شرۆڤە

سۆران محەممەد

گسکێكی ئەفسووناوی، خاشاکەکان ڕابماڵێت!

خوێندنەوەیەك بۆ دەقێکی سەباح ڕەنجدەر

سۆران محەممەد

"شیعر دەربڕی گیانی سەردەمە، من خۆم لەم بۆچوونە جیا دەکەمەوە و ڕادەگەیەنم شیعر دەربڕی هێزو گیانی سەردەم نییە. چونکە پێکهێنەری هێزو گیانی سەردەم کۆیەو شیعریش هێزو گیانی تاکی جوانیبەخشە. بەشی زۆری هێزو گیانی کۆ توندوتیژی بەرهەم دەهێنێت. هێزو گیانی جوانی بەخش هێزو گیانێکی گەرم و نیان و خۆ بە دوورگرە لە توندو تیژی." (مردوویەك ئاگای لە هەمووانە - ل/٦)

"هەمیشە ویستوومە کاراکتەرێکی چالاك بم لە ناو شیعردا، نەك وەرگرێکی تەمبەڵ و گوێڕایەڵ. کە بەشێکی زۆری شیعری کوردی کەسی تەمبەڵ و گوێڕایەڵی بەرهەم هێناوە". (مردوویەك ئاگای لە هەمووانە -ل/٦ )

ڕەخنەی ئەدەبی کارێکی هزرییە لەسەر بەرهەمە ئەدەبیەکان دەکرێت و مەبەست لێی تێگەشتن و نزیکردنەوەو ڕاڤەیەتی، ئالێرەوە ڕەخنە ڕۆڵ و بوونی بەرجەستە دەبێت، بۆیە هەردوو رەخنەگری فەرەنسی (کالۆنی) و ( فیللۆ) کاری ڕەخنە وەك پشکنین و ڕوونکردنەوەو ڕاڤەو پێزانین بەرجەستە دەکەن، لێرەوە ئەگەری پێناسەی ڕەخنەی ئەدەبی دەکرێت لە نێوان ئەوەی کاری ئەدەبی وەك بابەتێك شایستەی هەڵسەنگاندن و حوکم بێت تەماشابکرێت ، یان وەك بابەتێکی ستاتیکی چێژبەخش، یان بۆ درککردن و سوسە، هەر ئەمەشە وادەکات سێ ئاستی جیاوازی تێڕوانین بۆ هەر کارێکی ئەدەبی داهێنەرانە بێنە دی:

جوانیناسی: بۆ تێرکردنی هەستی جوانی.  دەروونی: ئاماژەی جوڵەی سایکۆلۆجی بەرجەستەی دەق، کۆمەڵایەتی: بەخشینی شەخسی و ناوەندەکەی وەدیار دەخات.

جا رەخنەگری سەرکەوتوو بە پێی وتەی ڕۆلان بارت نێوەندێکی گرنگە لە نێوان داهێنەرو وەرگردا، سەبارەت دەرخستنی بەهای ئەدەبی، لە سۆنگەی خوێندنەوەو پشکنین و بەدواداچوونەکانی دەنووسێت تاکو بۆ کەسانی تر بواری خوێندنەوەی جیاوازتر بخولقێت، بە مانای خوێندنەوەگەلێکی باشترو بەپیت تر.

لە سەدەی حەڤدەوە لێکۆڵەرەوان پرسیاری ئەوەیان کردووە ئایا دەکرێت ڕەخنە وەکو زانستێكی جیا لە ئەدەب تەماشابکرێت؟ ئێدی (سانت بۆف) زاراوەی (زانستی ئەدەب)ی بۆ یەکەمجار داهێنا، کە مەبەستی پێی مێژووی ئەدەب بوو، پاش ئەویش (هبۆلیت تین) نووسراوە بەناوبانگەکانی نووسی، بەڵام ئەوەی جیاکاریی کرد لە نێوان رەخنەی ئەدەبی و زانستی ئەدەبی بریتی بوو لە رۆلان بارت، کە ڕەخنەی وەك گوتارێك دانا بە دوای مانای دیاریکراوی کاری ئەدەبیدا دەگەڕێت، کە فرە خوێندنەوەیی هەڵدەگرێت لە رووی پێکهاتەو شێوازو بابەتەکانیەوە.

