراستەیەک بڕوات کە زمانێکی یەکگرتووی گشتگر بۆ هەموو کوردستان بەرهەم بهێنێت، تەنیا نیگەرانی من ئەوەسە کە دەسەڵات زووان دەستنیشان نەکات بەڵکو خاوەن رایان و زانایان "زوانناسانی کورد لە تەواوی زمان و زار و شێوەزارەکانی کورد لە لەک و لوڕ و کەڵهوڕ و گۆران و کرمانج و سۆران و ..." بتوانن پێکەوە زمانێکی یەکگرتوو بۆ گەلەکەمان دروست بکات. یانی بە تایبەت بتوانین کارێک بکەین کە کوردی خواروو(ئێمە) بە ئاسانی لە زار و شێوەزارەکانی وەکوو سۆرانی و کورمانجی تێ بگەین. تەنیا کاتێک ئەم کارە گەورە بە ئەنجام دەگات کە ئەگەر و دەرفەتی یەکسان بۆ هەمووان لە گۆڕێ دا بێت و لەم سەردەمەی تەکنۆلۆژیا کە ماڵپەڕ و رادیۆ و تی ڤی و رۆژنامە و ... زمان و کەلتوورەکان بەرە و پێش دەبات و دەبێ ئەگەر و دەرفەتی وەک یەک بۆ هەموو کوردێک لە ئارا دا بێت. ئێستا لە هەرێمی کوردستان بۆ ئەوەی بەشی خواروی کوردستانیش خیراتر بەرە و پێش بچیت دەبێ بۆ کوردی خوارویش زیاتر لە جاران بەرنامە و رێگەیەک بۆ بەها و بایەخدانی زیاتر دابمەزرێ. ئێوە بۆ خۆتانش باش دەزانن زۆربەی فیلسووفانی مودیڕن و پوست مودیڕن ئەڵێن زووان هەموو هەستی مرۆڤە، واتا شوناس و ناسنامەی هەر کەس و هەر نەتەوەیەکە.

