عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا
کەواتە داهێنان... پرسى سەردەم و هێزى خەیاڵ و هەستى مرۆیانە دەخوێنێتەوە. داهێنان نە نەتەوەگەریى دەناسێ، نە دنیاگەریى... بەڵکو ئازادى و کرانەوەى ئاستە بەرزەکانى زمان و جوانى دەنوسێتەوە. داهێنان فرە رەگە.
شاعیرانى کورد
"هیچ شتێک لە دەرەوەى شیعر بوونى نییە-هایدگەر"
عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا
نوسین ژەهر و تریاکە، ئەو قسەیەى دریدا پێمان دەڵێت نوسین نە تەنها کۆمەڵێک دالە، دەبێ تەئویل بکرێت! نە کارە، کە شیاوى بەشداریکردن و گۆڕین و گواستنەوە بێت! بەڵکو فەزاى هەر یەک لە خوێنەر و نوسەرە، چونکە هیچ دەقێک بێ بوونى (نوسەر) و بەشداریکردنى (خوێنەر) بوونى نییە، هەموو ئەوانەش پەیوەندییان بە چەمکى (جیاوازی)یەوە هەیە. نوسەر پێش ئەوەى خودى خۆى بدۆزێتەوە، دەکەوێتە نێو بوونى زمانەوە، زمانیش جیاوازییە، واتە نیازى دانەر ئاسۆى تێگەیشتن دیارى ناکات، بەڵکو بەشێکى زۆرى تێگەیشتن دەکەوێتە دەرەوەى هۆشیارى دانەر و زمانى دەقەوە و پەیوەندى بە کلتور و راڤەکردنى قۆناغە جیاوازەکانى کلتورەوە هەیە! خوێنەر شوێنى ناوەندى زمانەوانى پڕ ناکاتەوە، بەڵکو لەگەڵ فۆڕمەکانى زمانەوانى و خەیاڵکراوى کۆمەڵایەتى و جیهانبینى مامەڵە دەکات، ئەوەش بەرەو تێگەیشتن و راڤەکردن و بەرهەمهێنانەوەى تایبەتمان دەکاتەوە... ئەگەر ئەوە خاڵى بەشداریکردنى خوێنەر بێت، ئەوە نوسین لەسەر زنجیرەیەکى بێکۆتایى لە بەرهەمهێنانەوەى دال دەژیت، بە دیوەکەى دیکە خاڵى گۆڕین و گواستنەوەى گۆشەنیگاى دەق لەسەر تواناى وڕوژاندنى پرسیار و وەڵامى پرسیارە جیاوازەکان راست دەبێتەوە... کەواتە ئەوە جیاوازییە فیکرەى یەکگرتووى کۆتائامێزى نێوان دەق و دانەر، بابەت و خود.. رەتدەکاتەوە، وەک چۆن بە تووندى یەکگرتنى نێوان دەق و خوێنەر بەجێدەهێلێت، هەموو ئەوانەش لەسەر ئیشکالیى بێکۆتایى زمان درێژ دەبنەوە! مرۆڤ دەکەوێتە نێو بوونى زمانەوە، زمان گوتن و نەگوتنە، دەرکەوتن و شاردنەوەیە، دیار و نادیارە... بەو مانایە ئەوە تێگەیشتنى زمانە کە داواى کرانەوەى بوارى ئاگامەندى دەکات، ئەوە کرانەوەى بوارى هۆشیارییە کە کەشفکردن و شاردنەوەى تێدا روودەدات، ئەوە شاردنەوە و چەپێنراوەکانە کە بەرهەمهێنانەوەى جیاواز و چێژى جیاواز دەخاتەوە.