کەواتە کاری ڕەخنەی ئەدەبی بەرهەمێکی ئاڵۆز و پێکداچووەو هەر بۆیە ئەستەم دەبێت پێناسەی بکەین و سنوورداری بکەین، بۆیە نە سنورو نە کیشوەرو چۆنیەتیەکی دیاریکراوی نییە، بەڵام ئەوەی زانراوە ئەوەیە نابێت ڕۆبچێت بە قوڵاییە ئەنتۆلۆجیەکان، کە دووری دەخەنەوە لە دەقەکە، وەك چۆن نابێت بەرهەمە ئەدەبیەکان بکرێنە کێڵگە ئەزموونیە تیۆرییەکان، بەڵکو دەبێت لەو نێوەندەدا بجوڵێت کە هاوتایی بخاتە نێوان خودیی و بابەتیی، زانستی و هونەریی، و لە دووی مەعریفە بگەڕێت تا پێشی بخات وەك سەرجەم زانستەکانی تر و سوود وەربگرێت لە بەرەنجام و پێشکەوتنەکانی.

شیعرو دەقی ئەدەبی ئاماژەکان ڕاستەوخۆ پێشکەش ناکەن، بەڵام زنجیرەیەك ڕێنومایی لە خۆ دەگرن، کە دەبنە هۆی وەبەرهێنانی ناواخنە پێشکەشکراوەکانی، ئەم کارەش لە هەنگاوی کۆکردنەوەی (ناواخن) و (تۆمار)ەوە دێتە دی وەك (ئایزەر) دەڵێت :" هەموو ئەوانە لەدەرەوەی دەقەوە دەگەڕێنەوە بۆ دەق، وەك ئامادەگی بەدەقبوون و پێوەرە کۆمەڵایەتی و مێژوویەکان، کە ڕەوتی سۆسیۆڕۆشنبیریی بەدیدەهێنێت کە دەقەکەی لێ پێکهاتووە، هەموو ئەو ڕەگەزە هەڵهێنجراوانەش لە ناوەڕۆك دەبنە خاوەنی ئاماژەیەکی تایبەت لە ڕێی پێشکەشکردنێکی نوێوە، بۆیە دەبێت خوێنەر چاوبخشێنێتەوە بە بەها پێشینەکانی، تا بونیاتێکی تەبا ببەخشێت.

کاری داهێنانی ئەدەبی لە هەر دەقێكدا وەك جان پۆڵ سارتەر دەڵێت بریتیە لە ساتێکی نا تەواو بوو، چونکە ئەم کارە خوازیاری دوو بکەری جیاوازە، نووسین کرداری خوێندنەوە فەرز دەکات و وەك دووانەیەکی  جەدەلی ناوزەد دەکرێن، ئەم دوو کارەش بریتین لە نووسەرو خوێنەر.

منیش بۆ تەواوکاریی کاری داهێنان لای سەباح ڕەنجدەری شاعیر و لە ژێر کاریگەر بوون بە دەقی (به‌رزبوونه‌وه‌ی گه‌سكێك تا ئه‌وپه‌ڕی مان) هەستمکرد ڕەنگە خوێندنەوەی من بۆ ئەو دەقە چمکێك لە مانای ئەو تەواوکاریە بگەیەنێت و پێم خۆش بوو بۆچوون و راکانم و خوێندنەوەم بۆ ئەو دەقە لەگەڵ خوێنەرانی بەڕیزدا بەشدار پێ بکەم، تا چیتر شیعرەکان وەکو پەڕتووکەکان لەسەر ڕەفە تۆز لەسەرنیشتووەکانی کتێبخانەکان بێ ناز دانەمێنن.