ئێمە ناتوانین پشت لە زوان و مێژووی خۆمان بکەین، بە راستی شتی زۆر ئازاردەر ئەوەسە کە ئێمە تووشی دابڕانی کەلتووری هاتووین. هێشتا باش کەلتووری خۆمان و زوانی خۆمان فێر نەبووگین و رەگئاژۆی ناو گەل و کۆمەڵگەی خۆمان نەکردوە. هەزاران وشە و دەستەواژەی بێگانە و نامۆ بە کۆمەڵگە و زمانی ئێمە بە هۆی نەبوونی کیان و دەسەڵاتێک لە رووی زمانی و کەلتووری هاتووتە ناو ئاخافتنی رۆژانەی ئێمە و جێگەی بۆ زۆر وشە و دەستەواژەی کوردی لەق کردوە، هێشتا لە سەر ئایینی یارسان و ئیزدی کە ئایین و ناسنامەی کوردیمانە، زانیاری و شارەزاییەکی وامان نییە. هەزاران تێهزرین و بیرکردنەوەی جیاواز کاری لە سەر کراوە و کتێب و بابەتی لە سەر نووسراوە، ئێمەی کورد کاتێک ئەتوانین کە زوانەکەمان جێ بخەین کە کاری کەلتووری قووڵی لە سەر بکەین، بە تایبەت فۆلکلۆر باش بناسین و چونکوو فولکلۆر واتا بنچینەی پەروەردە و کەلتوور، بۆ نموونە ئێمە پێویستمان بە وەرگێڕانێکی زۆر هەیە، کە بەرهەمەکانی سویرە وەردی، بابا تاهیر و عەینلقزات کە یارسانی و کورد بووگن باش نەیان ناساندون. یان تێهزرینی حەلاج. لە بەر ئەوەی ئێمەی کورد بە درێژایی هەزاران ساڵ پێش تا ئێستا مافی خوێندن و نووسینمان نەبووە. فارسەکان بە باشی حافز و فردەوسی و مەلەوی و سەعدییان ناساندوە، بەڵام ئێمە تووشی دابڕانی کەلتووری هاتووین. واتا دابڕانی زوانی نووسین و واتا بێ دەنگی و کاردانەوەکانی بێ دەنگیش کە زۆر گرانە و دەبێ کارێکی زۆر لە ئاستی زمانی کوردی بکەین تا بتوانێت خۆی لە شانی زمانە زیندوەکانی جیهان بدات. تەواوی زار و بن زارەکانی زمانی کوردی لە گەڵ یەکتر ئەتوانن لە دۆخێکی یەکسان دا بە زمانی یەکگرتوو بگەین، ئێمە هەر وەک ئێستا لە هەوڵی بەردەوام داین بۆ ناسینی قوناغ و زەمەنە جیاوازەکانی مێژو و ئاشنا بوون بە رێگە و رێبازە مەعریفی و فکرییەکانی گەلانی دیکە، تاکوو بتوانین هاوشانی گەلان و نەتەوەکانی دیکەی سەر ئەم گۆی زەوییە بڕۆینە پێشێ، هەر چەند جەنگ و کۆمەڵکوژی لە هەمبەر نەتەوەی ئێمە زۆر دەرفەت و قوناغی مێژویی لە ئێمە ئەستاندوە، شتێک کە پێویستە لە وەڵامی ئەم پرسیارە ئاماژەی پێ بکەم و جەختی بخەمە سەر ئەوەیە کە ئەو هەوڵانەی کە لە سەدەی پێشوو بۆ رزگار بوون و ناساندنی ناسنامەی گەلی کورد لە لایەنی کوردانی هەرێم و بەشی سەروی رۆژهەڵاتی کوردستان و کورمانجەکان دراوە بە بەراورد لە گەڵ کوردانی خوارین زۆرتر و بەرفراوانتر بووە، لە بەر ئەوەی ئەوان زووتر دەستیان بە نووسین کرد و ئێمە درەنگتر دەستمان بەم کارە کردوە، هەرچەند ئەو هەوڵانەی کە لەم ساڵانەی دوایی لە لایەنی کەسانێکی زۆر کە بۆ خۆتانیش ئاماژەتان بە بڕێکیان کرد لە بەشی خوارین دەستی پێکراوە شیاوی ئاماژە و هەڵوێستە لە سەر کردنە کە ئەوەی من ئاگاداریم توانیویانە بە نووسین و کارە لێکۆڵینەوەیی و زانستییەکانیان سرنج و رای بەشێکی زۆری نووسەران و رۆشنبیران و قەڵەم بە دەستانی تەنانەت پارچەکانی دیکەی کوردستان بۆ لای خۆیان رابکێشن، ئەم سەردەمەی کە ئێمەی کوردیش وەکوو بەشێک لە کۆی مرۆڤایەتی تێیدا دەژین زوان و کەلتوور شتێکی گۆڕاوە و گۆڕانی بە سەردا دێت. نە زوانناسی ئەمڕۆ و نە زانایان و لێکۆڵەرانی ئەمڕۆ ناتوانن وەڵامێکی یەکلایی کەرەوە بە پرسیارەکان مرۆڤی هاوچەرخ بدەنەوە بەڵام دەتوانن ئاستی تێگەیشتنمان بەرانبەر بە بوارێک یان بابەتێک بەرنە سەرێ، ئەم سەردەمەش سەردەمی رێژەخوازیی و رێژەیی بوونە نەک سەردەمی رەهاخوازی و رەهاگەرێتی، سەردەمی قبووڵی گۆڕانە نەک ئوستوورە، دەرفەتی زووانی یەکگرتووش هەیە، وەلێ ساتەوەخت و دۆخێکی دیمۆکراتیکی پێویستە

١١- لە دنیای ئەوڕۆ دا رەخنە جێگە و شوێنێكی هەرە گرنگی لە نێو دەق و نووسراوە جیاوازەكاندا گرتووە، بارودۆخی رەخنە بە تایبەتی رەخنەی ئەدەبی لە نێو شاعیران و نووسەرانی ئەو بووارە لە بەشی خوارووی رۆژهەڵاتی كوردستان تا چەندە بەها و بایەخی پێدراوە؟ و پێتان وایە هیچ كارێكی شیاوی سرنج كرابێت، ئەگەریش نا، خەسارەكان بۆ چی دەگەڕێننەوە؟