(1)
ئەگەر بشێ سەرەتاى زمانى شیعرى کوردى لە رێگاى زمانى (ئایینی)یەوە دیارى بکەین، ئەوە ئایینى کوردى هەر تەنها مەعریفەیەکى گشتگیر نیشان نادات، بەڵکو ئەو فۆرمە شیعرییەش نیشان دەدات، کە زمانى ئایینى رەهەندەکانى دیارى دەکات، ئەو دنیایە نیشان دەدات کە سنورەکانى زمانى کوردى دادەڕێژێت، بەو مانایە ئاگامەندى زمانى ئایینى لە هەمان کاتدا ئاگامەندییەک پەردەپۆش دەکات، کە خۆى لە نەگوتنى شیعرییدا دەبینێتەوە، دەمەوێت بڵێم شیعر لە پشت پەردەى ئاییندا بە وسبەلێکراوى دەمێنێتەوە، چونکە شیعر گوتنە بە دژى گوتن، سەرەتایەکە بە دژى سەرەتا... چونکە شیعر داهێنانە، شیعر بۆ ئەوەى بتوانێ ناوى نوێ و ماناى نوێ لە دنیا و شتەکان بنێت، دنیایەکى دیکەى نوێ لە پەیوەندى نێوان وشەکان و شتەکان دروست دەکات، نەک بۆ (پەرستگا) بگەڕێتەوە.. چونکە شیعر کەشفکردن و دنیابینییە، لەسەر بنەمای لەیەکنزیکردنەوەی ئیرۆسیەتى (زمان و رووداو)، نەک (زمان و پەیام).... کەواتە جیاوازى سەرەکى نێوان زمانى (ئایینی) و زمانى (شیعریى) هەر تەنها ئەوە نییە، کە شیعر هەمیشە لەسەر کرانەوەى زمان بە رووى دنیادا گەشە دەکات و ئایین یەقین و راستییەکان لە خۆیدا کورت دەکاتەوە، بەڵکو ئەوەیە کە شیعر لە خۆیەوە دەستپێدەکات، نەک لە نموونەکانى پێش خۆى، شیعر لە ئەگەرەکانەوە دەستپێدەکات، نەک لە بڕواوە؟!
(2)
شیعرى کوردى نە لە رەسەنایەتى ئایینى کوردى و نە لە لادانەکانى نالى و قوتابخانەى نالى نەوەستاوە، نە لە ئاگامەندى گۆران و هاوڕێکانى و نە لە شەپۆل و دژە شەپۆلەکانى روانگە و نە لە مەعریفەى شیعریى هەشتاکان و شیعرییەتى بەتاڵى نەوەدەکان نەوەستاوە... شیعرى کوردى هەنگاو بەرەو سەرەتا و پانتایى نادیار دەنێت، بەرەو پڕشنگى جوانى، بەرەو ئازادى، بەرەو دنیابینى... قسەى من لە وەستان نییە، قسەى من لە مەعریفەى شیعریى و دنیابینى و شیعرییەت خۆى واز دەکات... دەتوانم بڵێم پانتایى شیعریى (باشورى کوردستان) لە رێگاى (هەستى شیعریى) و (ئاگامەندیى شیعریى)یەوە جوانى میسالیانەى گۆران و هاوڕێکانى بونیادنا و جوانى میسالیانەى گۆران و هاوڕێکانى بوو، شێوازى زاڵى کۆنى عەروزییان تێکشکاند و جارێکى دیکە شیعرى کوردییان بۆ کێشى خۆماڵى (هیجا- پەنجە)، یان بۆ پەرستگاى زمانى کوردى گەڕاندەوە! بەڵام هەست و مەعریفەى گۆران و هاوڕێکانى بڕى ئەوەى نەکرد، ئیرۆسیەتى (زمان و رووداو)، لە (زمان و بڕوا) جیا بکەنەوە؟! دەتوانم بڵێم (شەپۆلى روانگە) لە برى گوتارى شیعریى و پرسى شیعریى، (گوتارى ئایدیۆلۆجى) و ماناکانى گەڵاڵە کرد. دەتوانم بڵێم (مەعریفەى شیعریى هەشتاکانى شیعریى کوردى) دنیابینى شیعرییان بە شێوەیەکى جیاواز هەڵنا، بەڵام نەیانتوانى پرسى منى کوردى و جیاوازییە شیعرییەکانى بەرجەستە بکەن؟! من قسە لە گوتارى نەتەوەیى و