 شایستەی وتنە کە هەولێری خاوەن پێنج هەزار ساڵ جوانی نەژاکاو و دڵسافی و گیانی لێبوردەیی، مەزن بە مێژوو و سینەی میهرەبانی مرۆڤدۆستیی، جێی ئەمەك و ئاماژەپێکردنە کە خاوەنی نموونەی ئەو شاعیرە هوشیارە بێت کە سات و ڕۆژو ساڵەکانی داهاتوو دەنووسێتەوەو ئاوازی مردنی خۆی تیا دەچڕێت، شاعیرێك بۆ یەکەمجار بە شیعری خشتەو ژمارە ساڵ و ئاماژە جۆراوجۆرەکان خوێنەرانی توشی رامان دەکات، بە گەمەی وشەکان جیهانێکی جوان دەنەخشێنێت، جوانتر لە ڕوخساری نەژاکاویی پێنج هەزارساڵەی شار، هەر خۆی دەڵێت: " خودوگیانی داهێنەریش هەمیشە لە بۆشاییدا لەگەڵ ئاسۆیەکی گەورەتر لە ئاسۆی واقیع سۆسەیەتی. ئەمە کێشەیەکی گرینگە لە مێژە مرۆڤی هەستیار پێوەی خەریکەو گرژی هەستەکانی تێدا خاو دەکاتەوە. " (ل٥/ مردوویەك ئاگای لە هەمووانە)

گەر سەرنجێکی قوڵ بدەین لەم دەقە، دەبینین شاعیر گەمەیەکی میتافیزیکی ئاڵۆز بە وشەکان دەکات و هەر وەکو زۆر لە دەقەکانی تر لە ساتی پڕ بوونی دەروون و هزرەوە زۆر تێرمۆلۆژی چڕ کە شایستەی هەڵویستە لەسەرکردنن کەمەندکێشی دنیایەکی پڕ لە جوانی و ئومێدو خەیاڵ و ئاکاری مەزنی مرۆڤایەتیمان دەکات، ئەو نایەت بە شێوەیەکی راستەوخۆو بێ گرێ و گۆڵ پێشبینیەکانیمان وەکو عاریفێكی پێشبینیکار پێ بڵێت، ئەو بۆشاییە بە جێدێڵێت بۆ لێتێگەشتنە جیاوازەکانمان، بە شێوەیەکی گشتی ئەم دەقە شیعرییە بەسەر دوو زەمەنی جوداو بۆ شاییەکدا دابەش دەبن.

کۆپلەی یەکەم: تیشك دەخاتەسەر کاڵوکرچی و سادەیی و جوانی تەمەنی منداڵیی تا زمان پژان بە شیرینی شیعرو  درێژبوونەوەی ئەم زەمەنە هەتا ئێستا.. بۆشاییەکەی نێوانیشان بریتیە لە ١٠ ساڵ کە بە چوار ڕیز خاڵبەندیی جێهێڵراوە.

 ( ئاڵۆزی ساڵ له‌ بۆشایی ته‌مه‌ن)

 ئایا چوار چرکەیە؟ یان چوار خەیاڵ؟ یاخود چوار رووداوی تاڕادەیەك دیار لە ژیانی خاوەنانی ئەو دوو مێژووەدا؟ کە ڕەنگە ئەوی تریشیان ئەستێرەکانی زەمەنی منداڵی هەر لەو ئاسمانە ساماڵە قوڵەدا لێ بزربووبێت و بووبێتە گۆگۆڵێکی پیری شەوارەو ئێستاش بە دوایدا بگەڕێت؟!.  پاشان دێتە سەر ١٠ ساڵ دوای ئەوەو ئەو مێژووەی تەنانەت لە شیعرگەلێکی تری شاعیردا ئاماژەی پێدراوە بە ساتی ماڵئاوایی شاعیر، بەس ئەو رووبەڕوودەبێتەوە لەگەڵ  ئەو راستیەی کە مردنەو مانایەکی تاریك لای هەندێك دەخولقێنێت کەچی دەیبینین لێرەدا شاعیر زۆر گەشبینانە بە بزەوە پێشوازی لێدەکات و خۆشی بۆ ئامادە دەکات، ئەو تەمتومانەی هەزاران گیان بەرانبەری پەشۆکاون لە تێگەشتن لە نهێنیەکانی و کردنەوەی گرێکوێرەکانی، بەڵام لای ئەوی دەروون ئاسوودە و ئاواتبەخش ئەوسا، کە ئێستا لامان نادیارە، زۆر لە ئێستای جوان، جوانترە..