کاتێک باس دێتە سەر کاری مەعریفی و هزری و کاری لێکۆڵینەوەیی ئەوەی بەها و بایەخی زەق و بەرچاو دەکەوێت گومان و گومانکارییە کە کارئاسانی و دەرگای ئەوە لە سەر بابەتێکی مەعریفی-زانستی دەکاتەوە کە زیاتر لە سەری بڕۆین و بیکەینەوە و پرسیاری روبەڕوو بکەینەوە و بە دوی وەڵامەکانیشی بڕۆین. لە جیهانی شک و گومان کە لە گەڵ تێهزرینی دکارتی و گومانی پاسکالی و مۆنتنی و گومانێک کە رەخنە پڕ هێز و هاز بکات، هەر وەکوو گومان و گومانکاری دەیویید هیۆم، ئەم سەردەمەش کە ئێمە تێیدا دەژین سەردەمێکە کە کاری رەخنە و رەخنەیی بەها و بایەخێکی یەکجار زۆری هەیە، ئەوە لە حاڵێک دایە کە ئێمە کاری رەخنەییمان کەمە، ئەمە نەک تەنیا لە ئاستی کوردستان بەڵکو لە ئاستی رۆژهەڵاتی ناوین بە گشتی ئێمە تووشی ئەم قەیرانە بووینەتەوە، پێشینەی بیرکاری، ئەستێرەناسی و پزیشکی لە رۆژهەڵاتی ناوین مێژوییەکی دێریینە و کۆنە، بەڵام بە داخەوە ئێستا رەخنەکاری زۆر کەمە و بێ رەنگ و رووە و ئێستاش ئەم دۆخە فەرقێکی وەهای نەکردوە. رەخنە و رەخنەکاری خۆی زانستێکی تایبەتە، یەکێک لە فاکتۆرەکانی جیهانی رەخنەکاری بێجگە لە زانست دیمۆکراسییە. ئێمە کاتێک ئەتوانین بڵێین رەخنەمان هەیە کە خەڵک بتوانێ ئەزموونی دیمۆکراسی بکات، رەخنەکاریش پابەندی تێهزرینی سەردەمیانەیە. ئەگەر نەتوانێ را و بۆچوونی خۆی نوێژەن بکاتەوە و یان نەتوانێ بە راشکاوی را و سرنجەکانی باس بکات، تووشی خۆشاردنەوە و سانسۆر دەبێ کە ئەوسا کارەکەی لە کارێکی رەخنەیی دەترازێت و ناتوانین ناوی رەخنەی لێ بنێن. لە وەڵامت دا دەتوانم بڵێم هێشتا لە سەرەتای راهێنانین، بەشکم بتوانین رۆحمان ئامادە بکەین تا دەور و قۆناغێکی تازە بکەینەوە.

ئێستا لە ئاستی کوردانی خوارین کێشەی سەرەکیمان ئەوەیە کە جێگە و شوێنێکمان بۆ کۆبوونەوە نییە، یانی هەرجارە و کە ئەنجوومەنێک رێکخراوە رێگەیان لە بەردەوامی و درێژەدان بە کارەکانی گرتووە، جار و بار بە دژواری پەردە لادان لە سەر کتێبێک بەڕێوە چووە و لە لایەن بەردەنگان و نووسەران قسەی لە سەر کراوە، ئەویش فرە کەم کورتە باسێک لە سەر کتێبەکە بووە. چونکوو کەسانی رەخنەکاری لێزانی زوانناس نەبوون. تەنیا ساڵی پار چەند بەرنامەیەک لە زانستگای هونەری کرماشان بەڕێوە چووە و پەردە لادان لە سەر چەند کتێبێک کە سەرتاش بە کورتە باسێک لە لایەن خۆمەوە بوو، ئێمە وەکوو کوردی خوارین هێشتا لە بوواری رەخنەکاری توانا و شارەزاییەکی وەهامان نییە. لە کاری رەخنەیی ئەوەی زۆر گرینگە بوونی دیالۆگە، رەخنەگر دەبێ بزانێ دکارتییەکان چی دەڵێن و یان فەلسەفەی بوونخوازی(ئیگزیستانسیالیزم) چییە؟ و شارەزای لە سەر هێرمنۆتیک هەبێت، باسەکانی کات و شوێن و رێژەیی باش بناسێ، بەڵام بە داخەوە شاعیرانی ئێمە و رەخنەگرمان کاریگەرییەکی وای نییە و یان وان لە پەراوێزەوە و ئەمەش خەسارێکی قورس و گرانە.

١٢- نووسین و كاری تازە چیتان بە دەستەوەیە؟ بە تەمان هەر لە بوواری شیعردا كار و چالاكی خۆتان بەردەوام بكەن یان مەبەستان هەیە كە ئەزموونەكانی دیكەی دنیای ئەدەبیاتیش تاقی بكەنەوە؟

کاری تازەم کۆمەڵە شیعرێکە لە ژێر سەردێڕی "هیلەی زەم" کە بۆ چاپ کردن داومە بە چاپەمەنی زانای ئیلام. تەواوی شیعر و نووسراوەکان پێشکەش بووە بە ژنان و پیاوانی و سەرجەمی گەلەکەم.

١٣-  كاك قاسمی خۆشەویست زۆر سپاس بۆ ئەم دەرفەتە، هیوای بەردەوامیتان بۆ دەخوازین و لەشتای ساق بێت و ماندوو نەبن؟

سپاس و رێز بۆ ئێوە و گۆڤاری رامانیش، بۆ ئەو هەل و دەرفەتە بە نرخەی بە منتان بەخشی، کە بتوانم وەکوو کەسێکی لەک زمان لە کەڵکەڵە و خواست و خوزگە و ئاوتە رۆشنبیری و هزرییەکانی گەلەکەم بدوێم.