جورئەتى خۆ رووتکردنەوەى شیعریى و مەعریفەى شیعریى ناکەم، بەڵام جوانى میسالیانەى گۆران هەر تەنها دەلالەت لە کوشتنى پرسیارى تاکى کوردى ناکات، بەڵکو کۆى ئەو کێشە و قەیرانانەش دەشارێتەوە کە واقیعى کوردى لە دووتوێى خۆیدا هەڵیگرتووە. جورئەتى خۆ رووتکردنەوەى گوتارى ئایدیۆلۆجى روانگە هەر تەنها ئیرۆسیەتى ژیان و زمانى بەرەو تووندوتیژى نەکردەوە، بەڵکو غەریزەى مەرگدۆستى لە ناخى کوردیدا چاند! مەعریفەى شیعریى هەشتاکان هەر تەنها پشتگوێخستنى رووداو و گێڕانەوە نەبوو، بەشێکى زۆرى شیعریى هەشتاکان هەر تەنها بەرزکردنەوەى رەگەزى شیعریى بەسەر رەگەزەکانى دیکەدا نەبوو، بەڵکو زمانى شیعریى هەشتاکان لە برى ئەوە زمانێکى جیاوازى شیعریى هەڵبنێ، بەلاى زمانى فیکرى بوونگەراییدا کەوتەوە! شیعرى کوردى لە نێوان هەستى شیعرییانەى گۆران و گوتارى ئایدیۆلۆجیانەى روانگە و زمانى بوونگەرایى هەشتاکان نەوەستاوە... بەرەو درککردنى جوانى و شیعرییەت هەنگاوى نا.
(3)
لە نەوەى نەوەدەکانى شیعریى کوردى، بەشێکى زۆرى وەسفکردنى وشە و بەکارهێنانى وشە و مەجاز... دەلالەت لە فیکر و دنیابینى و هەستى جوانى و مەعریفەى شیعرى ناکات، بەڵکو بۆ ئەوەیە زۆرترین (دەستەواژەى شیعریى) بە نەگوتن سەر ببڕێت! ئەوەش رەنگدانەوەى تێنەگەیشتن و زاڵبوونى شیعرییەتى دەستکردە بەسەر شیعرییەتى خۆکرد... ئەو زاڵبوونە لە دنیاى شیعرى نەوەدەکان دیاردەیەکى کوشندەیە، ئەو چۆلاییە، ئەو تاریک کردنە وەهمییە بەشێکى زۆرى داهێنانى شیعرى کوردى و رەهەندەکانى ماناى وشک هەڵێنا. شیعرییەت ئەو فەزا خۆکردەیە کە لە ساتەوەختى نوسینى شیعر دروست دەبێت، نەک هەڵاتن لە مانا، شیعرییەت لە ئاستە بەرزەکانى خوێندنەوەوە دێتە بەرهەم، نەک هەڵاتن لە بیرکردنەوەى بەرهەمهێن... شیعرییەتى دەستکرد هەستى شیعرى و دنیابینى و مەعریفەى شیعریى ناس ناکات، هێرشى شیعرییەتى دەستکرد جگە لە بونیادنانى تووندوتیژى شیعریى و پووچکردنەوەى رەهەندەکانى مانا، بەرەو جۆرێک لە چۆلایى و هیچ نەگوتن دەبێتەوە! شیعرییەتى دەستکرد نە پرسى شیعریى بەرجەستە دەکات، نە نیگەرانییەکانى شاعیربوون، نە هەستى جوانى دەخاتەوە، نە هێزى خەون و خەیاڵ تەرجەمەى نیگەرانییەکان دەکاتەوە... لە پشت شیعرییەتى دەستکرد دنیا دنیاى ئامادە و بیابانێکى بینراوە، نەک فەزاى نەبینراو، لە شیعرییەتى دەستکرددا زمان قسان ناکات، زمان قسەى پێدەکرێت! شیعرییەتى دەستکرد کار لەسەر نێودژى بەتاڵ و زمانى ئامادە و تووندوتیژى مەجازى بێ بنەما دەکات! بۆ نموونە (هەور بە پلایس بگرین، یان بە ددان... باینجان لە قسەى سپى وەستایە... ئەو چۆلایى و هیچنەگوتنە، ئەو نێودژییە بەتاڵ و پارادۆکسانە چ ئاوێتەبوونێک لە کیمیایى وشە و هەستى شیعرى و فەزاى گوتن و رەهەندەکانى مانا و دنیابینى شیعرى... پێشان دەدات؟!)