ئێستای جوان و نادیاری ئێجگار جوان

کاتێك خەڵك بە پەشۆکاویی لە نزمایی دەڕوانن ئەو هەمیشە ئارام ئارام لە بەرزایی دەڕوانێت، کاتێك کەسانێك تەنانەت بیناییان هێندە روون نیە بەر پێی خۆیان ببینن ئەو دوور دوور لە ئاسمان دەڕوانێت، ئایدیالیستی یۆتۆپیائامێزیی شاعیرانەیە وا لە گەردی داڕزاو و پیسبووی خاك دوور دەکەوێتەوە هەرچەندە مرۆڤیشی لێ پێکهاتووە، مەلی خەیاڵی شیعر لە شەقەی باڵ دەدات بەرەو ئەو بەرزاییانەی ژەنگ و ژاری شوێن پێی مرۆڤی بەر نەکەوتووە، جا گەر ئەم ژیانە تەمەنی بزەیەکی نائومێدانە بێت و وا خێرا پەڕەی  تەمەن بپێچێتەوە! ئەی بۆ  لەگەڵ تیشكی خۆری پڕ ڕووناکی و هیوادا چرکەساتگەلێکی تری تەمەن نەخولقێنین پڕ بەدڵ سەوزایی و باخ و ئاوەدانی بێت؟

ئاسمان سینی ده‌ستی دڵبڕاوه

‌*

ڕوانینی ڕازگری دەوێت هەر بۆ ئاسمان هەڵبچێت

ئەمەش هێڵکاری سێ زەمەنە جیاوازەکەی ناو دەقەکەیە:

١- منداڵیی--> درێژبوونەوە تا تەمەنی ئێستا ٤٩ ساڵ--/

بنێشت--> شیرینی--> دەم (زمان: شیعر) دنیای ئایدیالیزم (هەڵقوڵانی بەهرە)

٢- لە ئێستاوە تا تەمەنی ٥٩ ساڵ/ داهاتوویەکی نزیك

.............................

.............................

.............................

.............................؟؟؟؟

٣- قۆناغی سێهەم: دوای ١٠ ساڵی تر – تەمەن ٥٩ساڵ:

(لە دەرگادانی مردن)

نادیاری ئێجگار جوان

بۆ قۆناغی یەکەمی ساتەوەختی ئەفراندنەکانی شاعیر دەتوانین تەنیا بەم چەند نموونەیە ئەو جوانیە بزر بووانە بدۆزینەوە کە لە دنیای ئەفراندنی شاعیردا هەتا ئێستا و هەمیشە و پێچەوانەی زۆرینەی شاعیران خۆی لە تاریکایی و بێهیوابوون و تارمایی ڕەشبینی ڕابپسکێنێت و وێنەیەکی شیعری نوێ و قەشەنگمان پێ بدات و تەشت و قۆری و کەڵەباب و کەرەسە سادەکانی ژیان بەرەو ڕووناکی باڵ بگرن و هەموویان لە کۆماری ڕەنجدەراندا ئاسوودەبن بە تیشکی ڕۆشنایی زانست و ڕۆشنبیریی و ئەدەب و بەخشین:

 نەمانزانی ئەوتەشتەی حەوشەمان خۆش بوێ

کە تریفەی مانگی بۆ پاراستین (مردوویەك ئاگای لە هەمووانە ل/١١)

*

سڵاوت لێ دەکەم ئەی ئاسوودەیی

بە دڵ ئاوڕێك

لە پاشماوەی برینەکنمان بدەرەوە

کولانەوەیان کێڵگەیە کە مەست و ڕازدرکێن

مۆم تێکۆشەری بنەماڵەی ڕووناکییە

جەنگێکی گەورەی بردووەتەوە (مردوویەك ئاگای لە هەمووانە ل١٢)

*

جۆشی قۆریە

کە بەناو دڵی هەڵوەدای کازێوەدا رەت دەبێ (مردوویەك ئاگای لە هەمووانە ل١٦)

*

نامەی جەنگاوەرێك

لەناو دەست و پەنجەی پۆستەچی شار

بانگی کەڵەبابە (مردوویەك ئاگای لە هەمووانە ل/ ١٧ )

ئەوەی لە کۆتاییدا ئەمەوێت ئاماژەی پێ بدەم بریتیە لە خوێندنەوەی من بۆ کردنەوەی نهێنی ڕەمزە بەکارهاتووەکانی ناو ئەم دەقە ئایندەخوازە. کە بەشێك لە پانتایی دەقەکەی داگیرکردووە.

سیمبۆلیسم بریتیە لەو کەرەسەیەی نومایندەی شتانێکی ترە و هۆکارێکی کاریگەریشە لە ئەرزش دان بە پرۆسەی نووسینی ئەفراندنی ئەدەبی بە تایبەتی شیعر، لە کاتێکدا ئەم نومایندەییکردنە جارانێك بۆ شتانی  جیاوازەو دەبنە کلیلی کردنەوەی هەندێك لە نهێنیەکانی دەقەکە.

بۆ نموونە (ولیام ۆردۆرس) پەلکەزێڕینەی کردووە بە سیمبوڵی هیوا و ئەو شتە باشانەی لە داهاتوودا دێن، یان هەر وەك چۆن (پێرسی بێش شێللی) مانگ بەکاردەبات وەك سیمبوڵی تەنیایی و ماندووبوون، یان (ئەی ئای هاوسمان) ڕووبار دەکاتە سیمبوڵی بیرەوەریە لە دەستچووەکان، یان شاعیری سەدەی ١٢ی لاتین  گەڵا وەك سیمبوڵی تەمەن بەکاردەبات، (ئێمیلی دیکنسن) کچە شاعیری ئەمریکی  ڕووناکی دەکاتە سیمبۆڵی هیواو شادی، لە کاتێکدا ( ویلیام بلەیك)  گوڵەبەڕۆژە وەك سیمبوڵی خەڵک بەکاردەهێنێت.یان وەك لە هۆنراوەی (لەندەن) دا پاکەرەوەی دوکەڵکێشەکان وەك سیمبوڵی منداڵانی کارگەر بەکاردەهێنێت. کە دەڵێت:

چۆن دوکەڵکێشه خاوێنکەرەوەکان دەگرین

هەموو کڵێسا ڕەشبووەکان ئەپەشۆکێنێ،

و سەربازە بەدبەختەکان ئەکڕوزێنەوە

ڕائەکەن بە خوێنەوە لە دامێنی دیواری کۆشکەکان.

How the Chimney-sweeper's cry

Every blackning Church appalls,

And the hapless Soldier's sigh

Runs in blood down Palace walls.