شیعرییەتى دەستکرد پابەندى نەگێڕانەوە و دەستەواژەى شیعریى ئامادە و نێودژى بەتاڵە، نەک هێزى خەون و خەیاڵ و پرسى سەردەم و دۆزینەوە و رووداوى زمانى شیعریى! خوێنەر لە خوێندنەوەى شیعرییەتى دەستکرددا دووچارى تووندوتیژى شیعریى و هەراسانى و بەدوادانەچوون و بیابان دەبیتەوە، نەک راڤەکردنى رەهەندەکانى مانا و دەلالەتى جیاوازى... بەڵام لە شیعرییەتى خۆکرد، خوێنەر دەکەوێتە رووە جیاوازەکانى مانا و دەلالەتى چێژ و خەیاڵەوە... خوێنەر لە میانى هێرش و ئامادەباشییەکانى شیعرییەتى دەستکرد هەستى شیعرى لە دەست دەدات، لە هێرش و ئامادەباشییەکانى شیعرییەتى دەستکرد چییەتى زمان و خەون و خەیاڵ و بیرکردنەوە... بەتاڵ دەبێتەوە، جگە لەوەش فەزاى شیعرییەتى دەستکرد نیگەرانى و گومانى شیعریى بە تووندوتیژى و هەراسانى دەسپێرێ... بەڵام لە شیعرییەتى خۆکرد خەون و خەیاڵ... دەرگاکانى بۆ بەدواداچوونى جیاواز دەکاتەوە و بە دنیابینى دەسپێرێ! کێشەى نوسەرى شیعرییەتى دەستکرد زیندانکردنى وشە و دەرکنەکردنى ماناى وشە و پرسى شیعرییە... کێشەى ناس نەکردنى رەگەزە شیعرییەکان و هاوگونجانى فەزاکانە، کێشەى هەستى شیعریى و دۆزینەوەى رێڕەوەکانى خەیاڵى وشەیە... هەمیشە فەزاى شیعرییەتى دەستکرد بەرەو بیابان و هیچ نەگوتن دەڕوات، فەزاى شیعرییەتى خۆکرد بەرەو گوتنى جیاوازى شیعریى دەبێتەوە...