جێی خۆیەتی لێرەدا ئاماژە بە هەندێك لە سیمبوڵە بەکارهاتووەکانی نێو ئەم دەقەش ئاوها ڕاڤە بکەین، (هەنێك لە سیمبوڵەکانی ناو دەقەکە):

(گسك)

سەباح رەنجدەر بە تیل نیگایەکی شاراوە، گەمەیەکی سەیر بە وشەکان دەکات و زیرەکانە سیمبوڵگەلێکی گونجاوی لێ گوڵەوەچنێ کردوون و تەوزیفی کردوون لە شوێنە پێویستەکانی دەقدا، گەر ئەم دەقەش ئایندەخواز بێت و لە جیهانێکی نهێنی تێوەبگلێت ئەوا زۆر گونجاوە بەو گسکە ئەفسووناویە دەست پێبکات کە هەموومان لە تەمەنی منداڵیدا ئاواتەخواز بووین لەگەڵ پیرێژنە جادووبازە لوت درێژوباریکەکەدا سوای ببین و نهێنیەکانی ئاسمان ببینین، هەمیشەش مرۆڤ عەوداڵی ئەو شتانەیە نایانزانێت نەك ئەوانەی ئەیزانێت، بەڵام ئەم گسکە دەکرێت لە دیدگای مرۆڤێکی ئاساییەوە تەنیا بۆ راماڵینی خڵتەو خەوش و پیسیە مادیەکان بێت، نەك وەك شاعیر قوڵ ڕۆبچێت بۆ خاوێنکردنەوەی هەڵەو پەڵەو ژەنگ و ژاری دەروونیش بەکاربێت.

(بنێشت)

گەر دوکان وەك سیمبوڵی ژیان بێت و هەر یەك بە جۆرێک ئەسپی خۆی تیا تاو بدات، شاعیریش بە زمانپاراویی و وشەسازیی و هۆنراوە هۆنینەوە لە دەریای خەیاڵدا ڕۆبچێت و خەرمانەی فەرهەنگی مرۆڤایەتی پێ دەوڵەمەند بکات، ئەوا بنیشتێکی شیرین هەڵدەبژێرێت تا شیعری شیرین و گەشبینی پێ ببەخشن و ئەمەش لە توانای ماتریالیستدا نیە خولقاندنی کەشێکی وا لەبار بۆ دنیای ئەفراندنی شاعیر، بۆیە ئەو ئەمە لە ئیلهامدا دەیبینێتەوە.

 (ئاسمان)

وەك سیمبوڵی ئیلهامبەخشین بەکارهێنراوە، سەرچاوەی هەموو پاکی و جوانی و نەژاکانێك، بەرزاییەك مرۆڤی بڵند هەمیشە تێی دەڕوانێت، شاعیریش دەیکاتە سینی دەستی دڵبڕاوە، ئەوانەی هاناو ئومێدیانی تیا دەدۆزنەوە، جیهانێکی زۆر بەرفرەتر لە تەسکیی زەمین.

(شەرابی سوور)

لە قۆناغی سێهەمی تەمەندا شاعیر کاتێك باسی دەیەی دواترمان بۆ دەکات، دیارە لەوێ شتەکان کامڵ بوون و پێگەشتوون و رە نگە دەرگای داهێنانیش لای شاعیر بگاتە ترۆپک و وەك ئەرستۆ دەڵێت ئێدی بەرەو خوار دەبێتەوەو وەك قۆناغەکانی گەشەی مرۆڤ دێتەوە سەر خاڵی سفری بوون، وەك ئەو ترێیەی سەرەتا بەرسیلەیەو پاشان هێشووەیەکی جوان و گەشە و بە دارمێوەوە خۆی دەڕازێنێتەوە، بەلام کاتێك دەکرێت بە شەربەت و شەراب و لە گۆزەدا هەڵدەگیرێت ئەوە قۆناغەکانی دوایی تەمەنیەتی.

ژێدەرو سەرچاوەکان:

rasseen.com/art. 05ce-1  

examples-of-symbolism-in-poetry.html-2

3-.startimes.com/27160

٤- کۆ شیعریی:  مردوویەك ئاگای لە هەمووانە، دەزگای ئاراس / ساڵی ٢٠١٠، ٦٣ لاپەڕەی قەبارە بچوك.

٥- ژمارە (١٠٨) پاشکۆی هزرو هونەر – ل١٦/ (به‌رزبوونه‌وه‌ی گه‌سكێك تا ئه‌وپه‌ڕی مان)

٦- poetrycrit/web.html