(4)
شیعر لە کۆمەڵێک رەگەز پێکهاتووە نەک بەو مانایەى کە سیستمێکى رێک و چنراو و مەحکەمە و هەمیشە مانا و وەزیفەیەکى دیاریکراو بە رەگەزەکانى دەبەخشێ ((قسە لە بەسەرچوونى هیچ رەگەزێک ناکەم، قسە لە ناڕێکى جوانى و هاڕمۆنیەتى رەگەزەکان دەکەم)) لە شیعرى داهێنەرانەدا رەگەزەکان تۆڕێکى بەرفرەوان لە پەیوەندى ئیستیًتیکى پێکەوەیان دەبەستێتەوە و هەر یەکەیان بە کارى جوانکردنى خۆى هەڵدەستێ و لە ناوکۆییەکى شیعرییدا جوانیەکانى یەکتر تەواو دەکەن و شیعرییەت بە جێدەهێنن، نهێنى شیعر ئەوەیە شیعرییەت هەڵدەنرێت، نانوسرێتەوە! بە دیوەکەى دیکەش شیعرییەت دەرئەنجام نییە، بەڵکو وەک رەگەزێک لە رەگەزەکانى پرۆسەى ساتەوەختى نوسینى شیعریى و خوێندنەوە دێتە بەرهەم. وەک نهێنى ناوەوەى شاعیر و خوێنەریش دەمێنێتەوە، بە کورتى دەمەوێ بڵێم شیعریى ئیبداعى لەسەر پێکەوەگونجان و تۆکمەیى رەگەزە شیعرییەکان دێتەوە، شیعریى ئیبداعى لەسەر تواناى چەسپاندن و کردە و ئاوێتە بوون و بەرجەستەبوونى بوێرى و ئازادى زمان خۆى دەنوێنێ... شیعریى ئیبداعى جوانى و جیاوازى و چێژە.
ئایا لە نێوان فەزاى بێ مرۆڤ و مرۆڤى بێ واقیع و ماناى بەتاڵ و بیرکردنەوەى باو و گوتارى ئایدیۆلۆجى و سۆزى ئایینى و خەیاڵى سنوردار و هیچنەگوتنى شیعرییانەى دەستکرد... شیعرییەت هەڵدەنرێت، شیعرییەت لە دایک دەبێت؟! (ئەرستۆ) ئەو زاراوەیەى بەکار هێناوە بۆ ئەوەى تەعبیر لە هەموو جۆرەکانى خەڵقکردن بکات. جوانى شیعر لە خەلقکردندایە، جوانى شیعر هەمیشە لە خۆیەوە لە پرسى سەردەمەوە دەستپێدەکات، چێژى شیعریى شوێنپێى نموونەکانى پێش خۆى هەڵناگرێتەوە، داهێنان کەشفکردن و دنیابینییە! شیعرییەت لە هارمۆنیەتى هەست و سۆزى مرۆیى و مانا و بیرکردنەوەى داهێنەرانە و خەیاڵ و گێڕانەوە و زمانى شیعریى... فەزا جیاوازەکانى خۆى دەکاتەوە. خوێنەر لە رێگاى هاڕمۆنیەتى رەگەزە جیاوازەکانەوە راڤەکردنى جیاواز بونیاد دەنێت. خوێنەر لە نێوان فەزاى جیاواز و بەرزکردنەوەى ئاستى رەگەزە شیعرییەکانەوە بەرەو رووداوى شیعریى و زمانى خەیاڵ و چێژ و رەهەندەکانى جوانى دەبێتەوە.
کەواتە داهێنان نە رەسەنایەتى بەرێوەى دەبات، نە لاسایکردنەوە، بەڵکو پرسى سەردەم و هێزى خەیاڵ و هەستى مرۆیانە دەخوێنێتەوە. داهێنان نە نەتەوەگەریى دەناسێ، نە دنیاگەریى... بەڵکو ئازادى و کرانەوەى ئاستە بەرزەکانى زمان و جوانى دەنوسێتەوە. داهێنان فرە رەگە. شیعرى هونەرى کوردى گەڕانەوە نییە، بۆ ئایینى کوردى و سێکوچەکەى بابان و گۆران و روانگە و هەشتاکان و نەوەدەکان و... بەڵکو کەشفکردن و دنیابینییە، ژەهر و تریاکە، ئازادى و بوێرییە، جوانى و چێژە، فەزاى هەر یەک لە خوێنەر و نوسەرە! داهێنان فیکرەى یەکگرتووى کۆتائامێز و پەڕگیر رەتدەکاتەوە، یەکگرتنى نێوان دەق و خوێنەر بەجێدەهێلێت، شیعریى هونەرى کوردى لەسەر ئیشکالیى بێکۆتایى زمان درێژ دەبێتەوە.
